[BETA] QUYỂN 145 NĂM KHÁNH LỊCH THỨ 3 (QUÝ MÙI, 1043)

Từ tháng 11 đến hết tháng 12 năm Khánh Lịch thứ 3 đời Vua Nhân Tông.

[1] Tháng 11, ngày Bính Dần, cung Thượng Thanh bị cháy. Sau đó có chiếu lấy đất cung làm doanh trại quân Cấm. Giám sát Ngự sử lý hành Bao Chửng dâng chương xin đừng tu sửa. (Xét việc Bao Chửng làm Lý hành là vào ngày Quý Dậu tháng này, việc lấy đất cung cấp cho quân Cấm chắc là sau ngày Quý Dậu.)

[2] Ngày Kỷ Tỵ, Tôn Miễn, Thiểm Tây đô chuyển vận sứ, Khởi cư Xá nhân, Thiên Chương các đãi chế, được bổ làm Lễ bộ Lang trung, Hoàn Khánh lộ đô bộ thự, Tri Khánh châu; Trình Kham, Hộ bộ phó sứ, Binh bộ Viên ngoại lang, được bổ làm Thiên Chương các đãi chế, Thiểm Tây đô chuyển vận sứ.

[3] Ngày Tân Mùi, lấy người dự thi phương lược là Hoàng Thông làm Thí Đại Lý bình sự, Trương Định Phương làm Bí thư tỉnh Chính tự, Diêu Quang Bật, Trương Hoành làm Thí Tướng tác giám Chủ bạ.

Quang Bật là cháu nội của Nội Bân.

Trước đó, gián quan Âu Dương Tu tâu rằng: “Thần thấy Ngự sử đài thiếu quan chức, theo chế độ gần đây, lệnh cho hai chế và Trung thừa luân phiên cử người, dẫn đến việc cử nhiều người không đủ tài năng, không thể đảm đương chức vụ, như trường hợp Tô Thân trước đây cử Mã Đoan, lại phải nhờ triều đình xử lý riêng. Thần cho rằng trong hai chế hiện nay, những kẻ gian tà vẫn chưa bị loại bỏ hết, nếu không thay đổi chế độ gần đây, thì khi đến lượt cử người, tất sẽ phải cử người không xứng đáng.

Gần đây nghe nói Lương Thích cử Vương Lệ^[1], Yến Độ sung chức Ngự sử đài, những người này vì Lương Thích bị xếp vào hàng gian tà, đều cảm thấy xấu hổ, sợ bị ô nhiễm, nghe đồn đều không muốn nhận chức. Từ đó có thể thấy, việc cử quan trước hết phải chọn người cử. Thần xin từ nay chỉ lệnh cho Trung thừa cử người, hoặc đặc biệt chọn người cử.

Hiện nay trong triều tuy có người tốt, nhưng phần nhiều vì chưa đủ thâm niên, nên dẫn đến việc cử người không xứng đáng. Nay thần xin không hạn chế thâm niên, chỉ chọn người có tài năng xứng đáng. Hơn nữa, trong Ngự sử đài vốn có chức Lý hành để dành cho người còn non kinh nghiệm. Thần cũng xin định lại pháp cử quan, nếu có người không xứng chức, thì người cử cũng bị liên đới trách nhiệm, nhằm ràng buộc chặt chẽ, ngăn ngừa sự giả dối và lạm dụng, để có thể chấn chỉnh kỷ cương.”

Lại tâu rằng: “Thần gần đây từng dâng lời vì chức quan đài thiếu người, xin không căn cứ vào thâm niên để tuyển chọn, lại cho thêm chức Lý hành, mong sao có được người tài, có thể xứng với chức vụ. Thần nghe nói gần đây có chiếu cho Tống Kỳ tiến cử người, vẫn theo lệ cũ, lại chưa có ý kiến khôi phục chức Lý hành. Thần thầm than rằng các đại thần hiện nay, việc lớn nhỏ gì cũng biết là có tệ nhưng không chịu thay đổi.

Phàm tiến cử quan đài, phải là người từ chức Tam thừa trở lên, đã qua nhiệm kỳ thông phán, lệ này bắt đầu từ những năm gần đây. Nhưng những năm gần đây, quan đài không có ai đáng khen, thậm chí có người còn đàn hặc cả đệ tử giáo phường từ Trịnh Châu đến, trong triều truyền nhau làm trò cười. Tài năng của đài hiến kém cỏi, những năm gần đây càng tệ, điều này chứng tỏ lệ cũ không thể dùng được.

Thế mà vẫn cứ dùng người bất tài để bỏ trống chức vụ, không chịu thay đổi lệ cũ để tìm người giỏi. Nay hạn chế bằng thâm niên, thì đường tuyển người càng hẹp; mở rộng đường còn sợ không có người, huống chi cứ khư khư giữ lối hẹp? Nếu cho người đủ thâm niên vào Tam viện, người chưa đủ làm Lý hành, thì việc bổ nhiệm cũng không bị cản trở. Huống chi hiện nay đang lúc nhiều việc, cần người tài để ra sứ dẹp loạn. Thần nay muốn xin đặc cách hạ chỉ, cho phép tiến cử quan từ chức Kinh quan trở lên, không kể thứ bậc, chỉ cần có tài là tiến cử, người thâm niên ít thì làm Lý hành, người thâm niên nhiều thì vào Tam viện.

Thần thấy những người tiến cử quan đài trước đây, phần nhiều vì thân quen, tiến cử người bất tài, có người hỏi thì nói: ‘Triều đình hạn chế thâm niên, nên không có ai khác để tiến cử.’ Nay nếu bỏ lệ sai lầm này, bắt họ chỉ tiến cử người tài, thì họ không dám không tiến cử người có tài. Mong rằng dần dần chấn chỉnh được kỷ cương đài hiến, tránh bị chê cười.”

Năm Cảnh Hữu nguyên niên, đặt chức Điện trung thị ngự sử lý hành, Giám sát ngự sử lý hành, tổng cộng bốn người, chọn những người từng làm tri huyện trở lên. Sau đó, vị trí này bỏ trống lâu không bổ nhiệm, nên ban chiếu định mức hai người.

(Lý hành định mức hai người, theo 《Bách quan chí》, là việc năm Khánh Lịch thứ ba, nay ghi chép thêm. Vương Củng Thần tiến cử Lý Kinh, Bao Chửng, có lẽ do tu sửa sớ tấu, cần xem xét kỹ hơn.)

Ngày Quý Dậu, Thái thường bác sĩ Lý Kinh, Điện trung thừa Bao Chửng cùng được bổ nhiệm làm Giám sát ngự sử lý hành, do Trung thừa Vương Củng Thần tiến cử.

Lý Kinh, người Triệu, từng làm tri huyện Ngụy, thi hành pháp luật nghiêm minh, khiến quan lại không tiện, muốn dùng kế hãm hại ông^[2], bèn cùng nhau bỏ trốn. Giám ty bàn luận cho rằng ông quá hà khắc nên cách chức, nhưng tri phủ Nhâm Bố nói: “Như vậy, chính là rơi vào kế của bọn lại.” Lý Kinh nhờ đó được miễn tội.

Bao Chửng, người Hợp Phì, nổi tiếng hiếu thảo với cha mẹ. Từng làm tri huyện Thiên Trường^[3], có người tố cáo kẻ trộm cắt lưỡi bò, Bao Chửng bảo họ về giết bò bán đi. Sau đó lại có người tố cáo việc giết bò, Bao Chửng hỏi: “Sao lại cắt lưỡi bò nhà người ta rồi lại tố cáo?” Kẻ trộm kinh hãi nhận tội.

Sau đó, ông được điều làm tri châu Đoan, châu này hàng năm cống nạp nghiên, quan lại trước thường nhân cống mà thu gấp mười lần để biếu quyền quý. Bao Chửng ra lệnh chỉ làm đủ số lượng cống, hết nhiệm kỳ, không mang về một chiếc nghiên nào.

[4] Đổi Tân tri Hoài châu, Tư huân viên ngoại lang Chu Việt làm tri châu Đài, do Hà Bắc đô chuyển vận án sát sứ tâu rằng Chu Việt vốn tham nhũng, mà châu Hoài là nơi trọng yếu, nên chọn người khác thay thế.

[5] Ngày Tân Tỵ, ban chiếu rằng chức Dẫn tiến, Tứ phương quán sứ từ nay kiêm lĩnh việc Cáp môn.

[6] Lại ban chiếu rằng võ thần xin nghỉ hưu mà từng phạm tội tham nhũng, giáng một bậc khi bổ nhiệm.

[7] Ban đầu, giặc Thiệu Hưng ở quân Quang Hóa dẫn đảng chúng chạy về phía đất Thục, gặp quan Đề cử tróc tặc của các châu Hoa, Thương, Quắc là Thượng Quan Củng, giết chết; lại đánh bại quân phủ Hưng Nguyên ở núi Nhiêu Phong, hiệu úy phủ ấy là Triệu Minh đem quân đầu hàng, bèn từ phía bắc châu men theo núi đi về phía tây. Sứ thần tróc tặc là Trần Thự cùng người khác dẫn quân đuổi đánh Hưng ở sông Tế, bắt được cả đảng chúng. Ngày Nhâm Ngọ, xuống chiếu đều xử tội lăng trì rồi chém.

Thự là con của Nhược Chuyết.

(《Hàn Kỳ gia truyền》 chép: Kỳ sai tướng quan châu Tần là Vương Tử Phương đón đánh giết chúng. Nay không theo.)

Gián quan Âu Dương Tu tâu rằng: “Thần thấy gần đây giặc cướp hoành hành, bọn Trương Hải hai ba trăm người chưa bị tiêu diệt, quân Tuyên Nghị ở Quang Hóa quân lại có hai ba trăm người làm loạn^[4]. Thần cho rằng triều đình để giặc cướp đến mức này, không chỉ vì trong ngoài không có phòng bị, mà còn do uy lệnh không được thi hành.

Trước đây, giặc Vương Luân giết chủ tướng, tự xưng quan chức, mặc áo vàng, đổi niên hiệu, tình hình như vậy chính là phản loạn, nếu chúng không bị đánh bại, hậu quả sẽ ra sao^[5]! Sau khi bị đánh bại, lại không giết hết gia tộc chúng. Phàm kẻ tiểu nhân làm việc, cũng phải tính toán trước, thành thì được lợi lớn, không thành thì không bị họa lớn, có lợi mà không có hại, ai chẳng muốn làm phản?

Chỉ như các quan lại vùng Hoài Nam cùng Vương Luân ăn uống, thu vàng bạc của dân dâng lên, mở cửa đón giặc, đứng bên đường nghênh tiếp, nếu có quốc pháp, sao dám làm thế? Mà việc điều tra đã kéo dài nửa năm, vẫn chưa xử lý xong. Xưa nay nói rằng hình phạt không được chậm trễ, để uy hiếp kích động quần chúng, nay chậm trễ như vậy, ai còn sợ hãi? Khiến cho bọn Trương Hải, các quan lại vẫn tiếp tục nghênh đón, Lệnh huyện Thuận Dương là Lý Chính Kỉ mời giặc ăn uống, cho chúng ở lại huyện đường, tha hồ cướp bóc, rồi đánh trống thổi kèn tiễn ra khỏi thành. Kẻ đó dám làm như vậy, vì không theo giặc thì chết, không theo triều đình thì không chết, nên sợ giặc hơn sợ quốc pháp. Thần sợ rằng uy lệnh triều đình từ đây sẽ suy yếu, thế lực giặc cướp từ đây sẽ mạnh lên. Thần nghe nói hình phạt là để không còn hình phạt, giết người là để ngăn chặn giết chóc, khoan dung và nghiêm khắc phải đi đôi, tùy thời mà dùng.

