[BETA] QUYỂN 149: NĂM KHÁNH LỊCH THỨ 4 (GIÁP THÂN, 1044)

Từ tháng 5 năm Khánh Lịch thứ 4 đời Vua Nhân Tông đến hết tháng đó.

[1] Tháng 5, ngày Nhâm Tuất, mùng một, Phó Xu mật sứ Hàn Kỳ và Tham tri chính sự Phạm Trọng Yêm cùng vào chầu ở điện Sùng Chính, dâng lên bốn kế sách, nói rằng:

“Trước đây, Nguyên Hạo làm phản, quân triều đình nhiều lần xuất binh nhưng không thuận lợi, trong khi đó quân phương Bắc huy động hàng chục vạn quân, cho rằng Nguyên Hạo là nước có quan hệ cậu cháu với họ, Trung Quốc không nên dùng binh. Triều đình vì lợi ích của dân chúng, đã tăng thêm vàng lụa để duy trì hòa hiếu. Hiện nay, Nguyên Hạo tuy tạm thời cầu hòa, nhưng sau này nếu nguồn lực dồi dào hơn^[1], ắt sẽ lại có ý định tiến sâu vào, thôn tính Quan Phụ. Làm sao biết được?

Trong trận Định Xuyên trước đây, hắn đã giả mạo chiếu chỉ, dụ dỗ và uy hiếp người biên giới, muốn chiếm lấy Quan Trung. Bởi vì nhiều kẻ phản bội nhà Hán đang lẩn trốn nơi sa mạc, ắt sẽ lấy chuyện Lưu Nguyên Hải, Phù Kiên, nhà Ngụy làm gương, ngày đêm thuyết phục Nguyên Hạo, khiến hắn xâm chiếm đất Hán, rồi dùng người Hán để giữ đất, như vậy thì giàu sang công danh, ăn mặc sở thích đều như ý. Từ đó biết rằng không chỉ Nguyên Hạo có ý xâm lược nhà Hán, mà thực chất là những kẻ phản bội nhà Hán ngày đêm mưu tính cho giặc.

Nếu triều đình nghe theo hòa nghị, thì quân phương Bắc sẽ lập công, coi thường Trung Quốc; nếu cự tuyệt, thì mùa thu này Nguyên Hạo ắt sẽ lại đại cử binh, quân phương Bắc cũng sẽ ngay lập tức cử sứ giả đến hỏi lý do cự tuyệt Nguyên Hạo, hoặc liền dấy binh ngoài biên ải, dương thế uy hiếp ta. Triều đình ắt sẽ phải ở Thiểm Tây tuyển tướng điều binh, dời quân sang Hà Bắc, Hà Bắc chưa đánh mà biên giới phía Tây đã trống rỗng, Nguyên Hạo thừa cơ tiến vào, ắt sẽ đắc chí ở Quan Phụ. Thế giao kết của hai kẻ địch này, làm sao chống đỡ được?

Bọn thần nghĩ rằng, hòa hay không hòa đều là mối họa lớn. Vậy nên, kế sách hiện nay không gì bằng chọn tướng luyện binh, ngày đêm tính toán kế dùng vũ lực, lấy hòa hiếu làm quyền nghi, lấy chiến thủ làm thực vụ. Chúng biết ta có mưu kế và phòng bị, sẽ không dám khinh suất hành động, mà minh ước có thể được củng cố; nếu chúng không biết, khinh suất phá vỡ minh ước, ta sẽ thừa lúc chúng kiêu ngạo mà khống chế hoặc tấn công, chưa chắc chúng đã gây hại được cho Trung Quốc. Xin thử bàn một lời như vậy.

Một là: Thần trộm thấy rằng giặc Tây Nhung đã tích tụ mối họa từ nhiều năm. Nguyên Hạo bên ngoài dựa vào kẻ địch phương Bắc, nhiều lần thừa thế chiến thắng, nhưng lại vội vàng xin thông hiếu, thực chất là muốn tạm nghỉ ngơi, những gì họ thu được là lợi lớn, còn những gì họ chịu khuất phục chỉ là hư danh. Tuy nhiên, họ vẫn còn nhiều mưu đồ gian trá chưa thể lường trước được. Quốc gia lấy sinh linh làm trọng, không thể không chấp nhận.

Như Đường Cao Tổ, Thái Tông từng dùng mưu lược, vẫn phải khuất phục trước Đột Quyết. Khi Thủy Tất qua đời, Vua đã cử hành tang lễ, bãi triều, sai trăm quan đến quán dịch để viếng sứ giả của họ. Lại có việc Thái Tông cưỡi sáu ngựa đến bờ sông Vị, gặp Hiệt Lợi nói chuyện, rồi tự mình kết minh ước với họ. Sau khi lui về, tả hữu khuyên nên đánh, Thái Tông nói: ‘Ta đánh họ thua, họ sợ mà tu đức, về sau họa ắt sâu nặng. Nay ta nhún nhường thuận theo, khiến họ kiêu ngạo lười biếng.’ Một ngày kia, Lý Tĩnh bắt được Hiệt Lợi, uy chấn bốn phương, đó là mưu lược của bậc minh chủ.

Bệ hạ nên noi theo Đường Cao Tổ, Thái Tông, dùng lễ cao tín nghĩa, lấy minh ước làm quyền nghi; chọn tướng luyện binh, lấy công thủ làm thực vụ. Nếu họ không bội minh, ta thì vỗ về thu nạp không mệt mỏi; nếu họ phụ đức, ta thì công thủ có phương lược, đó chính là sách lược hòa hiếu đúng đắn.

Hai là: Nguyên Hạo khi chưa làm phản, nhận ân tín của triều đình rất hậu, vẫn còn thường quấy nhiễu biên cảnh, nay nhiều lần đại cử, chưa từng bị ngăn trở thất bại, bỗng vội xin hòa, thực chất là nuôi dưỡng âm mưu, chứ không phải là chí khuất phục. Nay nếu tạm thời chấp nhận, càng phải nghiêm ngặt phòng thủ. Nhưng nếu giảm binh ở Thiểm Tây thì phòng thủ không đủ, không giảm thì vật lực đã kiệt quệ.

Thần cho rằng các thành trại dọc biên giới cần ngày càng tu bổ hoàn thiện, khiến lòng rợ Địch không còn chỗ dòm ngó. Lại nữa, kế sách lâu dài để phòng thủ thì không gì bằng nuôi dưỡng thổ binh, vì họ quen thuộc địa hình sông núi và giỏi chiến đấu, so với đông binh thì hiệu quả gấp bội. Nhưng thổ binh ở vùng biên và vùng kế biên số lượng ít, phân bố phòng thủ không đủ, cần phải tăng cường chiêu mộ ở các thành trại trọng yếu. Nếu có thổ binh ở vùng gần muốn tăng cường phục vụ biên trại, thì nên di chuyển gia đình họ đến và tập trung lại.

Trước đây ở Khánh Châu xây dựng thành Đại Thuận^[2], định đặt hai chỉ huy Trấn Vũ và Bảo Tiệp, bèn chiêu mộ những người nguyện phòng thủ trong số thổ binh ở Vĩnh Hưng, Hoa Châu, Diệu Châu, mà người ứng mộ rất đông, vì sao vậy? Các thổ binh trong nội địa phần nhiều ở biên giới, hoặc về nước thay phiên rồi vài tháng sau lại phải đi xa đồn trú, không chỉ khổ cực vì sương gió, mà còn tổn thương tình cốt nhục, người lính không bảo vệ được gia đình, đàn bà góa nhiều người phạm pháp, lòng người lâu ngày sinh oán, nếu được di chuyển cả gia đình đến biên trại, lại được miễn xuất quân, cha mẹ vợ con vui vẻ đoàn tụ, đánh nhau thì cứu giúp lẫn nhau, phòng thủ thì yên ổn, đó là quân đội đáng tin cậy.

Có người nói thổ binh mang gia đình đến trại thì chi phí cấp dưỡng càng nhiều, thần cho rằng không phải vậy, thổ binh lương tháng ít hơn, lại vốn nổi tiếng tinh nhuệ, cho họ đồn trú biên giới, so với đông binh, số lượng có thể giảm bớt. Nhưng cần dần dần tăng giảm ở các lộ, một hai năm sau mới có thể chỉnh đốn tập hợp, chứ không thể một sớm một chiều thay đổi ngay được. Lại nữa, ở Thiểm Tây mới tuyển Bảo Tiệp, trong đó có những người yếu đuối không thể chiến đấu, nên loại bỏ bớt, cho họ về làm ruộng, vừa tiết kiệm quân phí, vừa tăng thêm sức nông nghiệp. Sau đó chia đông binh làm ba phần, một phần đồn trú biên giới để hỗ trợ thế lực thổ binh; một phần dời đến vùng kế biên, hoặc đồn trú Quan Phụ, để giảm bớt gánh nặng vận lương; một phần về kinh sư, để tăng cường thế lực cấm vệ. Nếu bên kia nạp khoản mà chưa thay đổi, thì đông binh có thể giảm thêm một phần ba.

Lại nữa, ở vùng biên không có thuế, chiêu mộ cung tiễn thủ^[3], phải cho họ tập trung ở nơi hiểm yếu, mỗi một hai chỉ huy cùng xây một đồn, để bảo vệ gia đình họ, phối hợp với thành trại.

