[PREVIEW] QUYỂN 251: NĂM HI NINH THỨ 7 (QUÝ SỬU, 1073)

Từ tháng 3 năm Hi Ninh thứ 7 đời Thần Tông đến hết tháng đó.

[1] Tháng 3, ngày Canh Tý, chia mệnh cho các quan phụ tá cầu mưa.

[2] Lưu Di, Đô quan viên ngoại lang, Tri châu Kiền^[1], Trực sử quán, Tri châu Quế. Trầm Khởi, Hình bộ lang trung, Thiên Chương các đãi chế, Tập Hiền điện tu soạn, Tri châu Quế, được lệnh đến Đàm châu nghe chỉ. Ban đầu, Trương Cận, Quảng Tây chuyển vận sứ, tâu rằng Đô tuần kiểm Tiết Cử tự ý cho Nùng Thiện Mĩ vào đất tỉnh mà Trầm Khởi không ngăn cấm. Vua phê: “Hi Hà đang dùng binh chưa dứt, mà Trầm Khởi lại ở phương Nam làm việc tùy tiện, gây chuyện với man tộc. Nếu không sớm dẹp yên, ắt sẽ thành mối họa lớn cho Trung Quốc, thật không thể coi thường. Nên nhanh chóng bãi chức Trầm Khởi, trị tội tự ý chiêu nạp để yên trong ngoài.” Do đó, Trung thư xin dùng Tôn Cấu^[2] hoặc Khang Vệ thay Trầm Khởi.

[3] Lúc này, Tôn Cấu đang làm Kinh Hồ Bắc lộ chuyển vận sứ, Khang Vệ làm Tri châu Đàm. Vua phê: “Chương Đôn sắp về kinh, việc Hồ Bắc e rằng cần Tôn Cấu trông coi. Không biết Khang Vệ là người thế nào? Nếu Hùng Bản có thể tạm gác việc để đi thì rất tốt.” Nhưng Vương An Thạch, Trần Thăng Chi đều nói, Hùng Bản đang lo việc Lô châu, Lô châu và Quế châu cách xa nhau, mà Quảng Tây hiện cần người ứng phó; Trương Giáp, Giang Hoài phát vận phó sứ, và Lưu Di, Tri châu Kiền, có thể thay Trầm Khởi, mà Lưu Di đi đường tắt đến Quế châu càng gần. Bèn hạ chiếu cử Lưu Di, lại lệnh đem những điều ước thúc trước đây giao cho Trầm Khởi trao cho Lưu Di, và sai Lưu Di xem xét việc Trầm Khởi chiêu nạp Thiện Mĩ. Sau khi Lưu Di tâu kết quả xem xét, vẫn lệnh Trầm Khởi làm Tri châu Đàm. Việc Trầm Khởi làm Tri châu Đàm là ngày 6 tháng 5, nay gộp vào đây. Lưu Di xem xét thế nào, cả bản mới và cũ của 《Thực lục》 đều không chép, có lẽ là để che giấu cho Trầm Khởi. Ngày 21 tháng 12 năm thứ 8, Lưu Di ở Đàm châu nghe chỉ.

[4] Ngày Tân Sửu, tha tội cho các binh sĩ ở Hà Châu đã bỏ mất chủ tướng Cảnh Tư Lập, và ra lệnh cho họ tự thú. Vua cho rằng Tư Lập khinh địch nên bị thất bại, nên đặc biệt tha tội, nhưng cũng không truy tặng quan chức cho Tư Lập.

[5] Kinh lược sứ Vương Quảng Uyên của Kinh Nguyên Lộ tâu rằng: “Từ Vị Châu đến Hi Châu, vận chuyển một đấu gạo tốn 430 đồng, một bó cỏ tốn 650 đồng. Các nơi đều thiếu quân sương, nếu phải điều động dân nghĩa dũng thì càng hao tốn, chắc chắn sẽ làm mất sinh kế của dân. Xin xem xét kỹ lưỡng việc điều động lương thảo để ứng phó.” Vua hạ chiếu gửi cho Vương Thiều.