Kính mong bệ hạ đừng nghe lời nhu nhược của kẻ ngu muội, chỉ biết làm việc nhân từ nhỏ nhặt của đàn bà con gái^[6], còn làm việc ban ơn nhỏ để hỏng việc lớn. Binh sĩ Tuyên Nghị ắt có gia đình, xin hãy giết hết ở chợ Quang Hóa, để người xa gần nghe mà kinh sợ, ngăn chặn giặc nổi lên tiếp.

Còn Lý Chính Kỉ, nghe nói đã có người ở đài hiến tâu lên^[7], cũng xin chém ở Đặng Châu, để các quan lại vùng Kinh Tây nghe mà sợ hãi, biết rằng quốc pháp vẫn còn, không dám theo giặc. Xưa nay chỉ vì những kẻ nhu nhược, cứ dây dưa không quyết đoán, làm hỏng việc của bệ hạ, làm hại việc thiên hạ^[8]. Tình thế đã như vậy, không thể tiếp tục theo tệ cũ, phải dùng uy vũ quyết đoán, xin bệ hạ gắng sức thực hiện.”

Tu lại nói: “Thần nghe các quan lại ở Giang, Hoài đều vì việc Vương Luân mà dâng tấu án, đã đến từ lâu, nhưng chưa nghe xử đoán, lại nghe những người bàn luận vẫn muốn khoan dung. Thần nghe rằng trước đây các quan lại ở Giang, Hoài, hoặc thu góp vật phẩm dâng lên, hoặc chạy đến đón giặc, hoặc dâng vũ khí, hoặc cùng uống rượu ăn tiệc. Thần cho rằng Vương Luân chỉ là một tên lính phản loạn, tạm thời hoành hành, mà các quan lại dám làm như vậy, là vì biết giặc đáng sợ còn triều đình thì không đáng sợ. Nay nếu lại khoan dung, thì kỷ cương sẽ đổ nát, giặc cướp hoành hành, thiên hạ đại loạn, sẽ bắt đầu từ đây. Làm sao biết được?

Trước đây khi việc Vương Luân xảy ra, các quan lại ở Giang, Hoài chưa bị xử phạt, thì các quan lại ở Kinh Tây đã bỏ thành chạy trốn, đón giặc. Nếu các quan lại ở Giang, Hoài không bị xử phạt nặng, thì các quan lại ở Kinh Tây cũng sẽ được tha nhẹ, các quan lại ở Kinh Tây thấy các quan lại ở Giang, Hoài đã như vậy, thì các nơi khác trong thiên hạ cũng sẽ noi theo hai nơi này làm gương, các quan lại khắp nơi đều sẽ đón giặc, bỏ thành, dâng vũ khí, nộp vật phẩm, thiên hạ sao không loạn được.

Thần nghĩ rằng tổ tiên gian nan tạo dựng cơ nghiệp, bệ hạ lo lắng chăm chỉ kế thừa, nhưng một ngày kia biên cương ngoài nổi loạn, giặc cướp trong nước tấn công, kẻ làm hư hỏng là ai?^[9] Đều do các quan lại trước sau ngu muội, làm việc theo lối cũ, khoan dung buông lỏng, khiến uy thế triều đình không chấn chỉnh^[10], kỷ cương đổ nát. Nay đã hư hỏng đến mức này, mà vẫn không sửa đổi lỗi trước, lại lấy khoan dung để cứu khoan dung, thì làm sao cứu được tệ nạn?

Như Triệu Trọng Ước, tình lý rất nặng, chỉ nên xử phạt nghiêm khắc, người bàn luận không thể giải thích quanh co. Có người nghe nói rằng: ‘Vốn là triều đình không chuẩn bị trước^[11], không thể hoàn toàn đổ lỗi cho quan lại địa phương’. Giả như có kẻ giết cha và anh, lẽ nào chỉ nói rằng vốn là triều đình không có giáo hóa, mà không trị tội kẻ giết người thân?^[12]

Lại như có kẻ cướp bóc người dân, vàng bạc, lẽ nào chỉ nói rằng vốn là triều đình không có lễ nhượng, mà không trị tội kẻ cướp? Kẻ ngu muội không thể dùng, đáng cười như vậy. Lý Hi Cổ há chỉ là châu mà triều đình vốn có chuẩn bị?^[13] Phó Vĩnh Cát há chỉ là binh lính mà triều đình vốn luyện tập? Chỉ cần dốc lòng thì sẽ phá được giặc.

Nay triều đình vốn không có phòng bị, các đại thần lại không trách nhiệm với người giữ châu huyện, hợp tội lại khoan dung, thầm nghĩ rằng Hàn Cương là nhà đại thần^[14], cha con anh em đều ở triều đình, các quan quyền thế đều quen biết, tìm cách cứu giúp, nên trước hết khoan dung với quan lại Giang, Hoài, chỉ cần Hàn Cương không bị xử phạt nặng. Nay các đại thần không nghĩ đến thể diện quốc gia, chỉ lo ân huệ riêng, mong bệ hạ lấy sự an nguy của thiên hạ làm kế, quyết đoán thánh ý, để khích lệ quần thần, may ra uy thế quốc gia được chấn chỉnh, thưởng phạt có quy củ. Những người như Triệu Trọng Ước, xin xử phạt nghiêm khắc theo phép triều đình.”

[8] Lúc đầu, bọn cướp hoành hành cướp bóc ở Hoài Nam, định vượt qua Cao Bưu. Tri quân Triệu Trọng Ước biết không thể chống cự, bèn khuyên nhủ dân giàu bỏ tiền của, sắm sửa trâu rượu, sai người ra đón tiếp và hậu đãi. Bọn cướp vui vẻ, bỏ đi mà không gây hại. Việc đến tai triều đình, Vua rất giận. Xu mật phó sứ Phú Bật bàn nên giết Trọng Ước để làm gương, còn Tham tri chính sự Phạm Trọng Yêm muốn tha cho ông, hai người tranh luận trước mặt Vua.

Bật nói: “Giặc cướp công khai hoành hành, quan địa phương không thể đánh, không thể giữ, lại bảo dân góp tiền của đút lót cho chúng, theo phép phải giết; nếu không giết, thì các quận huyện sau này sẽ không ai chịu giữ thành nữa. Nghe nói dân Cao Bưu căm giận muốn ăn thịt hắn, không thể tha được.”

Trọng Yêm nói: “Quân lính và vũ khí của quận huyện đủ để chiến đấu và giữ thành, gặp giặc mà không chống cự, lại còn đút lót, đó là điều đáng giết. Nhưng nay Cao Bưu không có quân lính và vũ khí, tuy Trọng Ước có nghĩa vụ phải cố gắng chiến đấu giữ thành, nhưng việc này có thể tha thứ được, nếu giết đi, e rằng không hợp với ý pháp luật. Tình cảm của dân chúng, tuy phải góp tiền của, nhưng được thoát khỏi cảnh giết chóc cướp bóc, lẽ nào lại không vui, mà nói rằng muốn ăn thịt hắn, đó là lời đồn thổi quá đáng.” Vua nghe xong, đồng ý tha cho Trọng Ước, nhờ đó ông thoát chết.

Sau đó, Bật rất tức giận, nói với Trọng Yêm: “Hiện nay lo pháp luật không được thi hành, mà khi thi hành lại bị nhiều người ngăn cản, làm sao có thể chỉnh đốn được mọi người?” Trọng Yêm bí mật nói với ông: “Từ thời tổ tiên đến nay, chưa từng tùy tiện giết hại bề tôi, đó là việc đức lớn, sao lại muốn dễ dàng phá hỏng? Hơn nữa, ta và ông ở đây, trong số đồng liêu, có mấy người cùng chí hướng? Dù ý Vua cũng chưa biết sẽ quyết định thế nào, mà lại dễ dàng dẫn dụ Vua giết hại bề tôi, ngày sau tay quen, dù chúng ta cũng không dám tự bảo toàn được.” Bật vẫn không cho là đúng. Sau đó, cả hai người đều không yên ở triều đình, lần lượt đi sứ. Khi Bật từ Hà Bắc trở về, đến cửa thành, không được vào, không biết ý Vua thế nào, đêm đó, ông bồn chồn không ngủ được, đi quanh giường than rằng: “Phạm Lục Trượng quả là bậc thánh nhân.”

Khi Phạm Văn Chính công làm Tham tri chính sự, Phú Văn Trung công làm Xu mật phó sứ, giặc cướp nổi lên ở Kinh Tây, cướp bóc các châu Thương, Đặng, Quân, Phòng, quân Quang Hóa bỏ thành chạy. Tấu chương dâng lên, hai ông cùng vào chầu, Phú công xin bắt viên Tri quân để thi hành quân pháp, Phạm công nói: “Quang Hóa không có thành quách, không có binh khí, Tri quân vì thế mới bỏ thành, xin giảm nhẹ tội cho ông ta.” Nhân Tông đồng ý.

Tan triều, Phú công rất tức giận, nói với Phạm công: “Lục Trượng muốn làm Phật chăng?” Phạm công cười nói: “Người ta cần gì phải làm Phật? Những lời tôi nói là có lý. Đợi một lát, tôi sẽ nói rõ cho ông.” Phú công cũng không vui, Phạm công thong thả nói: “Vua đang tuổi thanh xuân, sao có thể dạy ngài giết người? Đến khi tay quen, thì đầu chúng ta cũng không giữ được.” Phú công nghe xong, toát mồ hôi, đứng dậy tạ rằng: “Đó không phải là điều tôi nghĩ tới.” Phú công vốn coi Phạm công như bậc trưởng bối.

(Theo sách 《Kiến văn lục》 của Thiệu Bá Ôn chép về quân Quang Hóa, có lẽ là sai, nay theo sách 《Long Xuyên biệt chí》 của Tô Thị cho là Trương Hải, cũng e là nhầm, nay bỏ tên giặc đi, vẫn phụ vào sau việc giết quân phản loạn ở Quang Hóa. Vào niên hiệu Khánh Lịch, giặc Vương Luân nổi lên ở Kinh Đông, cướp bóc Hoài Nam, Trương Hải nổi lên ở Thiểm Tây, cướp bóc Kinh Tây, không nghe nói Trương Hải từng qua Hoài Nam.

《Chính truyện》 của Phạm Trọng Yêm cũng chỉ nói đến Vương Luân, không nhắc đến Trương Hải. Truyện chép những viên quan địa phương đáng giết, không chỉ mình Trọng Ước, nay chỉ theo 《Biệt chí》. Vương Nghiêu Thần trong 《Khánh sử》 chép việc này cũng giống Thiệu Bá Ôn, chỉ nói Vương Luân chứ không nói Trương Hải, có lẽ Bá Ôn đã nhầm.)

[9] Gián quan Tôn Phủ tâu: “Thần trộm xét việc nghị hòa với người Tây, có một điều lợi mà bốn điều hại. Vả lại, từ khi biên giới phía Tây đóng quân, quốc khố hao tổn, sức dân kiệt quệ. Nay nếu kết ước hòa bình, thì quân biên giới có thể giảm bớt, thuế khóa có thể giảm nhẹ. Đó là điều lợi thứ nhất. Ban đầu, Khiết Đan tuyên bố đã từng sai người khuyên người Tây, bảo họ thần phục Trung Quốc; nay hòa nghị thành công, họ cậy công. Vả lại, năm ngoái nhân lúc quân Tây liên tiếp thất bại, họ đã xin cắt đất, triều đình muốn yên dân, nên chỉ tăng thêm lễ vật hàng năm, mà không nỡ khơi mào chiến tranh ở hai nơi.