Nếu địch đến ít, thì sai thuộc hộ phiên binh và cung tiễn thủ cùng các thổ binh hợp lực chống lại. Nếu địch đại cử, thì tất phải biết trước thời gian tập hợp, quân mã vùng kế biên của ta có thể đóng ở thành kiên cố, đợi địch tiến thoái. Dọc biên giới núi non trùng điệp, quân chủ lực của địch tất đi theo sông lớn, trước hết cầu chiến nhanh. Nếu thắng, mới dám phân tán quân cướp bóc, vượt qua hiểm trở, không còn lo lắng. Nếu ta cẩn trọng không giao chiến, thì quân chủ lực của địch đi giữa sông lớn, cỏ lương không tiếp tế được, trâu dê không cướp được, chẳng mấy ngày người ngựa đều mệt mỏi, vừa không dám vượt hiểm, lại không thể quyết thắng, tất phải phân tán quân cướp bóc. Ta phục binh tinh nhuệ trong núi đợi sẵn, khiến chúng phân tán không cướp được, tập trung không đánh được; muốn trường kỳ tiến vào, ta sai các tướng xuất kỳ binh đánh úp phía sau; muốn bảo toàn quân về, ta sai các thành hợp lực thừa cơ đánh vào chỗ yếu. Địch tiến thì không có lợi, lui thì gặp họa, không quá hai ba lần, tất thất bại, đó là kế sách phòng thủ hiệu quả.

Ba là: Sào huyệt của Nguyên Hạo thực sự nằm ở ngoài sông, quân đội ngoài sông yếu đuối và ít khi tham chiến. Chỉ có các bộ lạc vùng Hoành Sơn, từ phía đông đến Lân Châu, Phủ Châu, phía tây đến Nguyên Châu, Vị Châu, dài hơn hai nghìn dặm, người và ngựa đều tinh nhuệ, quen thuộc với việc chiến đấu, gần gũi với biên giới nhà Hán, mỗi lần đại quân xâm lược, họ đều là tiên phong. Vì vậy, người Tây Nhung coi các bộ lạc vùng núi là quân mạnh, còn nhà Hán coi các hộ thuộc vùng núi và các tay cung là những người thiện chiến.

Từ đó có thể thấy, mỗi bên đều coi người biên giới là lực lượng mạnh. Đó là lý do tại sao nhà Tần và nhà Hán khi đuổi người Tây Nhung đều phải chiếm được các thành ở biên giới phía tây trước, khiến họ phải rút xa, sau đó lấy sông làm ranh giới, không thể tiến sâu vào.

Nếu Nguyên Hạo quy phục, thì hãy dùng chính sách hòa hoãn để vỗ về, dùng chính sách phòng thủ để đối phó. Nếu họ thuận theo rồi lại phản bội, thì sẽ có chính sách tấn công. Thần tính toán rằng quân đội bốn lộ Thiểm Tây có gần ba mươi vạn người, không phải là ít^[4].

Tuy nhiên, do phải phân tán để phòng thủ các thành trại, nên mỗi lộ chỉ có khoảng hơn hai vạn quân chiến đấu, ngồi ăn lương thảo, không dám khinh động. Vì không biết giặc sẽ tấn công lộ nào, nên phải luôn phòng bị như giặc đã đến. Còn bên kia thì khác, các bộ lạc sống rải rác, tự cung tự cấp, có thể đột nhiên tập hợp lại và cùng tấn công một lộ, nên quân số của họ thường lên đến hơn mười vạn. Dùng quân phân tán của ta để chống lại thế tập trung của họ, lực lượng không cân sức, nên thường bị thua. Hơn nữa, họ là khách, đáng lẽ phải mệt mỏi nhưng lại được nghỉ ngơi, còn ta là chủ, đáng lẽ được nghỉ ngơi nhưng lại phải mệt mỏi. Nếu ta dùng lại kế sách này, khiến họ mệt mỏi còn ta được nghỉ ngơi, thì chắc chắn sẽ giành được thắng lợi.

Thần xin đề nghị ở các lộ Phu Diên, Hoàn Khánh, Kinh Nguyên, mỗi lộ chọn ba đến năm tướng tá^[5], mười đến hai mươi sứ thần, một vạn bộ binh^[6], ba nghìn kỵ binh, lập thành ba quân, huấn luyện theo trận pháp mới. Khi họ đã tinh nhuệ, dũng cảm, thì quan sát thời cơ của giặc, cho ba quân luân phiên cướp phá vùng Hoành Sơn, những kẻ đầu hàng thì thu nhận, ban thưởng hậu hĩnh, cho họ an cư; những kẻ chống cự thì tập trung binh lực tấn công gấp, nhất định sẽ tiêu diệt bộ tộc của họ.

Giả sử quân Phu Diên xuất kích trước, giặc chắc chắn sẽ đại quân đến ứng phó, ta thì rút về phòng thủ các trại biên giới, hoặc chiếm cứ các nơi hiểm yếu, không giao chiến với họ. Chưa đầy mười ngày, họ sẽ tự kiệt quệ, thế lực sẽ tan rã, lúc đó ta lại xuất kích quân Hoàn Khánh, họ chắc chắn sẽ lại tập hợp binh lực đến ứng phó, lúc đó quân Kinh Nguyên sẽ thừa cơ tiến vào, khiến giặc không kịp trở tay, các bộ lạc sẽ oán hận lẫn nhau.

Lúc đó, thế lực quân ta sẽ tự nhiên hùng mạnh, như các châu Hựu, Tuy, các trại Kim Thang, Bạch Báo, Chiết Khương^[7], đều có thể chiếm lấy và xây thành. Các bộ lạc vùng núi cách xa Nguyên Hạo, không kịp cứu viện, lại thêm ta dùng thành kiên cố để phòng thủ^[8], dùng tinh binh uy hiếp, họ vừa yêu thích đất đai, lại bị uy hiếp, chắc chắn sẽ quy phục để tự bảo vệ. Trong vòng hai đến ba năm, có thể chiếm trọn vùng núi. Đây là kế sách của nước Ngô thời Xuân Thu dùng ba quân để phá nước Sở. Nếu Nguyên Hạo mất thế Hoành Sơn, có thể nói là đã chặt đứt cánh tay phải của họ. Huống chi đây là lãnh thổ cũ của nhà Hán, nhà Đường, há phải là việc sinh sự ngày nay? Đây là điều đắc lợi của chính sách tấn công.

Bốn là: Bọn thần đã dâng ba kế sách, lại lo lắng về phía bắc địch. Vả lại, phía bắc địch lâu nay mạnh, vào thời Hậu Đường, đã dùng bốn mươi vạn quân đưa Thạch Cao Tổ đến Lạc Dương, lập làm thiên tử, rồi kết làm bang giao cha con với nhà Thạch Tấn, đòi hỏi không ngừng, nhà Tấn không thể chống đỡ nổi. Một khi xảy ra mâu thuẫn, chúng tiến thẳng đến kinh thành, bắt Thạch Thiếu Chủ và các công khanh đương thời, đem cả nhà đi, trở thành nỗi nhục ngàn năm của Trung Nguyên. Quốc gia ban đầu kết hòa với chúng, muốn ngừng chiến dưỡng dân, chờ thời cơ. Đến khi thiên hạ yên ổn, mọi người đều mong an lành, không còn bàn đến việc chinh chiến. Năm trước, phía bắc địch đột nhiên nổi dậy, dùng mưu kế xưng binh, đòi cắt đất.

Nay Nguyên Hạo muốn nghị hòa, lại nhân đó đòi công lao, thế lực càng lớn, nếu không chuẩn bị kỹ càng, họa loạn khó lường. Xin triều đình thực hiện bảy việc để phòng ngừa đại họa: một là bí mật kinh lược, hai là bàn lại việc đóng quân, ba là chuyên tâm chọn tướng, bốn là gấp rút dạy chiến đấu, năm là huấn luyện nghĩa dũng, sáu là sửa chữa thành ngoài kinh sư, bảy là bí mật định kế thảo phạt:

Một, bí mật kinh lược: Từ khi Hà Sóc ngừng chiến đến nay đã gần bốn mươi năm, các châu quận theo lối cũ, việc võ bị bỏ bê, mỗi khi có kế hoạch xây dựng lại thì bị kết tội gây rối. Trước đây, triều đình chọn sai Chuyển vận sứ, vốn muốn bỏ đi tệ cũ, phòng ngừa trước. Nhưng vì có chức vụ riêng, nên hàng ngày bận rộn với việc vặt, không có thời gian suy nghĩ kỹ lưỡng.

Xin chọn những cận thần có tài năng, tạm giao chức Đô Chuyển vận sứ, tạm thời đi kinh lược, để họ tự mình xem xét các đồn lũy biên giới, nghiên cứu kỹ lợi hại. Những việc biên phòng chưa chuẩn bị kỹ, đều tâu lên và sắp xếp lại. Chưa đầy nửa năm, về tâu lên triều đình, lại sai Trung thư, Xu mật viện hỏi han kỹ lưỡng, bàn bạc kế lâu dài. Nếu tình hình địch đột biến, ta đã có cách đối phó.