[6] Đô đề cử ty Thị dịch tâu rằng, gần đây đã cử Thí tướng tác giám chủ bạ Lưu Mặc đi khảo sát việc thiết lập ty Thị dịch ở Thành Đô phủ lộ, xin mượn 10 vạn lạng bạc của ty để mua trà. Vua đồng ý.

[7] Ngày Nhâm Dần, xét các tù nhân, giảm tội chết xuống một bậc đối với các tội tạp phạm, tha tội cho những người bị phạt trượng trở xuống. Ban thưởng tiền đặc biệt cho các trạm dịch cấp tốc từ kinh thành đến Hi Hà.

[8] Vương An Thạch tâu với Vua: “Các tướng lợi dụng việc giết nhiều để lập công. Nếu biết thương xót các bộ tộc Khương ở Hi Hà, kết thân bằng ân đức, tiết kiệm binh lực để tập trung đối phó với Đổng Chiên, thì các bộ tộc Khương sẽ tự nguyện theo ta. Nếu chỉ chăm chăm giết nhiều, sẽ đẩy họ về phía Đổng Chiên, khiến kẻ địch càng mạnh và tự gây họa, không chỉ là kế sách sai lầm, mà cũng không phải là quân nhân nghĩa.” Vua cho là phải, lệnh truyền đạt ngay cho Vương Thiều.

[9] Trước đó, Vua nói với An Thạch rằng: “Bộ lạc phiên không giết hết thì không thể khuất phục được. Cao Tuân Dụ đánh dẹp vùng Cốc Khẩu, giết hết bộ lạc phiên trong khe núi. Viên Thừa thụ hỏi Tuân Dụ: ‘Họ không có tội gì!’ Tuân Dụ nói: ‘Hiện nay tuy họ không làm loạn, nhưng nếu có việc gì xảy ra, họ tất sẽ chặn đường trước.'” An Thạch nói: “Nếu như vậy, thì việc nhiễu loạn không dứt là đúng thôi. Hạng Vũ rất mạnh, nhưng vì giết nhiều nên người ta tụ họp lại mà phản lại. Triệu Sung Quốc nói rằng người Khương phản loạn cũng vì quân Hán không phân biệt trắng đen, nên nói ‘Dỗ dành ta thì ta theo, ngược đãi ta thì ta chống’. Đó là tình cảnh chung của người Di và người Hạ từ xưa đến nay. Huống chi bộ tộc Thanh Đường chưa từng bị giết hại, lại được bệ hạ đối đãi hậu hĩnh như Bao Thuận, nên họ hết sức giết giặc, đó là nhờ kết hợp ân tín vậy.”

Vua nói: “Việc ở Hà Bắc tuy chưa có chứng cớ cụ thể, nhưng dấu vết đã lộ rõ.” Vương An Thạch nói: “Họ phái sứ giả đến, ta cảnh giác mà phòng bị, để họ nghe thấy, thì có hại gì? Chỉ là không nên vô cớ làm họ tức giận mà thôi. Ví như việc bảo giáp, không thể giấu giếm mà thành công được.” Bằng Kinh nói: “Những việc như thế không nên làm vội vàng.” An Thạch nói: “Do dự đến nay, nên không tránh khỏi vội vàng, nhưng cũng có khi nào thật sự vội vàng đâu?”

Vua nói: “Như làm xe, xe chưa xong mà lời đồn đã rộ lên.” An Thạch nói: “Đã làm mẫu xe, đem ra thử ở triều đình, xe không phải là vật có thể giấu trong tay, trong ngoài đều thấy, làm sao tránh được lời đồn? Huống chi việc này dù có lộ ra, thì có hại gì?”

Vua lo ngại các tướng điều quân đều không có phép hành trận, nói: “Theo lý mà dùng binh thì hoàn toàn không đạt.” An Thạch nói: “Đúng như thánh chỉ. Nếu muốn dùng binh, trước hết triều đình phải căn cứ vào tình hình xưa nay mà bàn luận về pháp chế, rồi chọn tướng soái trao quyền, thì binh mới dùng được. Nay mọi người đều dùng ý riêng mà đánh nhau bừa bãi, hoàn toàn không có phép tắc, mạng người rất quý, thật nên tính toán sớm và suy nghĩ sâu xa.”