Nay nếu họ lại có yêu cầu gì, thì biết từ chối thế nào? Đó là điều hại thứ nhất. Từ khi thiên hạ thái bình, trong bốn mươi năm, việc võ bị không được tu sửa, đến khi biên giới có biến, lại dùng tướng không quen, quân không luyện, nên lâu không thành công. Tuy nhiên, gần đây trong số các quan biên giới, những người có tài mưu lược và dũng cảm, thường lại xuất hiện, đang ra sức huấn luyện, để phô trương uy thế của Trung Quốc. Một ngày nào đó vì nghị hòa mà buông lỏng phòng bị, lại như trước kia, khi cấp bách tất không dùng được. Đó là điều hại thứ hai.

Từ khi Nguyên Hạo chống mệnh, cuối cùng không dám tiến sâu vào Quan Trung, vì các tộc Sa Châu, Cốt Tư La vốn không phục, sợ để lại họa sau. Nay Trung Quốc thông hòa với họ, lễ vật hậu hĩ, họ tất dồn sức khống chế hai nước Phiên, thế lực mạnh mẽ, từ đây bắt đầu. Đó là điều hại thứ ba. Vả lại, triều đình cậy thế lâu bình, pháp lệnh buông lỏng không chấn chỉnh, kỷ cương đổ nát không tu sửa, trung tà không phân biệt, chi tiêu không tiết kiệm, chưa từng nghe có ai lo lắng cho sự an nguy của bệ hạ.

Đến khi Tây Nhung gây hấn, ban đầu còn coi thường, đến lúc quân triều đình liên tiếp thất bại, mới bàn cải cách pháp chế, để cứu vãn tệ nạn trước. Nếu quân Nhung hòa hoãn, lại tạm yên ổn, thì trước kia cậy vào vật lực đầy đủ, dẫn đến họa ngày nay. Nay thế lực suy yếu, nếu lại an nhàn, thì họa về sau, không thể chống đỡ được. Đó là điều hại thứ tư. Phàm những cơ hội lợi hại, kế sách an nguy, xin bệ hạ lưu tâm và suy tính kỹ càng.”

[10] Ngày Quý Mùi, ban chiếu rằng: “Từ nay, những người đang tại chức^[15], những người từng giữ chức ở lưỡng phủ và đại lưỡng tỉnh trở lên, không được xin cho con em, thân thích vào chức quán các hoặc các việc như đọc sách. Những tiến sĩ đã qua ba kỳ thi trở lên, sau một nhiệm kỳ không phạm lỗi^[16], cho phép dâng sách vở để được triệu thí, lấy người ưu tú bổ sung^[17]. Khi có chỗ khuyết ở quán các, lấy những người đã từng được hai vị ở lưỡng phủ hoặc ba vị ở lưỡng tỉnh cùng tiến cử^[18], lại xem xét sách vở và thí bổ. Đây là điều thứ hai trong mười việc mà Phạm Trọng Yêm đã tâu, gọi là “Ức kẻ may mắn“, đã ghi rõ vào ngày Đinh Mão tháng chín. 《Hội yếu》 cho rằng đây là chiếu ngày 26 tháng 11^[19].”

[11] Gián quan Âu Dương Tu tâu rằng:

“Thần thấy gần đây triều đình ban xuống chiếu thư, quy định chức vụ trong các quán các, có thể thấy bệ hạ rất cẩn trọng trong việc sử dụng danh khí, dần dần chấn chỉnh kỷ cương. Tuy nhiên, nguồn gốc của những tệ nạn tích tụ đã lâu, con đường kiếm chác may rủi không chỉ một.

Hiện nay, trong giai đoạn đầu của việc cải cách, vẫn còn nhiều điều chưa hoàn thiện, điều đáng lo ngại nhất là thần thấy những năm gần đây, các chức vụ như Phát vận sứ, Chuyển vận sứ, Tri châu các đại phiên, phần lớn đều được ban cho chức vụ trong quán các, không xét đến tài năng, không qua văn học, chỉ theo lệ cũ để ban ân điển. Ý định ban đầu của triều đình là vì họ đảm nhận những chức vụ quan trọng, muốn mượn chức vụ thanh cao này để tăng thêm uy tín. Tuy nhiên, khi số người được ban chức quá nhiều, không tránh khỏi tình trạng lạm dụng, vốn muốn tăng thêm uy tín nhưng người ta lại coi thường.

Hơn nữa, gần đây trong các quán các, phần lớn là con em nhà giàu, những bậc tài thần cán lại cảm thấy xấu hổ khi đứng cùng, thậm chí có người còn lấy làm xấu hổ khi được ban chức. Ban chức không đủ để tăng uy tín, người được ban cũng không lấy làm vinh dự, việc ban và nhận chỉ trở thành sự thất bại cho cả hai phía. Thần xin đề nghị từ nay về sau, các chức vụ như Phát vận sứ, Chuyển vận sứ, Tri châu, không nên theo lệ cũ mà ban thêm chức vụ trong quán các. Nếu thực sự có tài năng, muốn tăng thêm uy tín cho chức vụ, thì nên thăng chức lên các chức vụ tốt, tăng thêm bổng lộc. Hơn nữa, phép đặt quan vốn quý ở chỗ xét tài năng, tùy theo khả năng mà thăng tiến, đâu cần phải đều xuất thân từ quán các mới được coi là vinh dự.

Thần thấy gần đây phong tục suy đồi, kẻ sĩ tranh giành nhau, đến nỗi có kẻ ăn cắp văn chương của người khác, đến gặp gỡ quyền quý để cầu tiến cử, như Khâu Lương Tôn. Lại có kẻ hao tốn nhiều tiền của, viết nhiều sách vở, sự nghiệp lại không xuất chúng^[20], mà chỉ lo cầu cạnh cửa quyền, ngày đêm chạy vạy, không nơi nào không đến, như Lâm Khái. Hai người này đều do các quan viên hai chế tâu xin triệu thí, trong đó Khâu Lương Tôn gần đây tuy đã bị đuổi ra, nhưng Lâm Khái đã có lệnh triệu thí. Trước đây vốn không có văn bản rõ ràng về việc hai tỉnh trở lên tiến cử chức quán các, mà còn tranh giành như vậy, nay nếu cho phép tiến cử công khai, thì sau này người tiến cử sẽ vô số.

Thần muốn trong chiếu thư vừa ban ra, ở phần hai tỉnh tiến cử chức quán các, thêm vào câu ‘Khi quán các thiếu người, triều đình trước hết chọn người tiến cử, mới được tiến cử’. Lại xin định rõ số lượng người cần giữ lại trong quán các, để chấn chỉnh tình trạng thừa thãi và lộn xộn.

Lại nữa, thần trộm thấy gần đây có chiếu thư ban xuống, không cho phép con em quyền quý được tiến cử vào các cơ quan như Quán, Các. Điều này có lẽ do triều đình thấy rằng trong những năm gần đây, con em nhà quyền quý lạm dụng chức vụ trong Quán, Các quá nhiều, như Lữ Công Xước, Tiền Diên Niên và những người tương tự, đặc biệt là những kẻ hoang đàng lạm dụng, nên mới đặt ra quy định mới này để loại bỏ những tệ nạn nghiêm trọng.

Thần cho rằng từ nay về sau, con em nhà giàu có không được lạm dụng các chức vụ thanh cao, thì những người đã có mặt trong Quán, Các trước đây^[21], tuy chưa thể loại bỏ hết, nhưng cũng cần phải giảm bớt. Thần xin đề nghị rằng những con em nhà quyền quý hiện đang có mặt trong Quán, Các^[22], nếu không có hành nghiệp và văn từ được mọi người biết đến, thì không được dựa vào thâm niên để thăng bổ vào các chức vụ như Long Đồ, Chiêu Văn Quán, cùng các chức Đãi chế, Tu soạn và những chức tương tự. Như vậy mới có thể giữ được sự thanh cao của hàng thị tòng, không để xảy ra tình trạng nhũng lạm.”

(Tấu sớ này xin được phụ lục, việc tuân theo hay không cần phải xem xét.)

Lâm Khái, người Phúc Thanh.

[12] Ngày Ất Dậu, Phó sứ Tuyên phủ Thiểm Tây là Điền Huống tâu rằng: “Từ đầu mùa đông, các nơi bắt được gián điệp, đều nói rằng ở vùng biên giới phía tây, các tên thân tín như Ngộ Khất, Cương Lãng Ngôi đều có âm mưu làm phản, việc bị phát giác nên bị giết, trong nước đại loạn.

Thần trộm nghĩ triều đình vừa cử sứ đi nghị hòa, bọn giặc mong muốn rất lớn, nếu thực tâm muốn hòa, thì nên khoe khoang thế lực hung hãn, may ra ta phải nhượng bộ, để thỏa mãn ý đồ riêng, há lại giả vờ tung tin này, tự bộc lộ sự nguy yếu? Điều này chứng tỏ thế lực của chúng đã suy yếu, nên gấp rút xin quy phục. Nếu người trong nước chúng thực sự làm phản, thì chúng vẫn còn ngang ngược, dám đòi hỏi quá đáng, không nên nhượng bộ quá nhiều, để lộ sự yếu kém cho người biên giới. Nếu những điều gián điệp báo cáo đều là giả, thì chúng đang ấp ủ âm mưu độc ác, ý đồ khó lường, dù có đáp ứng hết yêu cầu, cũng chỉ chuốc lấy sự khinh nhờn.

Triều đình đã ỷ vào hòa nghị mà lơ là phòng bị, bọn giặc lại giả vờ yếu đuối để chờ thời cơ. Họa phát từ chỗ không ngờ, người xưa đã cảnh báo, mong cùng các đại thần hai phủ bàn bạc kỹ càng việc này^[23]. Việc cấp bổng lộc hàng năm, e rằng không thể tăng thêm nữa.”

[13] Ngày Đinh Hợi, ban chiếu rằng:

“Chu đại ty lạc coi việc học chính, dùng sáu nghệ để dạy con em trong nước, thì việc chọn quan tài chắc phải căn cứ vào dòng dõi. Nhưng phép ấm thụ hiện nay, ban ân quá rộng, khiến cho họ hàng xa cũng được hưởng ơn, trẻ con cũng được trao chức. Chưa biết đạo lập thân, phương pháp làm quan, mà đều được tiến thân, không phải là cách thận trọng trong chính sự và coi trọng dân.

Nay định thành lệnh, để cho con trưởng được ưu tiên ghi tên, để củng cố thể chế kế thừa; con thứ hạn chế tuổi, để làm rõ tầm quan trọng của việc nhập quan. Đặt ra quy chế khảo khóa, lập điều khoản bảo đảm^[24]. Người xưa chẳng nói rằng, tước lộc là đá mài của thiên hạ, Vua dùng để mài giũa người đời và làm sắc bén kẻ cùn. Hỡi các ngươi ở các chức vụ, hãy thể hiện ý ấy.

Tể tướng, sứ tướng, trước đây con được ấm làm Tướng tác giám thừa, người thân gần được làm Thái chúc, Phụng lễ lang. Từ nay, con và người thân gần vẫn như cũ, người thân xa thì tùy theo thứ bậc mà bổ nhiệm chức thí hàm.

Xu mật sứ, phó sứ, tham tri chính sự, con được làm Thái chúc, Phụng lễ lang, người thân gần làm Hiệu thư lang. Nay con cháu và người thân gần, bậc tôn trưởng vẫn như cũ, người thân xa thì lần lượt bổ nhiệm chức thí hàm.

Bộc xạ, thượng thư, con được làm Hiệu thư lang hoặc Chính tự, người thân gần làm Tự giám chủ bạ. Nay con cháu và người thân gần, bậc tôn trưởng vẫn như cũ, người thân xa thì lần lượt bổ nhiệm chức thí hàm.

Tam ty sứ, Hàn lâm học sĩ thị độc thị giảng, Long đồ các xu mật trực học sĩ, thừa lang, con được làm Chính tự, người thân gần làm Tự giám chủ bạ^[25]. Nay con và người thân gần, bậc tôn trưởng vẫn như cũ, người thân xa thì lần lượt bổ nhiệm chức thí hàm hoặc Trai lang.