Hai, bàn lại việc đóng quân: từ trước đến nay, Chân Định phủ, Định châu và Cao Dương quan chia làm ba lộ, binh mã thuộc quyền quản lý chưa thực sự chỉnh tề, thậm chí có châu binh mã lại thuộc về hai lộ, lại không rõ lộ này trong tương lai sẽ khống chế nơi nào^[9], cần dùng bao nhiêu quân trọng yếu, nơi nào chỉ nên cố thủ, cần đóng bao nhiêu quân, và thứ tự ứng viện lẫn nhau giữa ba lộ. Cần phái cận thần đến đó bí mật kinh lược, mới có thể dự định pháp chế, khi tình hình xảy ra sẽ không bị sai sót. Hoặc nếu việc chưa khởi động, cũng nên xem xét việc điều động binh mã đến nơi nào đóng trại, để tiện việc cung cấp lương thảo, giảm bớt chi phí biên giới. Như vậy mới tránh được việc tự chuốc lấy thiếu thốn, đến khi dùng binh lại làm khổ dân chúng.

Ba, chuyên việc tuyển tướng: giao cho Xu mật viện từ các chức sứ thần cấp Cáp môn Chi hậu trở lên tuyển người, Tam ban viện từ các sứ thần tuyển người, Điện tiền và Mã bộ quân ty từ quân lữ tuyển người, hoặc có người am hiểu mưu lược, hoặc có người tài võ nghệ, có thể thử dùng ở biên giới, lần lượt tiến cử. Căn cứ vào số người được tuyển, ghi vào sổ, đợi khi lộ này có khuyết, thì bổ nhiệm theo đó. Như vậy, trong hai ba năm, sẽ có được nhiều người tài.

Bốn, gấp rút huấn luyện chiến đấu: từ bốn lộ Thiểm Tây, chọn mười mấy sứ thần từng chỉ huy chiến đội, truyền dạy lại phép Bát trận mới, phái đến Hà Bắc duyệt tập các quân, để mọi người đều biết thuật kỳ chính tuần hoàn, ứng phó với địch không cùng.

Năm, huấn luyện nghĩa dũng: hiện nay nghĩa dũng được ghi chép ở Hà Bắc, tuy theo pháp chế phủ binh thời Đường, ba mùa làm nông, một mùa huấn luyện chiến đấu. Nhưng chưa đặt quan phủ vệ, nên pháp chế không thực hiện được, hiệu lệnh không thống nhất. Cần chọn riêng các tri châu, tri huyện, huyện lệnh có khả năng trị quân, và tăng thêm tướng hiệu, để mọi người đều biết phép tắc trong quân, ứng phó với địch có hiệu quả, đó chính là gốc rễ của việc cường binh chế thắng.

Sáu, việc tu sửa ngoại thành kinh sư: là do nhà Hậu Đường không có phòng bị, Khiết Đan một trận đánh đã thẳng tới chiếm Lạc Dương; nhà Thạch Tấn không có phòng bị, Khiết Đan một trận đánh đã thẳng tới chiếm kinh sư. Vì thế, lòng dạ Khiết Đan hiện nay rất kiêu ngạo và ngạo mạn.

Hơn nữa, biên thành kiên cố khó công phá, còn kinh sư bằng phẳng không có phòng bị, một ngày kia nếu họ phát binh, ắt sẽ mưu tính tiến sâu vào. Nếu ta không có phòng bị ở kinh sư, ắt sẽ phải điều động trọng binh ở Hà Sóc, cùng họ giao chiến. Nếu họ thắng trận, sẽ không còn lo sợ gì nữa, thẳng tiến đến Thiền Uyên, dựng lên thế tấn công vào kinh thành, đến lúc đó, họ sai sứ yêu cầu ta lấy sông lớn làm biên giới, thì ta sẽ dùng cách gì để chống cự? Vì vậy, kinh sư không thể không có phòng bị.

Nếu kinh sư kiên cố hoàn hảo, thì hãy răn bảo quân Hà Sóc đừng giao chiến với họ, họ không được giao chiến, sẽ không có khí thế thừa thắng. Nếu họ muốn mưu tính tiến sâu vào, phía trước có thành kiên cố, phía sau có trọng binh, ắt sẽ chùn bước mà tự rút lui. Rút lui mà không chỉnh đốn, thì ta có thể mời gọi hoặc tấn công họ. Vì thế, việc tu sửa kinh thành không chỉ là để phòng ngự giặc cướp, mà thực sự là để phá tan mưu đồ tiến sâu của họ.

Thời Hán Huệ Đế, huy động nam nữ trong vòng sáu trăm dặm xây thành Trường An^[10], hai năm thì hoàn thành; thời Đường Minh Hoàng xây thành Trường An, chín mươi ngày thì hoàn thành. Nay ước tính hai năm xây xong, thì dân không vất vả mà lợi ích lớn, không thể không tính toán sớm.”

Hôm đó, Kỳ và Yêm trình bày trước mặt Vua, mất mấy khắc mới xong.

[2] Gián quan Dư Tĩnh tâu: “Thần nghe nói các đại thần có kiến nghị, trong đó có hai việc là tu sửa kinh thành và đặt phủ binh^[11]. Thần nghĩ rằng, những luận bàn tại triều đình, thiên hạ đều chú ý, lời nói và hành động của đế vương sẽ trở thành khuôn mẫu cho muôn đời. Việc liên quan đến an nguy, mọi hành động đều không thể xem nhẹ, những việc nhỏ nhặt cũng không thể không coi trọng. Khó khăn khi bắt đầu là lẽ thường tình. Thần mong bệ hạ suy nghĩ sâu xa, lấy việc an dân làm gốc. Thần xin trình bày chi tiết hai việc này, mong bệ hạ xem xét tính khả thi.

Thần nghe nói khi giặc phương Tây mới xưng hiệu, Tống Kỳ đã xin tu sửa Hàm Cốc Quan, lúc đó Quan Trung dao động, cho rằng triều đình bỏ Quan Tây để tự thủ. Nay không có lý do gì mà tu sửa kinh thành, chính là bỏ cái lớn của thiên hạ, mà làm kế hoạch tự thủ trong thành. Bốn phương nghe tin, há chẳng dao động sao? Thế mạnh yếu chính là ở đây. Không có giặc mà xây thành, Xuân Thu chê trách; giữ yên bốn phương, nghĩa lý không phải như vậy.

Lại nữa, năm ngoái vì có cảnh báo nơi biên giới, các lộ Hà Bắc tuyển chọn hương binh, khiến trăm vạn nông dân trong thiên hạ đều mất việc làm. Thư khiêu khích của kẻ địch phương Bắc cũng theo đó mà đến. Đó là lợi ích của hương binh chưa thấy, mà đã gây hại trước.

Huống chi hiện nay, của cải dâng cho phương Bắc đã nhiều, hòa hiếu với phương Tây đã đàm phán, tuy biết lời thề không thể tin cậy mãi, nhưng dân chúng đều mong được yên ổn. Mà dưới chốn kinh kỳ, lại tự gây rối trước, gốc rễ không yên, bốn phương còn trông cậy vào đâu? Xưa Ngụy Hầu ỷ vào hiểm trở, Ngô Khởi cho là lời nói sai lầm; Tuyên Vương tính toán dân số, Sơn Phủ nói là hại chính sự. Hai việc này đều là điều cảnh tỉnh xưa nay, là khởi nguồn của an nguy, mong bệ hạ bỏ hai kế sách này, bàn luận thêm về phương lược lâu dài.”

(Hai kế sách cuối cùng không được thực hiện. Việc bãi bỏ đặt phủ binh đã ghi vào ngày Đinh Mão tháng 9 năm thứ 3, là việc thứ bảy trong mười việc. Lời tâu của Dư Tĩnh không đúng thời, nhân việc Hàn, Phạm xin tu sửa kinh thành, ghi chép vào đây.)

[3] Trước đó, Trịnh Tiển tâu xin tu sửa thành Thủy Lạc, xin không cho Hàn Kỳ tham gia bàn bạc. Kỳ tâu rằng: “Thần thường lo rằng các quan viên khi đối mặt với công việc thường tránh né, dẫn đến việc thưởng phạt đôi khi có sai sót. Vì thế, thần suy nghĩ kỹ, thần từng giữ chức vụ ở biên giới phía Tây và tái nhiệm chức Tuyên phủ, tổng cộng năm năm, chỉ ở hai lộ Kinh Nguyên và Tần Phượng, về việc thành Thủy Lạc, thần hiểu rõ hơn người khác. Nay nếu thần im lặng không nói, lại né tránh, thì là thần lười nhác, bất trung, làm sai lệch ý định ủy thác của bệ hạ. Vì vậy, thần không ngại bị trách phạt, xin trình bày những điều lợi hại mà thần thấy.”

Tổng cộng mười ba điều, đại lược như sau:

1. Vùng xung quanh Thủy Lạc đều là các bộ lạc nhỏ, không thuộc về triều đình. Nay chiếm lấy đất của họ để xây thành, đối với Nguyên Hạo không có tổn thất gì, mà đối với biên giới cũng không có lợi ích.