[10] Ngô Sung kiến nghị xin bỏ châu Dân, Vua nói: “Vốn có thể giữ được, cần gì phải bỏ.” Vương An Thạch nói: “Châu Dân nếu bỏ, ắt sẽ có kẻ chiếm lấy làm chủ, khi đó các châu Giai, Tần, Hi, Hà đều sẽ bị địch uy hiếp.” Vua nói: “Đúng vậy. Đó là ở giữa hai vùng hiểm yếu, lại sinh ra một nước Hạ nữa.” Hôm sau, biên tấu báo Mộc Chinh, Quỷ Chương đem đại quân tiến vào châu Dân. Vua lo lắng, Vương An Thạch và Vương Khuê đều nói: “Quân địch đã mệt mỏi, ắt khó vượt hiểm đánh xa, châu Dân chắc chắn không lo.” Chỉ có Phùng Kinh không cho là đúng. Sau đó tấu chương đến, quả nhiên như Vương An Thạch và những người khác dự đoán. Vương An Thạch, Vương Khuê nói châu Dân không lo, căn cứ theo 《An Thạch nhật lục》.

[11] Vua lại lo các thành trại ở Hi Hà thế lực chưa liên kết với nhau^[3], Vương An Thạch nói: “Thành trại không ít, nếu lại tăng thêm, thì lương thực khó cung cấp. Nay thất bại này, chỉ vì Cảnh Tư Lập khinh suất xuất quân, không liên quan đến thành trại, chỉ nên gấp ổn định các bộ lạc phiên, thu phục hào kiệt để sử dụng. Nếu không, thì quân quan chỉ có thể phòng bị phiên làm phản, chưa có sức chế ngự Bỉnh Thường, Đổng Chiên. Hơn nữa, các bộ lạc phiên không có tích trữ, mất mùa, đói khổ ắt sẽ tụ tập làm giặc. Chỉ cần ngăn trở thương nhân thì việc cung cấp cho châu Hà sẽ tốn gấp đôi. Tính như vậy, không sớm ổn định các bộ lạc phiên, cứu tế những nơi thiếu thốn, để họ đói khổ hợp lại làm giặc, không phải là kế sách hay.” Vua lệnh cho Vương An Thạch gấp viết thư bàn với Vương Thiều. Ngày 12 tháng 4, Cao Tuân Dụ làm Đoàn luyện sứ châu Dân, vì có công giữ thành; như vậy giặc quả nhiên từng bao vây châu Dân. Lời của Vương An Thạch, Vương Khuê, nên xem xét kỹ.

[12] Chiếu cho các lộ bị thiên tai, giao cho Giám ty chia địa phận kiểm tra, những việc như khai khẩn ruộng đất, làm thủy lợi, đê điều, sông ngòi, đường sá, trồng cây, đắp đất có thể mộ dân phu, đều phải trình bày lợi hại để tâu lên.

[13] Lại có chiếu rằng: “Các châu huyện bị thiên tai, lượng lương thực phát ra từ kho thường bình không đủ, hãy lệnh cho Ty chuyển vận điều chuyển ứng phó. Đối với các hộ thuộc đệ tứ đẳng trở xuống, phải nộp tiền dịch mà đói nghèo không có gì để nộp, hãy ủy cho châu huyện xác minh, trình lên Ty đề cử xem xét thực tế^[4], trong số tiền dịch còn dư, hãy xét theo mức độ mà miễn một phần hoặc toàn bộ, nhưng không được vì thế mà chi dùng thiếu hụt.”

[14] Sát phỏng sứ Hà Bắc Tây lộ là Tăng Bố xin theo lệ của Đặng Nhuận Phủ khi sát phỏng Kinh Đông, những người có đức hạnh được làng xóm kính phục, có trí tuệ tài năng đủ để làm khí cụ, hãy đưa tên lên, sai đến kinh đô; nếu có thể dùng được, tùy theo năng lực mà bổ dụng. Vua nghe theo.