Long đồ các trực học sĩ, cấp sự trung, gián nghị, xá nhân, tri chế cáo, Long đồ Thiên chương các đãi chế, khanh giám, tam ty phó sứ, tri tạp, con được làm Tự giám chủ bạ, người thân gần làm chức thí hàm. Nay chỉ có con trưởng được như cũ, người thân xa thì lần lượt bổ nhiệm chức thí hàm hoặc Trai lang.

Lang trung, tỉnh phủ suy phán quan, quán các chức, trước đây nhờ ân điển tế giao mà được tiến cử bổ nhiệm. Những người từng phạm tội tham nhũng, sau khi khôi phục chức cũ đến Lang trung và Viên ngoại lang, giữ chức quán các, chỉ được ấm một người thân thuộc^[26]. Những người còn đang bị cách chức thì không được dự^[27].

Chuyển vận phó sứ, đề điểm hình ngục, tất cả phải đến nhiệm sở trước lễ tế giao hơn một năm, mới được ấm bổ.

Phàm người được tuyển chọn từ 25 tuổi trở lên^[28], khi gặp dịp tế giao, hạn trong nửa năm phải đến dự kỳ thi tuyển, lệnh cho hai chế và ba viên quan tổ chức thi khóa tại Thượng thư tỉnh, thi theo hình thức che tên và sao chép bài.

Người học về từ chương thì thi luận hoặc thi phú^[29], nếu lời lẽ và ý tứ có thể chấp nhận được, không vi phạm quy cách thì coi là đỗ; người học về kinh điển thì mỗi người chuyên một kinh, kiêm thi luật, làm 10 đạo mà thông được 5 đạo thì coi là đỗ, được phép tham gia tuyển chọn.

Những người trên đây đã qua hai kỳ thi^[30], những người đã qua chín kỳ tuyển chọn trở lên và đã qua ba kỳ thi, đến khi đủ số lần tuyển chọn, nếu có ba vị quan triều đình bảo lãnh thì bổ nhiệm làm phán quan, ty quan, chủ bạ, huyện úy ở vùng xa; nếu không có người tiến cử thì bổ làm tham quân ty sĩ; nếu không dự thi hoặc không có người tiến cử thì vĩnh viễn không được tham gia tuyển chọn.

Quan triều đình từ 25 tuổi trở lên, đầu năm phải đến dự thi tại Quốc tử giám, cách thức thi giống như người được tuyển chọn, ai đỗ thì được điều bổ làm quan. Nếu hai nhiệm kỳ không phạm tội tư, có ba vị quan giám ty, tri châu, thông phán tiến cử thì được vào làm quan thân dân; nếu đã qua ba kỳ thi, có ba vị quan triều đình tiến cử thì được làm việc ở hạng thấp; nếu hai nhiệm kỳ không phạm tội tư, có năm vị quan giám ty hoặc tri châu, thông phán tiến cử thì được vào làm quan thân dân, nếu muốn chuyển sang làm quan võ thì được phép.

Về các võ thần:

– Chức Sứ tướng, con trai được làm Đông đầu cung phụng quan, người thân trong phạm vi tang kỳ được làm Tả thị cấm, nay con trai và người thân trong phạm vi tang kỳ vẫn như cũ^[31], những người thân còn lại từ chức Tả ban điện trực trở xuống được bổ nhiệm theo thứ tự.

– Chức Xu mật sứ phó, Tuyên huy, Tiết độ sứ, con trai được làm Tây đầu cung phụng quan, người thân trong phạm vi tang kỳ được làm Hữu thị cấm, nay con cháu và người thân trong phạm vi tang kỳ, tôn thuộc vẫn như cũ, những người thân còn lại từ chức Hữu ban điện trực trở xuống được bổ nhiệm theo thứ tự.

– Chức Thống quân thượng tướng quân, Tiết độ quan sát lưu hậu, Quan sát sứ, Nội khách tỉnh sứ, con trai được làm Hữu thị cấm, người thân trong phạm vi tang kỳ được làm Hữu ban điện trực, nay con cháu và người thân trong phạm vi tang kỳ, tôn thuộc vẫn như cũ, những người thân còn lại từ chức Tam ban phụng chức trở xuống được bổ nhiệm theo thứ tự.

– Chức Khách tỉnh sứ, Dẫn tiến sứ, Phòng ngự sứ, Đoàn luyện sứ, Tứ phương quán sứ, Xu mật đô thừa chỉ, Cáp môn sứ, con trai được làm Hữu ban điện trực, người thân trong phạm vi tang kỳ được làm Tam ban phụng chức, nay con cháu và người thân trong phạm vi tang kỳ vẫn như cũ^[32], những người thân còn lại từ chức Tam ban tá chức trở xuống được bổ nhiệm theo thứ tự.

– Chức Chính thứ sử, con trai được làm Tam ban phụng chức, người thân trong phạm vi tang kỳ được làm Tá chức, nay con cháu và người thân trong phạm vi tang kỳ, tôn thuộc vẫn như cũ, những người thân còn lại được làm Sai sứ điện thị.

– Chức Chư vệ đại tướng quân, Nội chư ty sứ, Xu mật viện chư phòng phó thừa chỉ, con trai được làm Tam ban phụng chức, người thân trong phạm vi tang kỳ được làm Tá chức, nay con cháu và người thân trong phạm vi tang kỳ, tôn thuộc vẫn như cũ, những người thân còn lại được làm Hạ ban điện thị.

– Chức Chư vệ tướng quân, Nội chư ty phó sứ, Xu mật viện thừa chỉ, con trai được làm Tam ban tá chức, nếu từng phạm tội tham nhũng, dù thăng đến chức Chư ty phó sứ, Chư vệ tướng quân, chỉ được ưu đãi cho một người con hoặc cháu.

– Những người mới nhậm chức ở bảy lộ Xuyên, Quảng, Phúc Kiến, ân điển vẫn như cũ.

Phàm những người thuộc tam ban thi bắn cung nỏ ở ty Quân đầu, nếu lực đủ và bắn đúng phép, thì được coi là đạt. Những người học chữ và tính toán, nếu ở viện Tam ban viết gia trạng mà sai không quá ba chữ; tính toán tiền lương thực năm việc mà thông hiểu ba việc, thì được coi là đạt. Những người học 《Lục thao》, 《Tôn Ngô binh pháp》, thi nghĩa lý mười câu mà thông hiểu năm câu, thì được coi là đạt; nếu kiêm thêm bắn cung nỏ thì được xếp loại ưu. Những người muốn thi sách thì được cho phép, năm câu thông hiểu ba câu thì được coi là đạt. Hoặc những người luyện năm môn võ nghệ, bắn cung trên ngựa thuần thục nhanh nhẹn, thông thạo chữ và tính toán, cũng được xếp loại ưu, bổ nhiệm làm quan ở biên giới^[33]. Những người võ nghệ xuất chúng, sách lược rõ ràng mà lý lẽ thông suốt, thì được xếp loại dị đẳng, được dẫn vào triều yết kiến và nghe chỉ dụ.

Con cháu được hưởng ân ấm, đều không hạn chế tuổi tác, nhưng các con cháu phải trên 15 tuổi, còn em cháu thì phải trên 20 tuổi, và phải là người trong ngũ phục mới được hưởng ân ấm. Những người đã từng được hưởng ân ấm mà đã mất, nếu không có con cháu làm quan hưởng lộc, thì được phép hưởng ân ấm lần nữa.”

Từ đó, ân điển bổ nhiệm con cháu giảm bớt, nhưng vẫn chưa triệt để.

(Đây cũng là một trong mười việc mà Phạm Trọng Yêm và những người khác đã trình bày, đại lược đã thấy ở ngày Đinh Mão tháng chín. Ân điển bổ nhiệm con cháu giảm bớt, nhưng vẫn chưa triệt để, đây là lời trong bản Chí.)

[14] Ngày Mậu Tý, ghi chép con trai của Thượng Quan Củng, nguyên là Đề cử bắt giặc Thiểm Tây, Nội điện Sùng ban, Các môn Chi hậu, là Thượng Quan Sĩ Nghiêu làm Hữu ban Điện trực, vì Củng đã tử trận khi chiến đấu với bọn cướp.

[15] Ngày Kỷ Sửu, Ngự sử trung thừa Vương Củng Thần tâu: “Trước đây người Tây Hạ xin bán muối xanh, nghe nói triều đình định cho phép mở cửa một hai châu quân ở biên giới, thần e rằng chưa tiện. Hơn nữa, việc buôn bán muối xanh, dù do quan phủ bán cho dân, nhưng chắc chắn sẽ mở đường cho dân biên giới buôn lậu. Nếu chỉ để dùng trong quan phủ, thì chi phí hàng năm cũng không đáng kể.

Thần xin chỉ cho phép buôn bán muối xanh ở chợ quan thuế tại Bảo An quân, rồi chở dần về Phu Châu; cho phép thương nhân mua theo giá muối Giải, bán ra ở vùng Quan Đông, không được đưa vào Thiểm Tây, Hà Đông. Một là phép muối không bị hỏng, hai là thương nhân thấy lợi, người mua chắc chắn sẽ nhiều. Thương nhân đã đi lại, không cần chở về Phu Châu, chỉ cho họ đến Bảo An quân mua, đó cũng là kế sách tạm thời hợp lý.”

[16] Ngày Canh Dần, triều đình xuống chiếu cho Tuyên phủ sứ Thiểm Tây là Hàn Kỳ và Phó sứ Điền Huống về kinh. Gián quan Âu Dương Tu tâu rằng: “Thần nghe nói đã có chiếu chỉ của Trung thư, triệu hồi Hàn Kỳ và Điền Huống về kinh. Trước đây, Hàn Kỳ và Điền Huống vâng mệnh tuần tra biên giới, vốn là vì giặc phương Tây chưa quyết định hòa nghị, phòng bị chúng tấn công, cần phải chuẩn bị phòng thủ. Nay giặc phương Tây lại đến, mới có yêu cầu, trong việc này, chắc chắn khó mà thuận theo ngay; việc cơ mật ở biên giới, cần phải xử lý.

Lại nghe nói Hàn Kỳ và Điền Huống đều có tấu chương, nói rằng biên phòng đã có sự chuẩn bị, xin triều đình không cần lo sợ, mọi việc đều phải cẩn trọng. Thần nghĩ rằng giữa thắng bại, an nguy liên quan mật thiết, đoán rằng Hàn Kỳ và Điền Huống tấu như vậy, thì việc biên giới có thể tự lo liệu, không đến nỗi thất bại.

Thần xin hãy để Hàn Kỳ và Điền Huống ở lại đó trấn áp, thì triều đình và giặc thương nghị, tự có thể giữ vững^[34], không cần phải nhượng bộ. Nay việc nghị hòa chưa quyết định, giữa đường triệu về, thì là khiến giặc biết rằng triều đình nhất định muốn hòa, tự mình buông lỏng phòng bị. Huống chi việc không gấp gáp, sao phải triệu về? Chiếu triệu Hàn Kỳ và Điền Huống, thần xin hãy thu hồi ngay, và để Hàn Kỳ và Điền Huống ở lại đó kinh lược, đợi quyết định hòa nghị với giặc phương Tây.”

[17] Chiếu tuyển chọn trong số quân cấm ở kinh thành, những người có lương trên 500 quan, võ nghệ cao nhất và được mọi người kính phục, mỗi doanh chọn 5 người, giao cho Xu mật viện ghi chép, để sẵn sàng điều động.

[18] Ngày Tân Mão, Đồng tu Khởi cư chú Âu Dương Tu xin từ nay các quan lên điện tâu chuyện xong, hãy lưu lại một chút ở cửa điện, đợi quan chép sử ra, ghi lại lời thánh chỉ. Triều đình đồng ý.