2. Quân cấm vệ và cung thủ ở biên giới nhiều năm qua vay nợ để tu sửa thành trại, chưa hoàn thành. Nay lại xây thêm các thành lũy lớn nhỏ, tổng cộng sáu bảy cái, dự tính phải mất hai năm mới xong, khiến sức dân càng thêm kiệt quệ.

3. Khi các thành lũy này xây xong, ước tính phải phân bố ít nhất năm nghìn quân chính quy đến đóng giữ, lượng lương thảo cần thiết đều phải mua từ nguồn trung hòa, chi phí không nhỏ.

4. Trước đây, hai lộ Kinh Nguyên và Tần Phượng thông đường tiếp viện, chỉ vì chưa biết con đường Hoàng Thạch Hà ở Châu Nghi, nên nhiều người bàn nên xây dãy thành trại dọc Thủy Lạc. Từ khi con đường Hoàng Thạch Hà được tu sửa gần đây, quân Tần Phượng đi đến Kinh Nguyên đều đi qua nội địa, mỗi chặng đều có trạm dịch và lương thảo. Nếu cứu viện Trại Tĩnh Biên, so với Thủy Lạc xa hơn một chặng; nếu cứu viện Trấn Nhung và Quân Đức Thuận, so với Thủy Lạc lại gần hơn một chặng. Nay Thủy Lạc hao tổn nhiều như vậy, lại còn nhiều sơ hở, so với con đường nội địa Hoàng Thạch Hà, khoảng cách xa gần không chênh lệch nhiều.

5. Bốn lộ Thiểm Tây từ trước đến nay chỉ vì có quá nhiều thành trại, chia cắt binh lực, mỗi lộ chính binh không dưới bảy tám vạn người, nhưng sau khi phân bổ để giữ các thành trại, chỉ còn không quá ba vạn người. Hiện nay hai lộ Kinh Nguyên và Tần Phượng, nếu lại chia quân giữ các thành trại vùng Thủy Lạc, thì binh lực sẽ càng yếu. Hơn nữa, mỗi khi Nguyên Hạo kéo quân xâm lược, thường không dưới mười vạn người, nếu chúng chia ba bốn nghìn quân ra ngoài núi, từ Tĩnh Biên, Chương Sơn Bảo trở đi để quấy nhiễu, thì viện binh hai lộ tự nhiên bị cắt đứt. Binh lực trong các thành trại vốn đã yếu, ắt không dám ra khỏi thành, chỉ có thể tự thủ mà thôi. Như vậy, uổng phí công sức, khi có việc thì chẳng giúp ích gì.

Huống chi từ trước đến nay, viện binh các lộ nhiều nhất cũng chỉ năm sáu nghìn đến một vạn người, đến từng đợt, chỉ là tạo thanh thế hư. Nếu giặc chặn trước đường đến, ắt viện binh không kịp ứng cứu. Nếu đi theo đường Hoàng Thạch Hà, thì giặc bị ngăn cách bởi núi Lũng^[12], không thể cướp bóc chặn đường^[13], đó là điểm thứ năm.

6. Từ Lũng Châu vào Tần Châu^[14], đi theo đường Cố Quan, núi non hiểm trở, đi hai ngày mới đến huyện Thanh Thủy. Từ Thanh Thủy đi về phía bắc mười dặm là trại (Quảng Hòa) Nhương. Từ Thanh Thủy lại đi đường núi hai ngày mới đến Tần Châu.

Xem xét như vậy, Tần Châu nằm xa ngoài Lũng Quan, là nơi cô lập nhất. Phía đông bị ngăn cách bởi khu vực Thủy Lạc Thành, đường sá không thông, Tần Châu dựa vào đó làm rào chắn, chỉ phòng bị phía tây là khu vực Tam Đô Khẩu, nơi quân giặc thường qua lại. Nay nếu mở đường qua khu vực Thủy Lạc Thành, ngoài thành trại chắc chắn sẽ dần có người đến khai khẩn, bộ lạc Thổ Phồn không dám ở lại, kẻ gian tế dễ dàng do thám. Nếu giặc biết đường này thông suốt, sau này xâm lược, chia một cánh quân từ trại (Quảng Hòa) Nhương, chặn đường Cố Quan và Thủy Lạc, thì viện binh bị cắt đứt, Tần Châu ắt nguy. Vì vậy, người Tần Châu nghe tin triều đình mở đường, đều có lời lo lắng, không thể không biết, đó là điều thứ sáu.

7. Đất đai ven biên giới lộ Kinh Nguyên vốn rất màu mỡ, từ trước đến nay thường có người nhà của các tay cung tên cùng những kẻ lang thang trong nội địa, đến gặp các quan viên thành trại xin được xăm lên mu bàn tay trước^[15], chờ khi có đất đai bỏ trống thì chiếm cứ, gọi là “cường nhân”. Những kẻ này chỉ mong triều đình xây thêm thành trại, đoạt lấy đất đai của bộ lạc phiên để canh tác, lại không phải nộp một chút thuế nào, khi giặc Tây xâm lược gấp thì cả nhà chạy vào nội địa, sau khi sự việc qua đi lại quay về đầu thú, vì thế số lượng tuy nhiều nhưng khó mà dùng được sức họ.

Lại có những kẻ buôn bán, đều cố gắng xin được ở trong thành mới để tiện giao dịch với bộ lạc phiên. Những người trước đây theo Lưu Hỗ hưởng ứng việc tu sửa thành trại, đều là những kẻ này, đối với triều đình chẳng thấy có lợi ích gì, đó là điều thứ bảy.

8. Lộ Kinh Nguyên, binh lực mạnh đều tập trung ở châu Vị, từ châu Vị đến thành Thủy Lạc tổng cộng sáu chặng đường, nếu sau này giặc Tây đem quân vây hãm thành Thủy Lạc, ngày đêm cầu cứu, Bộ thự ty không thể không cứu. Phái ít quân thì không thể tiến lên, phái nhiều quân thì lại giống như việc Cát Hoài Mẫn trước đây cứu trại Định Xuyên bị tiêu diệt toàn quân. Vì thế, nỗi lo của lộ Kinh Nguyên khi xây thêm thành trại là: thứ nhất, sợ chia cắt binh mã; thứ hai, sợ việc cứu ứng sẽ khó khăn hơn, đó là điều thứ tám.

9. Có người bàn rằng việc xây dựng thành Thủy Lạc không chỉ để thông đường cho viện binh từ hai hướng, mà còn nhằm trấn áp các bộ tộc phiên ở vùng đó. Ở hai lộ Kinh Nguyên và Tần Phượng, ngoài các hộ đã quy thuận, còn có các hộ chưa quy thuận như Sa Cốt, Cốc Đạt, Cốc Tất Lợi thành, Vẫn Gia thành, Si Kiêu thành, Cổ Vị châu, Kham Cốc, Đào Hà, Lan châu, Điệp Đãng châu, liền với Tông Ca, Thanh Đường thành và các vùng lân cận, số lượng không thể đếm xuể.

Tuy nhiên, các tộc này sống phân tán, không có thủ lĩnh thống nhất, nên không thể trở thành mối lo cho triều đình. Lại có ý kiến cho rằng Nguyên Hạo là giặc cỏ, vốn có thù hận với các bộ tộc này, không chịu khuất phục, nay thành Thủy Lạc là một trong những nơi đó. Nếu triều đình muốn mở mang biên giới, cần đợi khi phương Tây Bắc yên ổn, tài lực hùng mạnh, lúc này chiếm giữ thực sự vô ích, đó là điều thứ chín.

10. Việc xây dựng thành Thủy Lạc hiện nay vốn là để thông đường cho quân hai lộ, các trại lớn như Lũng Thành Xuyên cần phải nhờ người từ Tần Phượng đến tu sửa. Hiện nay, Văn Ngạn Bác ở Tần châu nhiều lần tấu trình, cho rằng việc này bất tiện, rõ ràng là gây trở ngại, không nên thực hiện, đó là điều thứ mười.

11. Những quan lại ở biên giới muốn đạt được hiệu quả thực tế thì phải chọn lựa tướng hiệu, huấn luyện binh mã, tu sửa thành trại, ổn định dân phiên và người Hán để phòng bị giặc cướp. Còn những kẻ tham công thì không như vậy, chỉ chú trọng việc gây sự để cầu thưởng, không nghĩ đến kế sách quốc gia.

Trước đây, Trịnh Tiển sai Hứa Thiên dẫn quân tu sửa thành, lại sai Tẩu mã thừa thụ Mạch Tri Vi làm Đô đại chiếu quản, nếu việc tu thành hoàn tất, tất cả đều sẽ được thăng chức ban thưởng. Không ngờ lại có sự bất đồng với Doãn Chu và Địch Thanh, khiến công việc bị đình trệ, hy vọng thăng quan đều không thành. Nay nếu lại tu sửa thành Thủy Lạc, thì các nơi như Lũng Thành Xuyên cũng sẽ phải tiếp tục xây dựng, các quan lại tướng hiệu được cử đến đều chỉ mong việc xong để được thăng chức, ai còn nghĩ đến chi phí binh mã lương thảo của quốc gia sau này! Đó là điều thứ mười một.