[15] Tri huyện Toan Tảo là Bí thư thừa Vương Chính Từ và Tuần kiểm Nội điện thừa chế Quách Thiên đều bị thay thế. Vì phạm pháp lệnh bắt dân phải mua sắm quần áo.

[16] Ngày Quý Mão, Vua hạ chiếu vì hạn hán nên tránh chính điện, giảm bớt bữa ăn thường ngày.

[17] Ngày Giáp Thìn, Vương Thiều tâu rằng đã dẫn quân từ Tần châu tiến vào Hi châu. Vua rất lo ngại Vương Thiều hành động khinh suất, Vương An Thạch nói: “Vương Thiều lần này không phải là khinh suất, giặc Tây ở ngoài núi Mã Hàm, Mộc Chinh ở quanh trại Ninh Hà phía tây Đào, Vương Thiều hàng ngày đi trong địa phận Tần, Hi, nếu giặc vào, ắt có lửa hiệu và quân do thám, làm sao có thể đến gần Vương Thiều được? Nếu phòng ngừa kẻ ám sát, thì năm trăm người cũng không phải là ít. Huống chi dọc đường còn thu thập được năm sáu nghìn quân từ các thành trại, có gì phải sợ mà không tiến?” Nhân đó nói chuyện Đường Thái Tông nói chuyện với Hiệt Lợi, Vua nói: “Thái Tông có quân theo sau.” Vương An Thạch nói: “Vương Thiều cách xa giặc, lại đã tập hợp quân ở Thông Viễn, thần cho rằng không có gì đáng lo. Vương Thiều trước đây có gửi thư cho thần, đã trình lên, muốn chiếm giữ nơi hiểm yếu không giao chiến, đợi lòng người tan rã mới đánh. Lại muốn sửa thành Thường Ha Nặc để dụ giặc, đều không phải là kế sách sai lầm. Hơn nữa, nhiều lần gửi thư và tấu chương đều nói là thận trọng, ắt sẽ không khinh suất mà thất bại.” Vua bảo Vương An Thạch viết thư khuyên răn Vương Thiều, Vương An Thạch cho rằng không cần làm như vậy.

[18] Trước đó, Vua nói rằng nếu Vương Thiều vào Hi Châu cố thủ là kế sách hay, Vương An Thạch nói: “Sợ rằng Vương Thiều không thể cố thủ, ắt sẽ chọn nơi hiểm yếu để chiếm giữ và khống chế, đợi quân địch mệt mỏi đói khát, sau đó mới đánh, mới là kế sách hay.” Sau đó, Vương Thiều báo cáo thư cho Vương An Thạch, kế sách đều giống với Vương An Thạch.

[19] Ngày Ất Tỵ, có hiện tượng bạch hồng quán nhật.

[20] Vương An Thạch tâu rằng, việc biên soạn sách lệnh thức của Tam ty đã hoàn thành 400 quyển, xin sao chép giao cho Tam ty và các nơi khác. Vua đồng ý.

[21] Trịnh Dân Hiến, Tân đề điểm hình ngục lộ Tần Phượng, tâu rằng: “Thần phụng chiếu cùng Kinh lược ty Hi Hà lộ bàn bạc việc hỗ trợ ứng mộ cung tiễn thủ, mua giống lúa, trâu bò, xây nhà và việc canh tác mùa hè này. Xin được mang theo Thẩm quan Tây viện Chủ bạ Thư Thiện đi cùng.” Vua đồng ý. Thư Thiện là người Từ Khê. Trước đây làm Huyện úy Lâm Hải, nơi đây núi non hiểm trở, dân cư hung hãn, có kẻ say rượu đuổi vợ của chú mình đến trước mặt, Thư Thiện ra lệnh bắt giữ, kẻ đó không chịu, liền chém đầu, rồi ném hịch bỏ đi. Vương An Thạch nghe chuyện lấy làm lạ, muốn triệu dụng, nhưng gặp tang cha, mãn tang mới được bổ làm Chủ bạ Thẩm quan Tây viện. Ngày 7 tháng 11, Trịnh Dân Hiến dâng bản đồ ruộng đất lên Vua.