[19] Gián quan Tôn Phủ lại tâu: “Thần trộm thấy Trương Tử Thích đi sứ Hạ Châu trở về, tuy nghe Nguyên Hạo muốn xưng thần, nhưng lại xin mỗi năm được bán mười vạn thạch muối xanh, cùng cử người về kinh đô buôn bán và xin tăng số lượng vật phẩm cấp hàng năm. Nghe nói các đại thần bàn việc đặt trường mua bán ở vùng biên giới^[35], tính bán năm đến bảy vạn thạch muối cùng các vật phẩm trao đổi. Thần cho rằng năm đến bảy vạn thạch muối Tây Hạ, giá trị không dưới mười vạn quan tiền.

Huống chi triều đình đã hứa cấp vật phẩm hàng năm là hai mươi vạn, nay lại cho phép bán muối, thì số lượng vật phẩm này ngang với số cấp cho kẻ địch phương Bắc. Thế lực của kẻ địch phương Bắc ngang ngửa với Trung Quốc, lại từng xâm lược Thiền Uyên, Tiên đế vì muốn yên dân nên không tiếc cấp nhiều vật phẩm hàng năm. Nay Nguyên Hạo vốn là phiên thần, chỉ có mấy châu nhỏ, không thể so với kẻ địch phương Bắc. Một ngày kia vô cớ phản mệnh, nay lại muốn xưng thần, liền cho số vật phẩm ngang với kẻ địch phương Bắc, thực sự lo ngại ngày sau sẽ gây họa không nhỏ.

Hơn nữa, năm ngoái kẻ địch phương Bắc đột nhiên xin cắt đất, tuy sau đó lại tiếp tục giữ hòa ước, nay lại thấy cấp nhiều vật phẩm cho Nguyên Hạo, lòng tham của chúng há có thể tự dừng lại sao! Huống chi từ thời Đức Minh, nhiều lần xin cho buôn bán muối xanh, Tiên đế cho rằng sẽ làm rối loạn pháp luật nên không nghe. Đến khi chúng xin mãi không thôi, bèn sai bắt em Đức Minh làm con tin rồi mới chấp thuận, dùng việc chúng nhất định không theo để ngăn chặn ý định của chúng. Bởi muối là nguồn lợi lớn của Trung Quốc, lại muối của Tây Nhung vị ngon hơn muối ở Giải Trì, mà nguồn sản xuất lại vô tận. Nếu mở lệnh cấm, muối sẽ tràn vào dân gian, không thể ngăn chặn được.

Lại nghe Trương Tử Thích nói, trong nước Nguyên Hạo rất cùng quẫn. Nếu đúng như vậy, triều đình không cần vội hòa. Vả lại, từ khi Nguyên Hạo chống mệnh, tuy nhiều lần đánh bại quân triều đình, giết hại cướp bóc dân biên giới, nhưng lúc mới khởi sự, ắt phải thu phục nhân tâm, những gì thu được đều chia cấp kịp thời cho quân lính, binh lực tuy mạnh nhưng chi phí ngày càng khó khăn, điều này cũng đáng tin. Khi chúng đang cùng quẫn, càng nên dùng kế làm chúng khốn đốn, sao lại vội vã hòa nghị? Những người bàn luận chỉ cho rằng quân triều đình nhiều lần thất bại, nếu hòa thì chi phí biên giới có thể giảm bớt. Nhưng không nghĩ đến việc kẻ địch phương Bắc sẽ đòi công, Nguyên Hạo sẽ tích trữ mưu kế về sau, tạo thành thế không thể chống đỡ.

Nay thế lực của giặc ở biên giới phía Tây đã rõ ràng, tướng giỏi dần xuất hiện, quân tinh nhuệ có thể dùng được. Triều đình nếu giảm bớt quân nhũng, bãi chức các tướng bất tài, dùng kế lâu dài để đối phó, lo gì giặc không cùng quẫn? Người xưa trị thiên hạ, thấy thế không thể làm mà vẫn cố làm, thế lực ngày nay không phải không thể làm, chỉ vì mải mê cái lợi trước mắt mà không làm thôi. Việc xin bán muối, quả thực không thể chấp thuận, mong Bệ hạ cùng các đại thần xem xét kế lớn an nguy rồi quyết định.”

Âu Dương Tu nói:

“Thần thấy Trương Tử Thích phụng mệnh đi sứ sang đất giặc, gần đây đã về đến triều, nghe đồn rằng bọn giặc tuy chịu xưng thần nhận sắc phong, nhưng vẫn còn một số yêu sách, không rõ triều đình sẽ xử trí thế nào? Thần nghe nói người giỏi đoán địch tất phải suy xét tình hình thật giả của chúng; người hiểu rõ địch mới có thể lập mưu thắng bại.

Nay bọn giặc không khó đoán, chỉ lo người mưu kế cho nước lại mờ mịt về viễn kiến, chỉ cầu tạm yên một thời mà chuốc lấy hậu họa vô cùng, tự làm suy yếu mình, giúp mưu gian của giặc. Đó chính là điều mà 《Tả truyện》 gọi là ‘đau đầu nhức óc’, cũng là điều khiến Giả Nghị phải thở dài khóc lóc.

Nay bàn về ý định giặc muốn hòa hoãn, không ngoài hai lẽ: kẻ lừa dối thiên hạ ắt nói rằng giặc khốn quẫn nên cầu hòa; còn người hiểu chuyện đều biết rằng giặc dùng mưu trá đáng sợ. Nếu giặc thực sự khốn quẫn, thì chính nên giữ vững lập trường để xử lý; nếu biết rõ mưu trá của chúng, thì sao có thể dùng nhiều vàng lụa để giúp chúng hoàn thành kế gian?

Trước đây, khi Như Định trở về, chỉ nghe nói số lượng hứa cho chúng không quá mười vạn, nay Tử Thích lại hứa đến hai mươi vạn, lại nghe rằng ý giặc chưa dừng, còn đòi hỏi thêm. Triều trước giao hảo với Khiết Đan chỉ dùng ba mươi vạn, đến khi Lưu Lục Phù đến, lại thêm hai mươi vạn. Nay giặc Nguyên Hạo một lời đã hứa hai mươi vạn, thì ngày sau chúng lại đến, lại phải thêm hai ba mươi vạn^[36], khiến ngoại quốc thấy rằng mưu kế của triều đình chỉ dùng vàng lụa để đối phó, thì thủ lĩnh Mạc Xuyên^[37], há chẳng động lòng?

Một khi chúng khởi binh^[38], lại phải thêm hai ba mươi vạn. Máu mỡ của dân có hạn, mà đòi hỏi của chúng vô cùng, kéo dài mãi^[39], biết đâu là giới hạn? Nay đã hứa rồi, không thể đòi lại, nhưng những đòi hỏi quá đáng vẫn có thể từ chối^[40]. Hiện nay Khiết Đan qua lại, vẫn chỉ buôn bán ở biên giới, sao có thể để Tây Phiền xa xôi lại đòi đến tận kinh đô? Chỉ cần dùng lời này, tự có thể từ chối.

Đến như việc bãi bỏ cấm muối xanh, càng không thể đồng ý. Đối với ta tuy thiệt hại không nhiều, nhưng đối với giặc thì lợi rất lớn. Huống chi muối là vật dụng cấp thiết của dân, một khi bãi cấm, thì công tư qua lại, gian tế khó phân. Nếu để giặc bớt trăm vạn muối để dụ dỗ dân biên giới, thì vài năm sau, chúng đều sẽ trở thành kẻ trộm cướp. Ba việc này đều khó chấp nhận. Nay nếu chỉ vì kế hoạch tạm thời yên ổn, thì cần gì phải tiếc, cứ việc chiều theo. Nhưng nếu vì kế sách lâu dài của xã tắc, thì không chỉ nghĩ đến hiện tại, mà còn phải lo hậu họa.

Thần mong bệ hạ thử đặt năm câu hỏi, hỏi các quan bàn việc.

Một, hỏi ý định của người Tây Nhung không vì thất bại mà chịu thông hòa, hoặc dùng kế làm khốn đốn để họ chịu hòa, hay là họ cùng với kẻ địch phương Bắc liên kết mưu đồ mà giả vờ hòa?

Hai, hỏi sau khi đã hòa, việc phòng bị biên giới có thực sự bãi bỏ để giảm bớt chi phí quốc gia không?

Ba, hỏi sứ giả phương Bắc đến một lần được 20 vạn, người Tây đi một lần cũng được 20 vạn, từ nay về sau lại đòi thêm, lại cho thêm, những người lo việc nước chỉ có kế sách này thôi sao?

Bốn, hỏi sau khi đã hòa, kẻ địch phương Bắc có không đòi công trạng và báo đáp không? Nếu kẻ địch có hành động, có thể khiến thiên hạ vô sự không?

Năm, hỏi Nguyên Hạo một lần nghị hòa được 20 vạn, ngày sau có đảm bảo không còn đòi hỏi thêm không? Ngày sau có đòi hỏi, có thể không thêm nữa không?

Bệ hạ hãy dõng dạc đặt năm việc này hỏi họ, nếu may ra họ có lời giải thích, thì không phải là điều thần nghĩ đến, nếu họ không có lời giải thích, thì nỗi lo của thiên hạ bắt đầu từ đây.

Hiện nay, việc vội vàng hòa nghị sai lầm đã không thể đuổi theo, vật phẩm đã hứa nhiều, chắc chắn không thể giảm. Nhưng thần nghĩ rằng Nguyên Hạo không quá ba năm năm nữa, ắt sẽ lại gây hấn để đòi thêm, mà các tướng tương đại thần chỉ theo kế sách như hiện nay, chắc chắn sẽ lại cho thêm vật phẩm. Nếu hôm nay cho hết một lần, thì ngày sau lấy gì để thêm?

Vì vậy, thần mong bệ hạ tiếc những gì họ đòi hôm nay. Vì giặc Tây tuy hòa, lợi ích rất ít, kẻ địch phương Bắc nếu động, họa hại vô cùng. Điều này thần đã nhiều lần nói rõ, nay đã không kịp nữa. Thần mong bệ hạ lưu ý suy nghĩ, tạm thời không nên cho, nếu họ thực sự muốn hòa, dù không cho cũng được^[41], nếu họ thực sự không có ý hòa, cho họ cũng có lo lắng về sau.”

[20] Ngày Nhâm Thìn, ban chiếu quy định hạn mức ruộng chức. Phàm các quan lớn ở các phiên trấn lớn được 20 khoảnh, thông phán 8 khoảnh, phán quan 5 khoảnh, mạc chức quan 4 khoảnh. Phàm các quan lớn ở các tiết trấn được 15 khoảnh^[42], thông phán 7 khoảnh, phán quan 4 khoảnh, mạc chức quan 3 khoảnh 50 mẫu. Phàm các quan lớn ở các châu, quân thuộc phòng, đoàn trở xuống được 10 khoảnh, thông phán 6 khoảnh, phán quan 3 khoảnh 50 mẫu, mạc chức quan 3 khoảnh^[43].

Các quan lớn ở các quân, giám khác được 7 khoảnh, phán quan và mạc chức quan đều giống như các châu, quân thuộc phòng, đoàn trở xuống. Phàm các huyện lệnh, huyện có trên 10.000 hộ được 6 khoảnh, trên 5.000 hộ được 5 khoảnh, dưới 5.000 hộ đều được 4 khoảnh. Phàm các chức bạ, uý, huyện có trên 10.000 hộ được 3 khoảnh, trên 5.000 hộ được 2 khoảnh 50 mẫu, dưới 5.000 hộ được 2 khoảnh. Lục sự tham quân được hưởng như phán quan. Các chức tào quan được hưởng như bạ, uý ở huyện ỷ quách. Phát vận chế trí, chuyển vận sứ phó, võ thần tổng quản được hưởng như các quan lớn ở tiết trấn. Phát vận chế trí phán quan, võ thần kiềm hạt được hưởng như các quan lớn ở châu thuộc phòng, đoàn.