12. Trước đây, khi rút quân của Hứa Thiên về từ Kinh Nguyên lộ, chỉ xây được vài trăm bước, mỗi đoạn khoảng hai thước. Lưu Hỗ ỷ vào thế của Trịnh Tiển, coi thường chủ tướng bản lộ, một mình khởi công không ngừng, đến khi cử quan giao nhận cũng không nghe theo, nên Địch Thanh bắt giam, tâu lên triều đình. Nay nếu cho rằng Lưu Hỗ hoàn toàn không có lỗi, chỉ có Địch Thanh và Doãn Chu là đáng tội, thì đó là không tính đến lợi hại lâu dài của việc tu sửa thành Thủy Lạc, chỉ nghe theo lời vu cáo của Trịnh Tiển, khiến sứ thần biên giới từ nay không tuân theo mệnh lệnh, gây hại lớn cho quân sự, đó là điều thứ mười hai.

13. Bốn lộ Thiểm Tây, chỉ có Kinh Nguyên lộ là trọng yếu nhất, vì đồng bằng rộng lớn, đường giặc nhiều, nên triều đình giao cho Doãn Chu và Địch Thanh đảm nhiệm kinh lược. Gần đây, Tây giới tuy cử người đến nghị hòa, nhưng từ khi Dương Thủ Tố về, đã hơn một tháng không có tin tức gì, các lộ Hoàn Khánh liên tục có quân giặc xâm phạm.

Nay đã là tháng năm, sắp đến mùa phòng thu, âm mưu của giặc Tây khó lường, triều đình nên khuyến khích các tướng lộ^[16], chuẩn bị ứng phó. Nay lại muốn cho rằng tướng dưới quyền không tuân mệnh là vô tội, mà lại trị tội chủ tướng, thực sự thấy việc này không hợp lý^[17], đó là điều thứ mười ba.

Chiếu trát giao cho Ngư Chu Tuân, Trình Kham cùng bàn, nhưng Chu Tuân và Kham đã trước đó tâu trình lợi ích của việc tu sửa thành, và nói rằng thành Thủy Lạc nay sắp hoàn thành, chỉ còn tường thành chưa xong, bỏ dở thật đáng tiếc, nên cho tiếp tục hoàn thành. Bèn hạ chiếu cho Kham đốc thúc hoàn thành thành.

Ngày Đinh Mão, sai Nội điện Sùng ban Trần Duy Tín đến Kinh Nguyên lộ thúc đẩy việc tu sửa thành Thủy Lạc.

(Hàn Kỳ dâng 13 điều, theo 《Tư Mã Quang ký văn》 ghi là “nay đã tháng năm”, chắc là lời tâu đầu tháng năm. Mà ngày 6 tháng 5 là ngày Đinh Mão, đã sai Trần Duy Tín đến Kinh Nguyên thúc đẩy tu sửa thành, vì Ngư Chu Tuân, Trình Kham trước đó đã tâu lợi ích của việc tu sửa thành, tấu trình đến sau lời tâu của Kỳ một hai ngày, nên triều đình tuy đã giao trát cho Chu Tuân, Kham, nhưng khi Chu Tuân, Kham tâu đến, liền theo lời xin, sai Duy Tín thúc đẩy tu sửa thành. 《Ký văn》 ghi “ngày 16 tháng 5, chiếu cho Kham đốc thúc hoàn thành thành Thủy Lạc”, là nhầm ngày 6 thành ngày 16, nay sửa lại.)

[4] Tặng Hưng Nguyên phủ Đô giám, Nội điện Sùng ban Trương Chiêu Lượng làm Tả Kiêu vệ Tướng quân, Gia Châu Thứ sử, vì ông bắt giặc quân Quang Hóa mà tử trận.

[5] Ngày Mậu Thìn, Lễ tân Phó sứ, Tri Phu Châu Lưu Kiêm Tế làm Cung bị Khố sứ, Tử Quỳ lộ Kiềm hạt, Tả Thị cấm, Cáp môn Chỉ hầu Lý Hiển làm Tây đầu Cung phụng quan, Túy Châu Trú bạc Đô giám, để phòng giặc Hạ. Kiêm Tế sau đó được điều làm Tri Trấn Nhung quân.

(Tháng 12 ngày Ất Mão, Kiêm Tế từ Trấn Nhung được điều làm Hoàn Khánh Kiềm hạt. Ở đó có chú thích, phân biệt sai lầm trong 《Thực lục》.)

Kiêm Tế là em của Bình.

[6] Tiến sĩ Quế Dương giám Liêu Cách ứng mộ đi sâu vào động man đánh giết, giết được 31 người man. Đề điểm Hình ngục Dương Điền tâu trình sự việc, chiếu phong Cách làm Hữu ban Điện trực Tróc sát man tặc.

[7] Ngày Kỷ Tỵ, điều Tri Khánh Châu Tôn Miễn làm Tri Vị Châu, Tri Vị Châu Doãn Chu làm Tri Khánh Châu^[18]. Đây là theo đề nghị của Âu Dương Tu.

[8] Ngày Canh Ngọ, ngự ở điện Sùng Chính xét tù nhân.

[9] Châu Hãn xảy ra động đất, phía tây bắc có tiếng như sấm.

[10] Ngày Nhâm Thân, Vua đến Quốc Tử Giám, bái yết Chí Thánh Văn Tuyên Vương. Các quan nói theo nghi thức cũ chỉ cần vái chào, nhưng Vua đặc biệt bái hai lần. Ban cho Trực giảng, Đại Lý bình sự Tôn Phục áo mũ ngũ phẩm. Lại đến miếu Chiêu Liệt Vũ Thành Vương, rồi đến vườn Ngọc Tân, xem trồng lúa, yến tiệc với các quan theo hầu, ban tiền lụa cho quân canh vườn. Sau đó triệu Tôn Phục làm chức Nhĩ Anh Các Kỳ Hậu thuyết thư. Dương An Quốc tâu rằng lời giảng của ông ta nhiều chỗ khác với các Nho gia trước, nên bãi chức.

[11] Ngày Quý Dậu, Tư huân viên ngoại lang Lã Thiệu Ninh xin lấy các sắc lệnh ban hành sau niên hiệu hiện hành^[19], sai các quan xét án Đại Lý Tự, theo các điều luật chia làm mười hai thiên, ban hành trong thiên hạ, để tiện tra cứu mà không sai sót trong việc xử án. Vua đồng ý.

[12] Ngày Giáp Tuất, lập Hoàng đệ thất nữ làm Sùng Nhân Bảo Hựu Đại Sư^[20], ban tên là Ý An. Mới sinh được hai tuổi, ngày Ất Hợi thì mất. Mẹ là ngự thị họ Phùng.

[13] Phủ Châu dâng lên núi vàng sống tìm được ở huyện Kim Khê, nặng ba trăm hai mươi bốn lạng. Vua ban đầu sai đưa vào kho Tả Tàng, nhưng Tam Ty tâu rằng vật cát tường nên để trong cung. Bèn cất vào kho Thụy Vật ở Long Đồ Các.

[14] Ngày Ất Hợi, Khâu Tuấn, Thừa của Vệ úy tự, bị giáng làm Nhiêu Châu quân sự suy quan, giám Thiệu Vũ quân tửu thuế.

Có người dâng thư nói: “Tuấn trước đây làm một trăm bài thơ, chê bai chính sự triều đình, lời lẽ thô tục xấu xa, lại dùng cả việc âm dương tai biến, đều là những điều bề tôi không nên nói, truyền bá ra ngoài cõi là không tiện. Khi ở Hàng Châu để tang, mỗi năm đều đến kinh đô, nơi nào tiếp đón không chu đáo, liền làm thơ chế giễu, các châu huyện đều sợ hãi. Lại in sách bắt các châu huyện mua cưỡng ép để kiếm lợi lớn. Năm ngoái triều đình đã ra lệnh nghiêm cấm bắt giữ những bài thơ vô danh, gần đây lại có thơ phú được truyền tay. Nếu Tuấn ở kinh đô, ắt sẽ lại vu khống người tốt. Lúc quốc gia nhiều việc, cũng nên phân biệt kẻ tà người chính, phong tục thuần hậu, không để kẻ tiểu nhân dám khinh nhờn.” Vì thế có mệnh lệnh này.

Lại sai Phúc Kiến lộ chuyển vận đề hình ty thường xuyên theo dõi, nếu có vi phạm, đều tâu lên.

(Việc này theo《Hội yếu》, là ngày 14 tháng 5.)

Ban đầu, các quan chấp chính muốn xử nặng, Vua nói: “Lời kẻ cuồng, thánh nhân còn chọn lấy. Xưa có Hoàn Mô khóc ở chợ, người này chẳng phải là đồng loại sao!” Bèn giảm nhẹ tội.

(Việc này theo《Chính yếu》của Trương Đường Anh.)

[15] Ngày Bính Tý, xuống chiếu rằng các quan tri châu, quân, giám ở Tây Xuyên khi mãn nhiệm chưa ra khỏi địa giới Tây Xuyên mà mất^[21], thì cho một người con cháu được bổ nhiệm.