[22] Chương Đôn, Sát phỏng Kinh Hồ Bắc lộ, tâu rằng huyện Tân Hóa, châu Thiệu đã xây dựng trường học, xin hạ lệnh cho Chuyển vận ty cấp 200 mẫu ruộng nước làm ruộng học. Vua đồng ý.

[23] Vua ban chiếu: “Tiền dịch mỗi nghìn tiền phải nộp thêm 5 tiền đầu tử, những khoản chi phí công trước đây do dân đóng góp như tu sửa nhà cửa, làm đồ dùng, thuê nhân công vận chuyển, đều dùng tiền này, nếu không đủ thì dùng tiền đồng từ những tội nhẹ. Ai tự ý đóng góp, sẽ bị xử theo tội vi phạm chiếu chỉ, không được miễn tội dù đã thôi chức.” Trước đây, mọi khoản chi phí công mà đánh vào dân đều gọi là “viên dung”, số nhiều ít^[5], có khi tùy ý, quan lại tham nhũng lợi dụng để làm bậy, tệ nạn này đã có từ lâu. Đến nay mới bắt đầu cấm hẳn.

[24] Vua lo ngại việc tu sửa phòng thủ ở Hà Bắc khiến quân địch phương Bắc nghi ngờ, bèn hỏi ý kiến các đại thần. Vương An Thạch tâu: “Nên minh bạch nói với sứ giả rằng, Bắc triều nhiều lần vi phạm thệ ước, đưa ra yêu sách, trong khi Nam triều chưa từng có chút vi phạm nào đối với thệ ước. Nay Bắc triều lại cử sứ giả gây chuyện, thì Nam triều không thể không tu sửa phòng thủ. Việc tu sửa phòng thủ là do không dám tin tưởng vào chữ tín của Bắc triều. Nếu Nam triều kiên quyết không vi phạm thệ ước, không khởi xướng sự việc trước, như vậy thì có lẽ họ cũng sẽ tự biết hối cải.” Vua cho là phải.

[25] Ngày Bính Ngọ, Thái tử Trung Doãn, Hiệu thư Sùng Văn viện Lê Sân được bổ làm Hiệu khám Quán các^[6]; Quyền Tam ty sứ Tăng Bố dâng lên bản “Hi Ninh Tân Biên Đại Tông Chính Ty Sắc”, Vua ban chiếu giao cho bản ty thi hành.

[26] Tri Gián viện Đặng Nhuận Phủ tâu: “Ngự sử Hoàng Lí gần đây bị cách chức, dư luận trong ngoài đều cho rằng Lí tâu việc có điều không hợp, sau đó lại nghe đồn rằng Lí xin được vào chầu^[7], khẩn thiết xin từ chức. Lại dẫn lời Mã Viện răn dạy cháu rằng: ‘Ta muốn các ngươi nghe lỗi lầm của người khác, như nghe tên cha mẹ mình’, vì thế không dám an nhiên tại chức. Thần e rằng các quan lớn nhỏ trong ngoài đều chỉ lo giữ mình, im lặng mà không dám nói lỗi của người khác, như vậy thì thiên hạ sẽ chịu hậu quả. Mong bệ hạ xét theo cổ nhân, suy xét đạo lý, hãy nhanh chóng cho Lí nhậm chức trở lại, để làm sáng tỏ đạo nghĩa của bề tôi phụng sự Vua.” Vua không trả lời. Ngày 23 tháng 2^[8], Hoàng Lí được miễn chức Ngự sử.

[27] Phái mười sứ thần đi các lộ tuyển mộ quân nhân có võ nghệ cao cường ở Hi Hà, tăng thêm lương bổng, chuẩn bị sẵn sàng để điều động. Nếu sau một năm, ai muốn trở về doanh cũ thì cho phép, mỗi lộ tuyển 500 quân. Sau đó, Tri châu Hùng Châu là Phùng Hành Kỉ tâu xin các châu quân ở biên giới không tham gia tuyển mộ. Triều đình bèn ra lệnh, ngoài việc ghi tên những người được tuyển ở các lộ để báo cáo, chưa được phái đi ngay, còn các binh sĩ tuyển mộ ở Hà Bắc, Hà Đông đều giải tán.