Các chuyển vận phán quan ở các lộ được hưởng như thông phán ở các phủ lớn. An phủ đô giám, lộ phân đô giám được hưởng như thông phán ở tiết trấn, phán quan ở các phủ lớn^[44].

Các chức đô đại thôi cương ở Hoàng Biện hà, Hứa Nhữ Thạch Đường hà được hưởng như phán quan ở tiết trấn. Từ tiết trấn trở xuống đến các quân, giám, các chức tẩu mã thừa thụ, trại chủ, đô đồng tuần kiểm, đề cử tróc tặc, đề điểm mã giám, đô đại tuần hà không được vượt quá mức của phán quan ở tiết trấn. Các chức giám đương ở châu, thôi cương, bát phát, tuần tróc tư trà diêm tặc đạo, trú bạc tróc tặc không được vượt quá mức của mạc chức quan. Các chức tuần hạt mã đệ phố, giám yển, cùng các chức giám đương ở huyện, trấn không được vượt quá mức của bạ, uý.

Từ đây, người có chế độ cố định, đất có hạn mức cố định^[45], quan lại phạm tội do ruộng chức cũng ít hơn trước. Đây chính là điều thứ năm trong mười việc của Phạm Trọng Yêm, gọi là “quân công điền”, đã ghi rõ vào ngày Đinh Mão tháng chín.

Năm sau, Gián quan Dư Tĩnh tâu: “Thần trộm xem chiếu tháng 11 mùa đông năm ngoái, ban định số mẫu ruộng chức điền trong thiên hạ, lệnh Tam ty chỉ huy. Những nơi không có ruộng chức điền, hoặc có nhưng số mẫu ít, cùng những nơi đất núi đá, nước đọng không thể canh tác, hạn trong ba năm, kiểm tra ruộng hoang của quan và đất hộ tuyệt, cùng ruộng bỏ hoang trên năm năm, bổ sung thay đổi, lấy năm Khánh Lịch thứ 4 làm mốc. Đây là ân huệ lớn của bệ hạ để khuyến khích quần thần, nuôi dưỡng quan lại liêm chính. Nhưng triều đình làm việc, nên lấy dân làm gốc, dân còn khổ, quan lại sao yên! Sao còn gây phiền nhiễu?

Thần thấy Hoài Nam, Giang, Chiết trải qua mùa xuân ít mưa, ruộng mạch bị hư hại một nửa, châu chấu lại sinh; Kinh Tây Đông, Kinh Hồ Nam Bắc, Quảng Nam khắp nơi có giặc cướp, chưa dẹp hết; Thiểm Tây, Hà Đông vận chuyển khổ cực. Dân chúng hoang mang, mất mùa, mà quan lại từ trưởng lại trở xuống đều lo việc riêng, lòng lo dân chưa đủ. Thêm việc kiểm tra, há chẳng gây phiền nhiễu? Huống chi số mẫu định nay so với cũ, gấp ba lần, quan tham nhân cơ hội, hại rất lớn.

Xin triều đình đặc biệt ra lệnh, nơi đã có ruộng chức điền, theo chế độ cũ trước năm Khánh Lịch thứ nhất, nơi chưa có^[46], đợi thêm hai ba năm, xin chỉ riêng.” Tấu của Dư Tĩnh không rõ ngày tháng, nay phụ vào đây. Theo truyện Vương Hãn, cho rằng lấy ruộng hoang hộ tuyệt làm công điền, trái ý pháp, ắt do tấu của Tĩnh, nên có cải cách, nhưng sử không chép rõ.

Lúc đầu, triều đình ban chiếu định rõ ruộng công trong thiên hạ, các lộ nhiều nơi nhầm lẫn ruộng của những hộ tuyệt tự thành ruộng hoang, rồi cấp cho quan lại. Sau đó, Quốc tử bác sĩ người Hoa Dương là Vương Hãn được cử làm Đề điểm hình ngục lộ Hồ Nam, ông ra lệnh cho các bộ thuộc rằng theo pháp luật thì không được cấp ruộng đó, và cho phép tự giác báo cáo. Sau đó, các châu ở Quảng Nam có hơn bảy mươi người vì thu ruộng của hộ tuyệt tự mà bị kết tội tham nhũng và bị cách chức. Trương Quỹ, quan Tri thẩm hình viện, từng thấy các quan lại ở Hồ Nam liệt kê tình hình trong tờ trình, một hôm gặp Vương Hãn ở điện đình, liền nói với ông: “Công đức của ngài đã giúp ích cho nhiều người rồi.”

(Sự việc về Vương Hãn được ghi chép trong bài văn bia mộ của Vương Khuê và bản truyện của ông. Vương Hãn làm Hiến ty ở Hồ Nam vào tháng 11 năm Khánh Lịch thứ 5^[47], còn Trương Quỹ làm Tri thẩm hình viện vào tháng 2 năm Hoàng Hựu thứ 5, nay ghi chép kèm ở đây.

Vương Xưng trong 《Đông Đô Sự Lược》 chép rằng chiếu chỉ viết: “Liêm khiết, giản dị là đức tính thường thấy của kẻ sĩ, còn giàu sang là điều ai cũng muốn. Xưa kia, Tiên đế ban chiếu khôi phục ruộng công, hợp với chế độ ban lộc của vương triều, đúng theo đạo dưỡng hiền của thánh nhân. Tuy nhiên, các quận huyện nhận đất, có nơi nhiều nơi ít không đều, nên bàn bạc để điều hòa việc này.”)

[21] Triều đình ban chiếu cho Xu mật viện, gần đây sai quan xét định thứ bậc công thần của triều đình, nếu nhà nào hiện không có người hưởng lộc, thì cho một người con cháu được hưởng lộc.

[22] Ty thiên giám tâu rằng, năm ngôi sao đều ở phương Đông, chủ về Trung Quốc được đại an.

[23] Tháng 12, ngày Bính Thân, Hàn lâm học sĩ, Đề cử các ty khố vụ ở kinh đô là Tống Kỳ xin rằng những việc trong các khố vụ nếu có điều gì chưa tiện cần thay đổi, đều phải bẩm báo trước xem có được hay không, rồi mới bàn bạc với Tam ty; lại xin thêm một viên quan triều thần làm Câu đương công sự. Triều đình đều chấp thuận. Việc đặt Câu đương công sự trong Đề cử ty bắt đầu từ Tống Kỳ.

Tống Kỳ tiến cử Thái thường bác sĩ Vương Trù làm Câu đương công sự, lúc đó có hoạn quan cùng làm Đề cử, Vương Trù từ chối ở Trung thư rằng: “Hàn lâm là bậc tiền bối, tôi e rằng không thể làm việc được, huống chi là kẻ sĩ đại phu trong triều mà bị hoạn quan sai khiến, thì tôi thực sự thấy xấu hổ.” Triều đình bèn đổi dùng Thái thường bác sĩ Trương Trung Dung làm Câu đương công sự.

Vương Trù là con của Vương Bác Văn. Trương Trung Dung là người Thục Châu.

[24] Nguyên Hạo lại sai Trương Diên Thọ đến bàn việc.

[25] Ngày Đinh Dậu, người Man ở châu An Hóa đem sản vật địa phương đến cống.

[26] Ngày Tân Sửu, Vua đến phủ Kinh vương Nguyên Nghiễm thăm bệnh^[48].

[27] Thái thường thừa, Tập hiền hiệu lý, đồng tu khởi cư chú, tri Gián viện Âu Dương Tu được bổ làm Hữu chánh ngôn, tri chế cáo. Ban đầu, Trung thư triệu thử nhưng Tu từ chối không đến, nên đặc cách bổ nhiệm.

[28] Thiểm Tây tuyên phủ sứ Hàn Kỳ tâu rằng: Theo sách 《Ký văn》 của Tư Mã Quang, Hàn Kỳ vào ngày 8 tháng 12 năm thứ 3 dâng sớ, nhưng 《Thực lục》 lại ghi là ngày 5 tháng giêng năm thứ 4. Nay căn cứ theo 《Ký văn》, chuyển sự việc này vào ngày Tân Sửu tháng này. Ngày Mậu Thìn tháng giêng năm thứ 4, ghi theo lời thỉnh cầu của Hàn Kỳ, bãi bỏ việc xây thành Thủy Lạc.

“Hiện nay triều đình chưa thể thảo phạt Nguyên Hạo, nên lập kế hoạch phòng thủ, tu sửa các thành trại, khi giặc đến thì áp dụng chính sách thanh dã để đối phó, ắt sẽ không cần đánh mà giặc tự khốn đốn. Thần từ khi đến Kinh Nguyên lộ đã xem xét các thành trại, đều cần tu bổ. Tuy nhiên, quân Trấn Nhung và các cung thủ ngoài núi năm nay phải đi phục dịch xây thành, đã có tiếng than oán về sự vất vả. Sang xuân năm sau, chỉ nên lệnh cho họ tăng cường xây dựng các thành trại nơi họ cư trú, ắt họ sẽ không từ chối.

Nghe nói lại muốn xây dựng thành Thủy Lạc do các hộ sinh hiến, điều này rất bất tiện. Bởi vì thành Thủy Lạc thông với đường đến Tần Châu, từ trại Chương Xuyên mới xây ở Kinh Nguyên lộ đến trại (Quảng Hòa) Nhương ở Tần Châu dài 180 dặm, đều là nơi cư trú của các hộ sinh, chỉ có một con đường nhỏ đi qua, cần phải xây hai trại lớn và mười pháo đài nhỏ mới có thể hỗ trợ lẫn nhau. Công trình đất đai ước tính tốn hàng trăm vạn, lại còn phải khai thác gỗ từ rừng núi để xây dựng các rào chắn, lầu chiến đấu, nhà cửa, doanh trại và các dụng cụ phòng thủ. Dù hoàn thành xong, vẫn cần ba đến bốn nghìn quân chính quy, tích trữ lương thảo trong nhiều năm mới có thể đóng giữ được. Chi phí lớn như vậy chỉ để cầu một ngày thông đường viện binh từ Tần, Nguyên, và đường từ Hoàng Thạch Hà ở Nghi Châu chỉ gần hơn hai trạm dịch.

Hơn nữa, Lưu Hộ trước đây đã thu phục được các hộ sinh vùng Thủy Lạc^[49], gần đây Lý Trung Hòa lại khuất phục được bộ lạc Phiên ở Lũng Thành Xuyên, đều bổ nhiệm chức vụ làm thuộc hộ. Nếu cần viện binh, động binh ít nhất cũng phải năm sáu nghìn người, các bộ lạc Phiên nhỏ kia đâu dám ngăn trở?

Như vậy, dù không có viện binh từ Thủy Lạc, quân quan cũng có thể qua lại được. Hơn nữa, các thành trại gần biên giới cần tập trung bảo vệ dân chúng, còn chưa làm được, sao có thể bận tâm đến những nơi xa xôi vô ích, làm hao tổn sức dân quân? Xin cử Lưu Hộ và Lý Trung Hòa làm Tuần kiểm ở Kinh Nguyên, Tần Phượng lộ, lệnh cho họ mỗi tháng thay nhau dẫn quân đến Thủy Lạc và Lũng Thành Xuyên để tập quen đường đi, chuẩn bị ứng phó khi cần thiết.

Xin triều đình chỉ đạo các cơ quan Bộ thự ty bốn lộ Thiểm Tây và Kinh lược ty Kinh Nguyên lộ, tập trung sức tu sửa các thành trại chưa hoàn thành, còn thành Thủy Lạc, đợi sau này tâu lên xin chỉ dụ. Nếu triều đình chưa đồng ý, xin cử trung sứ thân tín đến Kinh Nguyên, Tần Phượng lộ hỏi ý kiến Văn Ngạn Bác, Doãn Chu, Địch Thanh, sẽ biết việc xây thành Thủy Lạc hiện nay có thuận tiện hay không. Bởi vì Ngạn Bác, Chu, Thanh đều cho rằng không thuận tiện.”