[16] Ngày Đinh Sửu, Tri chế cáo Âu Dương Tu nói:

“Thần đích thân đến Hà Ngoại xem xét việc dời bỏ Lân Châu, nay xin trình bày lợi hại và cách xử trí thành bốn điều bàn luận:”

Một là phân biệt các ý kiến. Xét kỹ các đề nghị của các quan lại trước đây, có bốn ý kiến: hoặc muốn bỏ thành lập trại, hoặc muốn dời gần sông, hoặc muốn rút bớt binh mã để giảm chi phí vận chuyển, hoặc muốn thêm thành lũy để chiêu tập người Hán và người Phiên.

Tuy nhiên, nếu bỏ thành lập trại mà không thể giảm binh lính thì không được; nếu có thể giảm binh lính và tiết kiệm chi phí, thì việc giữ châu có hại gì! Hơn nữa, tường thành kiên cố, địa hình cao vút, là thiên hiểm trời ban, có thể phòng thủ chứ không thể tấn công.

Khoảng cách từ đây đến sông Hoàng Hà và phủ Châu đều chỉ hơn trăm dặm, nếu dời gần sông, cũng chỉ di chuyển được năm mươi đến bảy mươi dặm, mà bỏ mất thiên hiểm dễ phòng thủ khó tấn công. Vì vậy, hai ý kiến dời và bỏ đều không khả thi.

Còn việc rút giảm binh mã, đúng là một phương án biên phòng, nhưng tình trạng binh lính thừa không chỉ ở Lân Châu, mà là vấn đề lớn ở năm trại này. Nếu chỉ giảm binh ở Lân Châu mà không giảm ở năm trại, thì cũng như không giảm. Việc chiêu tập người Hán và người Phiên là cốt lõi của việc củng cố biên giới^[22], nhưng không phải triều đình một mình có thể làm được^[23], mà phải để các quan biên giới tại chức lâu dài, dần dần thiết lập uy tín, không hạn chế thời gian, khiến việc thành bại không phụ thuộc vào ý triều đình, mà họ coi việc xây dựng như việc nhà mình, mới có thể đạt được hiệu quả lâu dài, chứ không phải là việc mà quan lại thay đổi hai năm một lần có thể làm được.

Thần cho rằng ý kiến giảm binh thêm thành là gần với thực tế nhất, nhưng chưa nắm được điểm then chốt.

Hai là xét việc bỏ hay giữ. Hiện nay quân ở ngoài sông, trừ số được nghỉ ngơi, còn đến hai vạn người. Đại để hết hai mươi quân châu ở Hà Đông để cấp dưỡng cho hai châu năm trại, vì mấy trăm hộ biên giới ngoài sông mà làm kiệt quệ tài sản của mấy trăm vạn dân. Giặc tuy chưa đến, ta đã tự làm khốn đốn, khiến giặc được thực hiện kế sách không đánh mà làm mệt người, còn ta thì có cái khổ làm hao tổn dân chúng và tích tụ oán hận. Xét như thế thì dường như có thể bỏ, nhưng chưa biết được cái lợi của việc giữ.

Nay hai châu năm trại, tuy nói là giữ đất không người, nhưng giặc cũng chưa dám chiếm đất của ta, đó là còn có thể đẩy giặc ra ngoài hai ba trăm dặm. Nếu một khi châu Lân dời đi, thì thế của năm trại cũng khó mà giữ được. Phủ châu Ngột Nhĩ, lẻ loi nơi hẻo lánh, tự giữ còn không xong, thì giặc có thể vào chiếm thành trì của ta, cày cấy chăn nuôi trên đất đai của ta, đối ngạn hai bên sông, làm sào huyệt của chúng. Nay giặc ở ngoài mấy trăm dặm, dọc sông còn phải tốn công phòng thủ mùa thu, nếu để hai bên bờ sông nhìn thấy nhau, thì thuyền bè đi lại, băng giá giẫm đạp, suốt năm thường lo giặc đến, các quận nội địa dọc sông đều thành biên thú. Xét như thế thì không thể không giữ, nhưng phải tìm được cách giữ.

Thứ ba là giảm binh lính ở các trại. Theo số liệu chi tiêu trong năm Khánh Lịch thứ ba, châu Lân dùng hơn bảy vạn thạch lương^[24], hơn hai mươi mốt vạn bó cỏ; năm trại dùng hơn mười bốn vạn thạch lương, hơn bốn mươi vạn bó cỏ, chi phí gấp đôi châu Lân. Trong phạm vi một trăm hai mươi lăm dặm, lập năm trại, ngoài việc chia quân nghỉ ngơi, còn có bảy nghìn năm trăm người, riêng dùng hai nghìn năm trăm người chuyên chở lương thực.

Lại có dân chúng mười châu quân như Tịnh, Hãn nộp thuế, cùng thương nhân buôn bán, việc đi lại tốn kém không kể xiết. Mỗi trại chỉ có không quá hai mươi lăm kỵ binh tuần tra canh gác, còn lại ngồi không làm gì. Nguyên khi lập năm trại, vốn không như vậy, binh lính mỗi trại đều có số lượng nhất định, trại Kiến Ninh đặt một nghìn năm trăm người, bốn trại còn lại, mỗi trại chỉ từ ba trăm đến năm trăm người. Số lượng dư thừa hiện nay đều là do sau này tăng thêm.

Thần cho rằng tình hình hiện tại đã tạm ổn, không giống như lúc mới lập trại, nhưng nếu căn cứ theo số cũ, vẫn chưa đến mức lãng phí. Xin ở trại Kiến Ninh chỉ giữ lại một nghìn người, đặt một chức Đô tuần kiểm. Các trại Trấn Xuyên, Trung Hậu, Bách Thắng, mỗi trại giữ lại năm trăm người, số binh lính còn lại bị cắt giảm đều đóng quân ở Thanh Trại Bảo, do một Đô tuần kiểm chỉ huy. Vì bảo này nằm ở phía đông gần nhất, cách sông là quân Bảo Đức^[25], quân đóng ở đây có thể đến Bảo Đức xin lương, không cần vận chuyển qua sông^[26].

Nếu ngày thường khách qua đường ăn nghỉ ở các trại, năm trăm binh lính tuần tra là đủ, nếu giặc nhỏ xâm nhập, thì quân ở Kiến Ninh có thể chống cự, nếu giặc lớn xâm nhập, thì quân ở Thanh Trại không mất khả năng ứng cứu, vì đều nằm trong phạm vi trăm dặm^[27], không phải là giảm binh, chỉ là điều động để tiện việc ăn uống mà thôi. Như vậy, thì vùng ngoài sông sẽ tiết kiệm được chi phí, sức dân được nhẹ nhàng.

Thứ tư là giao cho hào trưởng địa phương. Nay bàn về việc giữ châu Lân, nếu giữ thì làm khốn đốn Hà Đông, bỏ thì mất Hà Ngoại. Nếu muốn giữ được cả hai mà không mất, không gì bằng chọn hào trưởng địa phương, giao cho họ tự giữ.

Châu Lân hiểm trở, cấp cho hai nghìn quân là đủ để phòng thủ. Hào trưởng địa phương là người có tài năng và dũng cảm nổi bật trong vùng, uy danh đủ để khiến địch sợ, lại thông thạo tình hình địch, mọi việc chiến đấu và phòng thủ đều không bị sai lầm. Giao cho họ một châu, họ sẽ coi châu đó như nhà mình, gắn bó với vận mệnh của mình, tự nhiên sẽ chiến đấu dũng cảm và phòng thủ vững chắc. Hơn nữa, họ là người bản địa, hiểu rõ phong tục và tình cảm của dân chúng, được mọi người yêu mến, có thể tự mình chiêu tập dân chúng Hán và các tộc người khác.

Như vậy, bên ngoài có thể chống giặc và phòng thủ, bên trong có thể ổn định dân chúng và củng cố biên giới, tiết kiệm chi phí và giảm bớt quân số, không có gì bất tiện. Không giống như việc cử quan lại đến, mọi việc đều phải dựa vào triều đình, lợi hại gấp trăm lần.

Tuy nhiên, phải dùng hào trưởng địa phương, không ai khác ngoài Vương Cát. Vương Cát hiện đang ở trại Kiến Ninh, có hàng trăm gia đình người Hán và các tộc người khác dựa vào ông để canh tác. Tài năng và dũng khí của ông vốn đã nổi tiếng, huống chi ông còn có chức vụ, tự nhiên có thể làm tri châu. Trong một hai năm, xem xét hiệu quả công việc, nếu ông có thể giữ vững được, có thể giao cho ông nhiệm vụ lâu dài, trở thành bề tôi phòng thủ biên giới.

Xin triều đình xem xét quyết định.”

[17] Ngày Mậu Dần, ra chiếu rằng: Hoài Nam những năm gần đây mất mùa, mùa xuân năm nay lại bị hạn hán và châu chấu, hãy chiêu mộ dân chúng nộp thóc cho quan để chuẩn bị cứu tế.

[18] Ngày Tân Tỵ, ban tiền đặc chi cho quân sĩ và dân binh ở châu Nghi tham gia đánh giặc.

[19] Ngày Nhâm Ngọ, ghi công Trương Khắc Minh, Đô giám châu Đàm, Đông đầu Cung phụng quan, và cho con trai ông là Trương Đôn làm Tam ban Phụng chức, Trương Du làm Tá chức, vì Trương Khắc Minh đã hy sinh trong chiến dịch đánh giặc.