[28] Chiếu chỉ viết: “Theo nhiều báo cáo của Kinh lược ty Quảng Tây, thám báo cho biết Giao Chỉ đang tập trung binh lính định xâm phạm đất đai của ta. Lo ngại rằng các quan biên giới không lượng sức mình, khinh suất xuất binh, rời xa thành trại để đón đánh giặc, nên lập tức chỉ huy Tô Giám, nếu người Man dám trực tiếp đến xâm phạm Ung Châu, thì phải giữ vững thành trì, không được tham công khinh địch.”

[29] Ngày Mậu Thân, chiếu chỉ viết: “Các bộ lạc phiên ở Hà Châu, Đào Châu, Dân Châu làm phản, phần lớn là bị ép buộc, nếu tiếp tục đánh dẹp, sẽ đẩy họ về phía giặc. Binh lực của bản lộ vừa đủ để đối phó với nội loạn, không thể đối phó với giặc ngoài. Nay Vương Thiều đã đến Hi Châu, đại quân tập trung, các bộ lạc phiên ắt sẽ lo sợ, nên lệnh cho Thiều nhân cơ hội này, chiêu dụ và tuyển chọn những người khỏe mạnh, cấp phát lương thực, dạy bảo phương lược, giao nhiệm vụ đánh giặc để lập công. Nếu có công thì sẽ được ban thưởng hậu hĩnh, nhằm bảo toàn binh lực, đồng thời thu phục các bộ lạc phiên để sử dụng.” Đây là theo lời của Vương An Thạch.

[30] Quyền chức Quan sát suy quan ở Hứa Châu là Lý Công Nghĩa được bổ làm Vệ úy tự thừa, Hữu thị cấm Lý Hi Kiệt không theo thứ tự mà chỉ định sai khiển, Tam biên tá chức Vương Doãn^[9] được Xu mật viện sai khiển, Lệnh huyện Cú Dung là Cảnh Hiến, Câu đương công sự ở ty đề điểm phủ giới Khai Phong là Trâu Cực đều được đường trừ sai khiển. Tất cả đều do có công dùng bàn tuấn xuyên^[10] và móng vuốt sắt long trảo để nạo vét sông Biện, làm sâu thêm dòng nước nên được ban ân. Ban đầu, Vương An Thạch xin cho Lý Công Nghĩa được đổi làm kinh quan, Vua ngại không cho, chỉ cho chuyển tư, nhưng An Thạch cố xin, nên mới có mệnh lệnh này. Lý Công Nghĩa lần đầu được nhắc đến vào ngày 8 tháng 11 năm thứ 6, bản chí chép: Năm thứ 5, ban thưởng công lao tuấn sông, Lý Công Nghĩa được đường trừ. Năm thứ 6, Vương An Thạch tâu với Vua về lợi ích của việc dùng bàn tuấn sông Nhị Cổ và đóng cửa sông Ngư Lặc^[11] rằng: “Nay các đê đã nạo bỏ các bãi cát, nước sẽ tự chuyển dòng, nếu không ngừng công việc^[12], thì dù là thượng lưu sông Nhị Cổ, cũng có thể khiến nước chảy ngầm dưới đất.” Vua bèn cho Lý Công Nghĩa đổi làm kinh quan. Theo ghi chép, Lý Công Nghĩa đổi làm kinh quan vào ngày 11 tháng 3 năm thứ 7, bản chí ghi nhầm là năm thứ 6. Việc Lý Công Nghĩa được đường trừ, thực lục cũng không chép.