[29] Ngày Giáp Thìn, ban thưởng tiền cho binh lính tham gia tu sửa đê Hùng Vũ ở Hà Dương.

[30] Ngày Ất Tỵ, Giám Quế Dương báo cáo giặc Dao hơn 900 người lại quấy nhiễu biên giới. Đinh Mùi, ban thưởng tiền cho quân sĩ Giám Quế Dương tham gia đánh dẹp giặc Dao.

[31] Ngày Mậu Thân, bổ nhiệm Bí thư thừa Trương Tử Thích làm Viên ngoại lang bộ Từ, Hữu thị cấm Vương Luân làm Tả thị cấm, Cáp môn chi hậu, đều vì có công nhiều lần đi sứ sang Hạ Châu.

[32] Quân Hồ Nam đánh dẹp man Dao đã lâu mà chưa thắng, Kỷ Dậu, xuống chiếu cho Chuyển vận sứ Quách Phụ Chi, nếu không thể dùng quân tiêu diệt thì tùy tiện chiêu dụ. Dương Điền đến Hồ Nam, bèn chiêu mộ người tài giỏi dũng cảm, tiến sâu vào động để đánh dẹp. Nhưng phương Nam lâu ngày không biết đến chiến tranh, binh lính đa phần sợ hãi. Khi giao chiến ở động Cô Tương, tiền quân rút lui, đại quân tan vỡ, Dương Điền ngã xuống vách đá, nhờ có cỏ thấp nên không chết^[50], cuối cùng khích lệ quân sĩ hạ được sáu động.

(Dương Điền thua trận ở động Cô Tương, không rõ thời gian, căn cứ theo bản truyện, ghi chép sau phần chiêu dụ. Hoặc có thể do Dương Điền thua trận nên mới lệnh cho Phụ Chi chiêu dụ, cần xem xét thêm. Cuối cùng khích lệ quân sĩ bình định được sáu động, chắc là vào cuối đông năm thứ tư, đầu xuân năm thứ năm.)

[33] Đặt một chức quan triều đình ở Kinh Khố Giám Quân Thiểm Châu.

[34] Ngày Canh Tuất, quyền Ngự sử trung thừa Vương Củng Thần tâu rằng Y quan Hàn Lâm Hứa Hi không phải dòng dõi sĩ tộc, mà con trai ông lại kết hôn với con gái của hoàng huynh Biện Thăng, không thể làm loạn chế độ tông thất, xin bãi bỏ. Tấu được chấp thuận.

[35] Gián quan Tôn Phủ tâu:

“Nguyên Hạo chỉ có mấy châu đất, đời đời làm tôi Trung Quốc, một sớm chống lại mệnh lệnh, mấy năm quấy nhiễu biên giới. Đại thần không thể bàn mưu ở triều đình, tướng súy không thể thắng trận ngoài chiến trường, phòng thủ lâu ngày, quân mệt mỏi, tài chính cạn kiệt, trước đây đã đưa hai mươi vạn lượng vàng lụa để nghị hòa, nhưng họ vẫn không thỏa mãn, còn đòi hỏi thêm.

Nhà Hán đưa vàng lụa cho Hung Nô, Giả Nghị cho rằng Trung Quốc đã hạ mình nhục nhã quá mức, đến nỗi phải rơi lệ. Nay nghị hòa với một tiểu phiên, vật phẩm cấp hàng năm, gần đây lại tăng lên hai mươi lăm vạn, họ vẫn kiêu ngạo, chưa thỏa ý, sự hạ mình nhục nhã còn hơn cả nhà Hán. Nay sứ giả trở về, họ xin thông thương muối xanh và hàng năm cử người đến kinh đô buôn bán, nghe nói đều không được chấp thuận, như vậy cũng là hợp lẽ.

Gần đây nghe tin Nguyên Hạo giết những người có quyền thế như Ngộ Khất, và trong lúc đang bàn việc hòa nghị chưa quyết định, hắn giết người có quyền thế, chính là để phô trương thanh thế hư ảo, muốn cho biên phòng lơ là phòng bị. Huống chi các quận biên giới phần nhiều đã bị giặc giày xéo, chỉ có hai châu Khánh, Tần là dân cư và các bộ lạc phụ thuộc còn giàu có và nguyên vẹn.

Lại thêm quân Trấn Nhung chiếm giữ nơi hiểm yếu của giặc, lẽ nào chúng lại quên ngay được? Việc ngày nay, càng phải chọn tướng trước. Phép chọn tướng, tất phải giao trách nhiệm cho đại thần. Xưa kia, Chu Thế Tông vì loạn ở Tần, Phượng, đã sai tể thần Vương Phổ chọn tướng, mà được Hướng Củng. Sau khi thành công, Thế Tông nói với Phổ rằng: ‘Dẹp yên Tần, Phượng là nhờ sức của khanh.’ Xưa nay, các tướng giỏi phần nhiều do phụ thần tiến cử. Năm ngoái thua trận Định Xuyên, bệ hạ lo lắng phẫn nộ chưa nguôi, mà đại thần lại nói rằng Hoài Mẫn không có tài nên mới thế, và việc biên cương chưa đủ để làm phiền thánh niệm. Đó thực là lời lừa dối Vua.

Huống chi Tây Nhung gây họa biên cương đã nhiều năm, đại thần không chọn được tướng giỏi, đến khi thất bại thì lại nói tướng súy không có tài^[51], để mong thoát tội, há chẳng phải là lời lừa dối Vua sao? Phép giao trách nhiệm, không thể lại theo lối cũ mà sai lầm.

Nay các quan võ ở Thiểm Tây chỉ có Chủng Thế Hoành, Địch Thanh, Vương Tín là có tài dũng, có thể đánh có thể giữ, còn những kẻ hèn yếu tham lam nguy hiểm khác, đại thần không thể nói là không biết. Nếu không biết, thì sao có thể cùng bàn việc nước? Đã biết mà thay đổi thì phải làm nhanh.

Có người bàn rằng châu Tần có Cốt Tư La hỗ trợ, giặc tất không dám vào, đó lại là không lường được tình thế. Cốt Tư La từ khi bị Tào Vĩ đánh bại, lẽ nào không có lòng oán hận? Những năm gần đây triều đình trao cho chức tiết chế, sai đánh Nguyên Hạo, từ khi nhận mệnh đến nay, chưa từng có chút công lao nào. Tháng trước Nguyên Hạo đánh bại Hạt Chiên, mà Cốt Tư La không dám ra cứu, đã không dám cứu con mình, huống chi là cứu viện cho châu Tần? Chỉ mong triều đình nhanh chóng chọn tướng mà tính kỹ.”

[36] Ngày Giáp Dần, giáng chức Đô giám lộ Tần Phượng, Phó sứ Nội tàng khố là Trương Quy Niên làm chức Giám đương nhỏ ở nơi xa, vì Quy Niên tự tiện chiếm lợi từ vườn quan; và khi dẫn quân cứu giúp bộ tộc Phiên, vượt sông khiến nhiều quân sĩ chết đuối, nên bị giáng chức.

[37] Ngày Ất Mão, đặt quân Bắc Bình dưới quyền châu Định, cử triều thần làm Quân sứ kiêm Tri huyện Bắc Bình, các chức Đô giám, Chủ bạ, Huyện úy, Giám đương sứ thần vẫn giữ như cũ, còn các chức khác thì bãi bỏ.

[38] Ngày Bính Thìn, Thiếu khanh Vệ úy là Biện Hàm được thăng làm Lang trung Tư huân. Đổi Thiếu khanh làm Tri châu Tử, nhưng ông từ chối vì bệnh không đi nhậm chức, nhưng vì trước đây làm Chuyển vận sứ Thiểm Tây có công cung cấp cho biên giới, nên vẫn được thăng chức.

[39] Bãi bỏ chức Thôi cương quan của sông Ngự Hà.

[40] Ngày Đinh Tỵ, có mưa tuyết lớn, cây cối đóng băng.

[41] Ngày Mậu Ngọ, đổi Phủ học Nam Kinh thành Quốc tử giám.

[42] Ngày Kỷ Mùi, Quốc mẫu nước Khiết Đan sai Tiết độ sứ Chương Quốc là Tiêu Vận, Tả gián nghị đại phu là Lý Khôn; Khiết Đan chủ sai Tiết độ sứ Hoài Đức là Gia Luật Thuận, Hữu gián nghị đại phu là Quách Vĩ, đến chúc mừng ngày Chính đán.

[43] Ngày Canh Thân, cho phép Quảng Châu lập trường học.

[44] Tháng đó, châu Lễ dâng cây gỗ quý, trên có chữ “Thái bình chi đạo”. Gián quan Âu Dương Tu nói:

“Tri châu Phùng Tải vốn là võ tướng, không hiểu rõ sự thể, liền cho là điềm lành để lấy lòng triều đình. Thần cho rằng, thời xưa gọi là thái bình thì phải là bốn biển yên ổn, vạn vật đều được yên vị. Hiện nay, phía Tây có người Khương làm phản, mối họa chưa dẹp yên ở phía trước; phía Bắc có kẻ địch kiêu ngạo, mối họa tiềm ẩn ở phía sau. Một mối họa chưa diệt, một mối họa đã nảy sinh. Thêm vào đó, phía Tây có Lô Nhung, phía Nam có Hồ, Lĩnh, những nơi giáp biên giới không có chỗ nào yên ổn. Trong nước thì trăm họ khốn khổ, giặc cướp hoành hành.

Trước đây, Kinh Tây, Thiểm Tây đã xuất binh tám chín nghìn người để bắt vài trăm tên cướp, nhưng không thể tiêu diệt ngay được, chỉ có thể làm chúng tan tác^[52], nhưng chúng lại tập hợp ở nơi khác.

Nay Trương Hải tuy đã chết, nhưng quân giặc ở Đạt Châu đã lên đến vài trăm người, lại giết cả sứ thần, thế lực không nhỏ. Hưng Châu lại tấu rằng có tám chín nghìn người, các châu huyện đều hoảng sợ, làm sao có thể tồn tại được? Theo thần thấy, đây chính là bốn biển náo loạn, vạn vật mất chỗ, thực sự chưa thấy dấu hiệu thái bình.

Thần nghe rằng đạo trời quý ở chữ tín, không lừa dối người, thần không dám viện dẫn việc xa xôi, chỉ lấy việc trong năm nay để nghiệm chứng. Vào khoảng hạ thu năm ngoái, sao Thái Bạch xuất hiện trên trời, suốt mấy tháng không tắt, sao Kim và sao Mộc che lấp nhau, gần ở cửa Đoan Môn. Xét theo chiêm tinh, đều là điềm báo thiên hạ sẽ có binh đao lớn, há có vừa xuất hiện điềm binh đao, lại xuất hiện chữ ‘thái bình’? Trong một năm, trước sau khác biệt rõ rệt. Tinh tượng hiện trên trời, điềm lạ không xuất hiện vô cớ, nên cảnh giác lo sợ, thường xuyên tu tỉnh^[53], còn cỏ cây muôn loài, biến hóa vô thường, không thể tin cậy.

Thần lại nghĩ, nếu chữ trên gỗ không giả, thực là trời sinh, thì cũng có ý sâu xa, vì chữ ấy chỉ viết ‘Thái bình chi đạo’, ý nghĩa có thể suy ra. Từ xưa đến nay, các bậc đế vương đạt được thái bình đều có đạo lý riêng, giữ được đạo ấy thì thái bình, mất đạo ấy thì nguy loạn. Thần thấy hiện nay^[54], chỉ thấy mất đạo, chưa thấy giữ được đạo. Mong bệ hạ lo lắng chăm chỉ trăm việc, cất nhắc người hiền, thu nạp điều thiện, thường như những ngày gần đây, không sinh lười nhác, thì trong hai ba năm, dần dần sẽ sửa sang được.