[20] Ngày Quý Mùi, ban chiếu rằng: “Hiện nay trong thiên hạ đều xây dựng trường học, nhưng những người để huấn đạo, giảng giải thì chưa đủ. Vậy miễn giới hạn ngày nhập học cho các cử nhân cũ, còn người mới vì lý do cá nhân mà gấp rút chuẩn bị cho kỳ thi thu^[28], nếu ngày bổ sung không đủ thì bỏ qua. Nếu việc học chưa thành thì hãy đợi kỳ thi sau.” Bản chí chép rằng Phạm Trọng Yêm bị bãi chức, ý kiến của các quan chấp chính đều khác nhau, nên ban chiếu này. Xét thấy Trọng Yêm ra đi vào ngày Nhâm Tý tháng sáu, lúc này chưa bị bãi chức. Chí có sai, nay không theo.

[21] Đặt thêm một chức Thông phán ở Kim châu, bỏ một chức Mạc chức quan.

[22] Ngày Giáp Thân, Tri chế cáo Điền Huống tâu rằng:

“Gần đây nghe nói biên giới phía tây lại cử người đến kinh đô, ắt là có yêu cầu lớn. Trước đây triều đình đã hứa cấp 5 vạn cân trà, nghe nói triều đình đang bàn định cấp theo cân lớn, thần tính toán thì đó là hơn 20 vạn cân. Lại nghe nói dưới Tam ty lấy mẫu trà cân lớn đã ban cho Nguyên Hạo năm trước, định làm thành lệ, thần thật sự nghi ngờ. Vì năm trước ban cấp rất ít, lại không đúng thời điểm, năm nay cấp số lượng lớn như vậy, sao có thể lấy đó làm lệ được? Nếu cứ ban cấp như vậy, thì có ba điều đáng hối hận, không thể không lo.

Một là việc vận chuyển vất vả, hai là lợi từ trà sẽ về tay giặc, ba là phương bắc sẽ sinh sự. Nói về việc vận chuyển vất vả, từ khi có việc phía tây, vùng Phu Diên đã khổ cực vì việc vận chuyển, Biện Hàm ở Phu Châu muốn đạt hiệu quả nhanh, từ Phu Thành, Phường Châu bố trí xe binh, vận lương đến Diên Châu, trong hai năm, binh lính và phu dịch chết vì lạnh, đói và bỏ trốn hơn 900 người, tốn hết hơn 7 vạn thạch lương và hơn 1 vạn quan tiền, mới được 21 vạn thạch lương. Dọc đường ai cũng than thở, gọi đó là địa ngục.

Nay số lượng trà nhiều, vận chuyển đến Bảo An Quân lại càng xa, năm nào cũng như vậy, người ta sao chịu nổi? Có người bàn nên để thương nhân vận chuyển, có thể không tốn sức mà vẫn đạt được. Nhưng thương nhân chỉ ham lợi, nếu không có lợi lớn thì không thể dụ họ làm. Triều đình bàn định, vốn cho rằng lụa quý còn trà rẻ, nên ban 5 vạn cân trà để đủ số lượng. Nay người tính toán lợi nhuận nói rằng, nếu để thương nhân vận chuyển, thì chi phí một tấm lụa không thể đổi được một cân lớn trà. Đây là điều không thể không hối hận.

Nói về việc lợi từ trà về tay giặc, thần ở Diên Châu thấy Vương Chính Luân hộ tống sứ giả của Nguyên Hạo, dọc đường khéo léo dò hỏi tình hình giặc, nói rằng biên giới phía tây bắc tiếp giáp các bộ tộc, chỉ cần vài cân trà là có thể đổi được một con dê. Nay đã cho phép đặt chợ ở Bảo An, Trấn Nhung Quân, trong đó trà là thứ họ muốn nhất, nếu họ mỗi năm được hơn 20 vạn cân, thì chợ sẽ không còn gì để trao đổi, đây là điều không thể không hối hận. Nói về việc phương bắc sinh sự, nay phương bắc khinh thường Trung Quốc, tự muốn làm chủ việc biên giới, nếu nghe tin Nguyên Hạo mỗi năm được hơn 20 vạn cân trà, há chẳng động lòng? Nếu vì thế mà họ cũng đòi hỏi, ắt sẽ không chịu nhận ít hơn Nguyên Hạo, đến lúc đó liệu có thể dùng sức mạnh để từ chối họ không? Đây là điều không thể không hối hận.”

[23] Tuy nhiên, triều đình ban đầu không có bàn bạc kỹ về đơn vị cân lớn. Âu Dương Tu cũng nói: “Trước đây, giặc phương Tây đến cầu hòa, triều đình hứa ban cho số lượng vật phẩm không ít, trong đó riêng trà đã lên đến năm vạn cân. Do pháp chế về trà của Trung Quốc, đơn vị cân lớn và nhỏ khác nhau, lúc đầu khi bàn bạc, triều đình không xem xét kỹ, không chỉ rõ số lượng cân, lo ngại rằng sau khi giặc phương Tây thông hòa, họ sẽ đòi cân lớn. Nếu năm vạn cân là cân lớn, thì tương đương ba mươi vạn cân nhỏ^[29]. Như vậy, thì số lượng vàng lụa hai mươi vạn, thực chất là năm mươi vạn vật^[30].

Thời Chân Tông, Khiết Đan đại quân tiến đến Thiền Châu, chỉ dùng ba mươi vạn vật, ba mươi năm sau, nhân lúc quốc gia đang dùng binh, hai nước giao tranh, mới tăng lên năm mươi vạn. Nay Nguyên Hạo chỉ là kẻ thù một góc, mà một lời đã được năm mươi vạn vật, thần xin nêu ra một hai việc là mối lo lớn cho quốc gia, không biết những người lo việc nước sẽ xử lý thế nào?

Ba mươi vạn cân trà, từ phương Nam vận chuyển hai ba ngàn dặm đường thủy bộ mới đến được biên giới phía Tây, hiện nay dân lực khốn khó, bệ hạ không ngại khuất chí để hòa hoãn, vốn muốn cho dân nghỉ ngơi, nhưng nếu hàng năm vận chuyển không ngừng, chỉ riêng món trà này, có thể khiến Trung Quốc cả công lẫn tư đều khốn đốn, đây là mối lo thứ nhất.

Tính toán dân số và lãnh thổ của Nguyên Hạo, mỗi năm được ba mươi vạn cân trà, đã đủ dùng. Như vậy, ngoài việc bỏ trà ở hai cửa khẩu, còn phải đem những vật phẩm tốt khác để đổi lấy những thứ vô dụng của giặc, đây là mối lo thứ hai.

Khiết Đan vốn là nước địch của ta, coi Nguyên Hạo là nước nhỏ, nếu thấy Nguyên Hạo được số lượng vật phẩm ngang với họ, ắt sẽ đòi thêm, lấy gì để đáp ứng? Chỉ có thể nói rằng trà không như bạc lụa, vốn là thứ thô, nhưng họ cũng sẽ đòi mười vạn cân lớn. Lợi lớn của Trung Quốc chỉ có trà và muối, nay giặc phương Tây mỗi năm ba mươi vạn, kẻ địch phương Bắc lại đòi hai ba mươi vạn, Trung Quốc há chẳng khốn đốn? Đây là mối lo thứ ba.

Trước đây khi bàn hòa với giặc phương Tây^[31], các đại thần vội muốn thành sự, không nghĩ đến lợi hại quốc gia, chỉ sợ hứa ban vật phẩm không nhiều, đến khi hòa nghị sắp thành, lời của Khiết Đan lộ ra, hai phủ mới có vẻ hối hận về việc hòa. Nhưng vật phẩm đã hứa quá nhiều, không thể sửa lại^[32], nay may có việc này, còn có thể bãi bỏ hòa nghị.

Thần xin bệ hạ đặc biệt triệu tập các đại thần hai phủ cùng bàn bạc, nếu có thể đảm bảo cung cấp lâu dài cho tứ di mà Trung Quốc không khốn đốn, thì dù là cân lớn cũng không tiếc, nhưng nếu mối lo như thần dự đoán, không phải lời nói suông, thì xin sớm bàn định kế sách.”

[24] Ngày Ất Dậu, quan gián quan Dư Tĩnh tâu rằng: “Từ xưa đến nay, giặc cướp gây họa, chưa từng không tha cho những kẻ bị ép theo mà chỉ trừng trị kẻ cầm đầu. Đánh bại chúng không bằng làm cho chúng yên ổn. Nay giặc ở Hồ Nam, kẻ cầm đầu chỉ khoảng trăm người, còn lại đều là dân bị ép theo. Quan quân giết hại dân thường để cầu thưởng, nên dân chúng không vào thành quách thì cũng theo giặc, nhờ đó mà được sống. Ngoài đồng không có người cày cấy, giặc không có gì để cướp bóc thì sẽ đánh phá thành quách^[33]. May mà thành quách chưa bị phá, nếu phá một thành thì tội ác đã quá lớn, dù muốn tha cũng không được.