[31] Chiếu cho các quân luyện tập, chỉ lệnh Đô tổng quản ty thi hành. Trước đó, chiếu cho năm lộ từ An phủ sứ trở xuống đề cử việc luyện tập các quân, nghĩa dũng, bảo giáp, hàng năm xin chỉ thăng giáng. Tri phủ Đại Danh Hàn Giáng tâu: “Các lộ An phủ sứ đều kiêm chức Đô tổng quản, việc huấn luyện là chức trách của họ. Việc đề cử luyện tập các quân thường xuyên thúc đẩy thi hành, cùng với việc các quân cung cấp văn bản tăng gấp đôi, xin giao việc luyện tập các quân cho Tổng quản ty phụ trách, còn việc nghĩa dũng thì theo cách xử lý hiện nay.” Vì thế có chiếu này. Nên hợp vào ngày 11 tháng 2.

[32] Đô chuyển vận sứ lộ Tần Phượng là Thái Diên Khánh tâu, nay Kinh lược ty đã kiêm chế trí lương thảo, xin bãi bỏ Quân tu ty, để việc được thống nhất, châu huyện dễ thi hành. Theo lời tâu.

[33] Chiếu cho Sát phỏng lộ Tử Quỳ là Hùng Bản điều tra việc người Di ở vùng Nhung, Lô, Lê, Nhã mua ngựa chiến, tìm cách mua được và số lượng mua hàng năm rồi tâu lên. Cần xem Hùng Bản sau đó tâu như thế nào^[13].

[34] Ngày Canh Tuất, Đồn điền viên ngoại lang, quyền phát khiển đề điểm Khai Phong phủ giới các huyện trấn công sự Ngô Thẩm Lễ, Câu đương công sự Đại Lý tự thừa Trương Cảnh Ôn, Điện trung thừa, tiền quyền phát khiển đề điểm Khai Phong phủ giới các huyện trấn công sự Lưu Thục, mỗi người được giảm thời gian khảo khóa 2 năm. Đều vì dẫn dắt việc xem xét đội ngũ bảo giáp mới huấn luyện ở các huyện Khai Phong. 《Thần Tông bảo huấn》 chép: Năm thứ 5, Vương An Thạch tâu: “Ngô Thẩm Lý gần đây tuần tra kiểm tra việc bảo giáp lên phiên trở về, nói rằng nhiều người muốn tạm thời ở lại lên phiên, những người thi đấu được nhiều tiền rất hâm mộ, học tập kỹ năng đến quên cả ăn ngủ.” Thượng hoàng nói: “Pháp luật nên như vậy. Thái Tổ các doanh trại chiến đấu có công, bèn lệnh cho cả doanh tăng lương, đó là lý do người ta thích chiến đấu. Nay doanh Hổ Dực, theo lệ cấp 500 quan tiền, người ta còn khuyến khích gì nữa.” An Thạch nói: “Trước đây, không chỉ quân nhân, đến cả sĩ đại phu cũng tự tính toán thứ bậc, nếu hơi chậm trễ, liền sinh ra oán hận. Đến khi bệ hạ hơi phân biệt tài năng hay không để thăng giáng, không còn dùng hết thứ bậc, sĩ đại phu mới bắt đầu biết khuyến khích.” Đã phụ lục ngày 3 tháng 12 năm thứ 5.

[35] Ban cho con trai của Tri Dân Châu Cao Tuân Dụ là Sĩ Sung được đồng tiến sĩ xuất thân. Sĩ Sung quản áp bộ lạc phiên đến kinh đô, chiếu cho thi xuất thân, nhưng Tuân Dụ tâu rằng ở quân Thông Viễn cực kỳ biên giới, thiếu người chăm sóc, xin đợi khi biên sự yên ổn, sẽ cho đi thi. Bèn đặc cách ban cho, lại lệnh đi ngựa trạm trở về ngay.

[36] Chiếu rằng: Thân thuộc của quan chức tử nạn ở Hi Hà muốn về quê, ngoài việc ban tặng tang lễ, Đại sứ thần^[14] trở lên cấp 150 quan tiền lộ phí, Tiểu sứ thần 100 quan, Sai sứ, Điện thị 50 quan, những trường hợp không nói rõ thì so sánh loại mà cấp.