Nếu thấy giặc trước như Trương Hải suy yếu, liền cho rằng giặc sau không đáng lo; thấy gần kinh có tuyết, liền cho rằng thiên hạ được mùa lớn^[55]; thấy giặc phương Bắc không động binh, liền cho rằng chắc chắn không có việc gì; thấy giặc phương Tây thông sứ, liền cho rằng có thể bãi binh. Mong đợi thái bình, dần sinh ra an nhàn, thì cây điềm lành này chính là cây yêu quái gây họa mà thôi.

Thần trước đây thấy châu Thái Bình từng dâng cỏ lạ, nay lại dâng cây điềm lành, e rằng bốn phương bắt chước, tranh nhau tạo ra điều yêu quái. Cây điềm lành dâng lên, xin đừng cho các quan xem^[56]. Lại xin ban chiếu khắp thiên hạ các châu quân, bảo rằng dấy binh nhiều năm, bốn bể khốn khổ, hiện nay đang là lúc tự trách mình lo lắng, phàm có thú lạ, chim quý, cỏ cây gì, đều không được dâng hiến. Để tỏ rõ đức sáng, cảm hóa khích lệ thần dân.”

Chiếu rằng các điềm lành không được dâng lên, nghe theo lời tâu lên Lễ bộ để biết. (Chiếu này căn cứ theo 《Hội yếu》, ban đầu không liên quan đến việc tu sửa, nay ghi chép thêm, hoặc có thể do lời tâu về việc tu sửa mà ban chiếu.)

[45] Năm đó, Hà Bắc có tuyết đỏ rơi xuống, Hà Đông động đất liên tục năm sáu năm không ngừng^[57]. Gián quan Tôn Phủ suy xét theo 《Hồng Phạm ngũ hành truyện》 và các biến cố thời trước, dâng sớ nói:

“Tuyết đỏ là điềm xấu màu đỏ, ứng với việc nhà Vua buông lỏng chính sự. Buông lỏng thì chính sự lỏng lẻo, thưởng phạt sai lệch, trăm quan bỏ bê chức trách, đó là nguyên nhân gây ra loạn lạc. Thời Thái Khang nhà Tấn, Hà Âm có tuyết đỏ rơi. Lúc đó Vũ Đế lười biếng chính sự, ham mê tửu sắc nơi hậu cung. Mỗi khi gặp bề tôi, chỉ nói chuyện thường ngày, không bàn đến kế sách lớn trị quốc, nên mới gặp điềm xấu màu đỏ, cuối cùng dẫn đến loạn lạc nhà Tấn. Động đất là do âm khí quá thịnh. Âm tượng trưng cho bề tôi, hậu cung và binh đao. Ba điều này không được quá thịnh, nếu thịnh thì âm khí biến động mà gây ra tai họa.

Châu Hãn thuộc đất Triệu, động đất liên tục sáu bảy năm. Mỗi lần động đất, tiếng như sấm, các triều đại trước chưa từng có chuyện như vậy. Chỉ có Đường Cao Tông vốn được phong ở đất Tấn, khi lên ngôi, Châu Tấn động đất liên tục. Tể tướng Trương Hành Thành nói: ‘E rằng nữ sắc lộng quyền, đại thần âm mưu, nên ngăn chặn từ khi chưa manh nha.’ Sau đó Võ Chiêu Nghi chuyên quyền, suýt nữa cướp ngôi nhà Đường. Thiên tai dị biến của trời đất vốn không ứng nghiệm vô cớ.

Bệ hạ muốn cứu chữa lỗi buông lỏng, không gì bằng tự nắm quyền uy^[58], thỉnh thoảng đưa ra quyết đoán anh minh để răn đe kẻ gian tà, chỉnh đốn thiên hạ; muốn cứu chữa tai họa do âm khí thịnh, không gì bằng bên ngoài cẩn thận phòng bị^[59], bên trong kiểm soát hậu cung.

Cẩn thận phòng bị thì nghiêm khắc trách nhiệm đại thần, bắt họ lo liệu phòng bị quân sự, tính toán kỹ lưỡng thành bại; kiểm soát hậu cung thì những người trong cung không phụ trách việc hầu hạ, đều đuổi ra ngoài để giảm bớt chi phí, đồng thời cắt giảm ân sủng^[60], không để quá mức, đó là cách thực tế để ứng phó với thiên tai.”

[46] Lại nói: “Thần trộm thấy kho nội phủ Cảnh Phúc là nơi tích trữ kinh phí dư thừa của tổ tiên, dùng để phòng khi có việc bất thường. Những năm gần đây, các vật phẩm từ các lộ đều đổ vào kho nội phủ, trong ngoài đều nghi ngờ rằng đây là chi tiêu riêng của cung đình. Nhà Đường từng lập hai kho Quỳnh Lâm và Đại Doanh, chủ yếu để cung ứng cho các yến tiệc xa xỉ, Dương Viêm và Lục Chí đã xin bãi bỏ.

Ngày nay, kho tàng của Cảnh Phúc rất giống với hai kho của nhà Đường. Số lượng cung nữ, thần tuy không biết rõ, nhưng nghe nói Tam Ty tính toán rằng những người được cấp thịt ăn có hơn nghìn người, lại còn có những người giữ chức vụ quý trọng^[61], cùng những người thân tín riêng^[62], ắt không dưới vài nghìn người.

Thần gần đây nghe nói viện Nhiễm đang gấp rút chuẩn bị nhuộm lụa là để cung ứng cho cung đình, nói rằng kho Tả Tàng tích trữ lụa đỏ đã hết từ mùa đông năm ngoái, các vật phẩm khác cũng tương tự, từ đó có thể thấy sự lãng phí. Bệ hạ nếu xem xét việc này, sẽ ngay lập tức lay động lòng người, từ đó tiêu trừ tai họa. Trương Tu viên được sủng ái, lộng quyền ban ơn, mầm họa đã manh nha. Hậu là chính thất, còn lại đều là tỳ thiếp. Quý tiện có thứ bậc, việc sử dụng vật phẩm không nên vượt quá mức. Từ xưa đến nay, việc sủng ái nữ sắc, ban đầu không kiềm chế thì sau này không thể kiềm chế được, hậu quả không thể hối hận.”

Vua nói: “Việc sử dụng vật phẩm là do các quan phụ trách, Trẫm chỉ tiếc là không biết.” Phủ nói: “Người đời cho rằng quan gián là tai mắt của Vua, để thông báo những điều Vua không biết. Những điều về nữ họa thời trước đều được ghi chép trong sử sách, Bệ hạ có thể tự biết.”

Vua khen ngợi và tiếp nhận lời nói ấy. Năm đó, Trương Mỹ Nhân sinh con gái tên Ấu Ngộ, nhưng không rõ là tháng nào, đến tháng 4 năm thứ 5 thì mất, mới được 3 tuổi.

[47] Hàn Kỳ đến Thiểm Tây, gặp năm đói lớn, bọn cướp tụ tập ở vùng ngoại ô Thương, Quắc, do Trương Hải, Quách Mạc Sơn, Đảng Quân Tử, Phạm Tam, Lý Tông cầm đầu, hợp lực vượt qua biên giới Kinh Tây, cướp bóc các châu huyện. Chúng vây quanh phía đông huyện Lô Thị, châu Quắc, phía tây Lạc Dương, Trường Thủy, ép buộc theo chúng gần nghìn người.

Sau đó, 500 quân phản loạn ở quân Quang Hóa, do Thiệu Hưng cầm đầu, đến Nhương Khẩu, Thương, số người đã lên đến hơn nghìn, giao chiến với Thượng Quan Củng, Củng tử trận, quân còn lại vì mất chủ tướng^[63], đều tan rã ở biên giới Lam Điền, ẩn náu trong núi rừng^[64].

Thiệu Hưng lại cách trăm dặm^[65], dán bảng chiêu dụ binh lính đúc tiền của châu này khoảng 2000 người, đều là quân chính quy ở Phu, Diên, Kinh, Nguyên bị mất chủ tướng và những người từng phạm tội bị đày đến Đỉnh, Lễ, Nhạc, Ngạc. Thương Quắc, Lam Điền gửi tin cấp báo đến Diên Ung, nhưng quan chức địa phương chưa có biện pháp xử lý. Hàn Kỳ liền phái thuộc hạ đi Thương để kiểm tra binh lính đúc tiền. Những người trước đây là cấm binh biên giới, lệnh cho trở về châu quân cũ, vẫn ghi tên vào sổ ở Đỉnh, Lễ, Nhạc, Ngạc; những binh lính khỏe mạnh, đều áp giải đến phủ Thiểm, bổ sung vào chỗ khuyết của Long Mãnh, Long Kỵ, Tráng Dũng. Kế hoạch chiêu dụ của Thiệu Hưng do đó không thực hiện được.

Lại phái nội thị Hoàng Tông, Phạm Thiên mang bảng của Tuyên Phủ Ty, thu thập quân tản mác dưới quyền Thượng Quan Củng, dụ họ được miễn tội trở về đơn vị cũ, đồng thời triệu Tạ Vân Hành dẫn quân thổ binh biên giới vào núi bắt Trương Hải. Thiệu Hưng vì không có viện binh, chạy vào địa giới Hưng, Dương, bị giết. Tháng 11, ngày Tân Tỵ, Trần Thự bắt được Thiệu Hưng ở sông Tế. Trương Hải và đồng bọn lần lượt bị tiêu diệt^[66], bắt được hầu hết tàn đảng, vùng Quan Phụ từ đó yên ổn. 《Kỷ Sự Bản Mạt》 năm thứ 4, tháng 2, ngày Nhâm Dần, phong Đông Đầu Cung Phụng Quan Trần Thự chức vụ khác nhau, để thưởng công diệt giặc, loạn ở biên giới phía tây do người Khương gây ra.

[48] Mùa đông năm đó, hạn hán lớn, các châu quân như Hà Trung, Đồng, Hoa… hơn mười châu quân khác, giá cả hàng hóa tăng vọt, dân đói kéo nhau đi về phía đông. Hàn Kỳ liền chọn quan lại phân đi các châu huyện, mở kho tỉnh để cứu tế, tâu xin sai Đề điểm hình ngục Hứa Tông Thọ chuyên trách đi lại đề cử ba châu Bồ, Hoa, Đồng, cứu sống được tổng cộng hai trăm năm mươi tư vạn hai nghìn năm trăm ba mươi bảy người, các châu khác số người được cứu cũng tương tự. Lúc đó, sức dân đã kiệt quệ lâu ngày, Kỳ bèn miễn thuế dịch, xét xem quan lại có năng lực hay không để thăng chức hoặc cách chức.

Lại thấy quân số tuy nhiều nhưng lẫn lộn cả lính già yếu, hao tốn ngân sách, bèn chọn những quân cấm không đủ sức chiến đấu, cho về nghỉ một vạn hai nghìn người^[67]. Sau đó, Điền Huống xin chọn những quân các lộ không đủ sức chiến đấu làm quân sương, nói: “Nếu cho rằng quân lính kiêu ngạo lâu ngày, một sớm một chiều thanh lọc, sợ gây loạn, thì năm ngoái Hàn Kỳ thanh lọc hơn một vạn biên binh, có nghe thấy xảy ra loạn đâu!”

(Việc này căn cứ theo gia truyền của Kỳ, ghi chép vào cuối năm. Tiết Hướng chưa từng làm thuộc quan của Kỳ, gia truyền ghi là thuộc quan Tiết Hướng, e là sai, nay bỏ tên đi. Thực lục chép tấu của Điền Huống vào tháng 7 năm thứ 3, nay dời đến tháng 6 năm thứ 4, để tiện phân biệt.)