Nên cử những quan lại mưu trí, hiền lương, đi một mình đến đó, giảng giải họa phúc, đạo lý thuận nghịch, tuyên bố ân tín để chiêu dụ họ. Chỉ cho họ con đường sống, thì đám đông sẽ tan rã, ngọn lửa giặc sẽ tắt. Nếu nhất định muốn đánh bại chúng, thì dân Hồ Nam sẽ hết theo giặc, dân hết thì giặc cũng hết. Kế sách chiêu dụ, xin bệ hạ hãy nhanh chóng thi hành.”

(Dư Tĩnh bàn về việc man, trước sau tổng cộng tám chương, 《Thực lục》 chỉ chép chương thứ tư vào ngày Ất Dậu tháng năm, nay lấy cả, vẫn tùy thời kèm theo. Chương thứ năm nói về việc Đắc Cái gây loạn và Trần Chấp Phương giết Hoàng Tróc Quỷ, 《Thực lục》 đều không chép. Lại nữa, Đắc Cái được ban ấn châu vào tháng 11 năm Khánh Lịch thứ 2, tháng 5 năm thứ 4 lại ban sắc vàng, không rõ gây loạn vào lúc nào? Cần xét lại.)

Tĩnh lại tâu: “Thần thấy các lộ Quảng Nam, Hồ Nam, Tử Châu, giặc man quấy rối, làm phiền đến Thánh lự. Thần nghĩ rằng đều do triều đình trong ngoài bố trí sai lầm, dẫn đến mối họa này, mong Bệ hạ suy xét kỹ. Thần nghe rằng hai quận Nhung, Lô trước đây quản lý hơn bốn mươi châu cơ mi, đều do hào trưởng địa phương đời đời kế tập làm Thứ sử. Nay nghe theo mệnh lệnh triều đình, không còn được một phần mười.

Trước đây, thủ lĩnh man ở Lô Châu là Đắc Cái, thủ lĩnh man ở Nhung Châu là Vi Ngạn Phú, đều xin ấn quận, lại xin bổ nhiệm quan chức để được vinh dự, triều đình ban ấn quận nhưng không cho chức quan, do đó sinh oán hận. Nay Đắc Cái gây loạn, làm triều đình lo lắng, còn Vi Ngạn Phú xin ân huệ, vẫn còn keo kiệt, đợi có lo rồi mới lo, sao bằng lo trước khi có lo?

Lại nghe thủ lĩnh giặc ở Nghi Châu là Khu Chính Từ từng vào động man giết giặc, đến cửa khuyết tự trình bày công lao, tướng súy tham công, không ghi nhận thành tích, triều đình keo kiệt ban thưởng, không ban ân huệ, do đó oán hận, về làm giặc. Nay thủ lĩnh giặc chưa bắt được, mà quan tuần bán quẻ cùng người đi theo đều bị tru di, có ích gì cho việc?

Lại nghe giặc man ở Hồ Nam là Hoàng Tróc Quỷ đến Hành Châu xin hàng, Tri châu Trần Chấp Phương đã nhận hàng, sau đó sai quan ngục đến dịch trạm tra hỏi, giặc sợ hãi bỏ chạy, bèn bắt giết. Đến nay bọn còn lại tuy muốn quy hàng, nhưng nghi ngờ không tin. Đó đều do triều đình trong ngoài bố trí sai lầm mà ra. Âu Dương Tu trong sớ tháng ba nói Thiệu Sức giết Hoàng Tróc Quỷ, Tĩnh nói Tri Hành Châu Trần Chấp Phương, hẳn là cùng một việc. Việc này xảy ra trước tháng tư năm thứ ba.

Kính xin triều đình lấy thưởng phạt làm trọng, lấy uy đức làm ý. Phàm các châu huyện cơ mi ở khe động, cùng những nơi có hộ phiên sinh sống, mỗi khi có tấu báo, cần thêm thể hỏi, đừng để thường xuyên mất cơ hội, sinh ra binh họa. Việc Vi Ngạn Phú ở Nhung Châu xin chức quan, nên xem xét xử lý. Còn gia tộc của Thạch Dụng Ứng, người đi theo quan tuần bán quẻ ở Quế Châu, cũng xin đặc biệt khoan dung. Giặc man ở Hồ Nam, cũng nên truy cứu tội Trần Chấp Phương, mới có thể chiêu phủ được.”

[25] Ngày Bính Tuất, Nguyên Hạo bắt đầu xưng thần, tự xưng là Hạ quốc chủ, lại cử Doãn Dữ Tắc và Dương Thủ Tố đến bàn việc^[34].

Âu Dương Tu tâu: “Thần nghe nói Nguyên Hạo gần đây ở biên giới Diên Châu xây dựng thành lũy, cưỡng chiếm đất đai, muốn chiếm đất trước rồi mới bàn hòa, nên Dương Thủ Tố chưa đến mà mưu đồ chiếm đất đã phát động trước. Lại nghe nói tướng biên thù không chịu ra sức tranh chấp, việc này liên quan đến lợi hại rất lớn.

Thần đoán ý giặc, thấy triều đình nhiều năm dùng binh, chỉ thua không thắng, một khi kế cùng lực kiệt, dùng nhiều vàng bạc mua hòa, biết tướng tướng ta không có người tài, liền muốn khinh thị Trung Quốc, một mặt đòi hối lộ, một mặt xâm chiếm biên cương. Không chỉ nuôi dưỡng lòng kiêu ngạo của giặc khó chấp nhận, mà thực sự cũng gây hại không nhỏ cho quốc gia. Nay nếu để giặc chiếm đất, dựng lũy trại, thì Diên Châu bốn phía sẽ không còn gì che chắn, trở thành một thành trì cô lập. Mà giặc chiếm hết các vị trí trọng yếu, sau này có biến, Diên Châu không thể giữ được. Nếu mất Diên Châu, thì Quan Trung sẽ thuộc về giặc. Xét như vậy, thì đất bị xâm chiếm không thể không tranh.

Huống chi việc giặc Tây nghị hòa, liên quan đến kẻ địch phương Bắc, nay người dù ngu dốt hay thông minh đều biết hòa là không có lợi. Chỉ lo triều đình đã hứa nhiều của cải, khó lòng hối lại, nếu có thể nhân việc khác, liền có thể cắt đứt hòa nghị. Huống chi đất bị xâm chiếm này là việc Trung Quốc phải tranh, há lại không tranh?

Thần cho rằng những người nay muốn gấp hòa mà không nghĩ đến lợi hại, chỉ là bề tôi biên thù sợ đánh giặc bên ngoài, mà trong lòng muốn lập công nghị hòa để mong được thăng tiến, nên không chịu đánh đuổi và tranh chấp đất đai. Bọn tiểu nhân vô học, chỉ tham lợi trước mắt, không nghĩ đến hại lâu dài cho quốc gia. Việc triều đình chịu nhún nhường thông hòa, chỉ là để bề tôi biên thù có cơ hội thăng tiến nhất thời, mà khiến xã tắc chịu họa vô bờ. Bệ hạ vì xã tắc, há không suy nghĩ sâu xa? Đại thần vì xã tắc, há không lo lắng hết mực?

Kính mong sai một sứ giả đến Diên Châu^[35], lệnh cho Bàng Tịch ra sức tranh chấp, lấy lại đất mà giặc Hạo đã xâm chiếm trước^[36], không cho chúng xây thành lũy. Nếu nhân việc này mà cắt đứt được hòa nghị, thì là phúc của xã tắc.

Thần vẫn lo rằng sứ giả Tây tặc đến còn nói về việc thanh diêm, việc này ai cũng biết là không thể chấp nhận, cũng lo bọn tiểu nhân vô học, vội vàng muốn hòa, còn tâu lên lợi ích của muối để mê hoặc thánh thượng. Kính mong thánh thượng không nghe theo những lời bàn tầm thường.”

(Tấu chương này không rõ ngày tháng, nhân việc Dương Thủ Tố đến nên phụ chép vào, nhưng lúc này Âu Dương Tu đã đi sứ Hà Đông. Cần xét thêm.)

[26] Ngày Đinh Hợi, xuống chiếu rằng các lăng tẩm ở Tây Kinh khi cần dùng dê để tế lễ thì không được bắt ép dân cung cấp.

[27] Ngày Kỷ Sửu, bãi bỏ năm huyện Dĩnh Dương, Thọ An, Yển Sư, Câu Thị, Hà Thanh thuộc phủ Hà Nam và đổi thành trấn. Các trấn này lệnh cho Ty Chuyển vận cử hai viên Mạc chức, quan châu huyện và sứ thần làm giám đốc thuế rượu, đồng thời quản lý các công việc về ngạch hỏa. Lại tách huyện Vương Ốc thuộc về phủ Hà Nam. Đây là bắt đầu thực hiện ý kiến của Tham tri chính sự Phạm Trọng Yêm. Điều này chính là một trong mười việc mà Phạm Trọng Yêm và các quan đã dâng lên, điều thứ tám là giảm bớt lao dịch. Việc này đã được ghi vào ngày Ất Mão tháng 9 năm thứ 3.

[28] Kinh lược ty Phu Diên tâu rằng: “Giặc Tây xâm phạm thành Thanh Giản, Phó đô đầu Tuyên Vũ là Lưu Nhạc cùng các tướng đánh nhau với chúng và đánh bại chúng.” Xuống chiếu rằng người lập công đầu được thăng hai bậc, người lập công thứ hai được thăng một bậc.