[37] Vì hạn hán, sai quan chia nhau cầu đảo tại các đền miếu trong kinh thành và vùng phụ cận, còn Ngũ Nhạc, Tứ Độc đều giao cho trưởng lại đến tế, lại lệnh các lộ Giám ty kiểm tra tuần tra các vụ án hình ngục kéo dài rườm rà, các công việc chưa xử của Thẩm hình Đại Lý, phải nhanh chóng kết thúc và tâu lên.

[38] Sứ giả điều tra Lưỡng Chiết là Thẩm Quát tâu: “Lưỡng Chiết hàng năm phải cung nộp 98 vạn tấm lụa, dân chúng phải bồi thường rất nhiều. Sau này, Phát vận ty lấy cớ chuyển dùng tài vật, lại tăng thêm 12 vạn tấm lụa dự mua cho Lưỡng Chiết^[15], xin bãi bỏ để giảm nhẹ sức dân.” Vua nghe theo. Lại lệnh cho Ty đề điểm hình ngục Lưỡng Chiết điều tra rõ nguyên nhân việc bắt mua, xử tội và tâu lên^[16].

[39] Chiếu cho các châu quân bị thiên tai ở các lộ Lưỡng Chiết, Hoài Nam, Hà Bắc, Kinh Đông Tây, Thiểm Tây được tạm ngừng thu nợ quan vật.

[40] Lại có chiếu rằng: “Nghe nói dân chúng ở Trấn, Định Châu có người phải bán gỗ nhà để nộp tiền miễn dịch, lệnh cho các ty An phủ, Chuyển vận, Đề cử điều tra, tâu rõ sự thật.” Sau đó, các ty tâu lên, sau khi điều tra thì biết các huyện năm ngoái bị hạn hán, vì thế những hộ nghèo cũng có người phải bán nhà để có tiền mua lương thực cho gia đình và nộp các khoản phí cho quan phủ, không phải chỉ để nộp tiền miễn dịch. Vương An Thạch tâu với Vua: “Dân chúng bán nhà để nộp tiền dịch, thần không dám chắc là không có việc này. Bởi vì quan lại hiện nay thi hành pháp luật hiện nay, ắt có nhiều chỗ nặng nhẹ không đều, nhưng bàn việc cần phải cân nhắc, phải xem xét trước đây việc sai dịch bán nhà nộp tiền dịch nhiều hay ít^[17]? Như vậy thì lợi hại của phép dịch sẽ rõ ràng, ở xa có lẽ khó thấy ngay, nhưng chỉ cần hỏi Trịnh, Hoạt thì có thể biết được sự lý trong thiên hạ.”

[41] Thượng lại phê hỏi An Thạch rằng: “Dân chúng vì nợ tiền của ty Để đương thuộc chợ Thị dịch, nhiều người bị mất tài sản và bị gông cùm.” An Thạch đáp: “Từ khi lập chợ Thị dịch đến nay, có sáu hộ bán tài sản thế chấp để nộp tiền nợ, nhưng bốn người vì nợ tiền Tam ty hoặc vì việc khác mà bán tài sản. Có người nộp thuế xúi giục, bảo mọi người không cần nộp tiền, lại xin gia hạn, nên bị đưa đến Tam ty gông cùm để nộp tiền. Nếu xin tiền quan mà không lập pháp cung cấp thế chấp, thì lý không thể thi hành; nếu cung cấp thế chấp, thì vốn để phòng khi vi phạm nợ mà bán tài sản trả quan; nếu không cho phép bán tài sản trả nợ, thì lý cũng không thể thi hành. Trong hai năm, việc bán tài sản trả nợ và gông cùm thúc nợ chỉ đến thế, không có gì lạ. Nay trong thiên hạ ba năm một lần tế giao, số tiền nợ được xóa lên đến hơn một trăm vạn quan, thì việc bán tài sản trả nợ và gông cùm thúc nợ nhiều ít có thể biết được, nhưng các nghị giả sao không nói, bệ hạ sao không lấy làm lạ mà hỏi?”

Thượng nói: “Người ta nói bán tài sản rất nhiều, gông cùm đến nỗi không có người để giám thủ.” An Thạch nói: “Người ta nói ắt biết tên chủ tài sản bán và nơi có người bị gông cùm, bệ hạ sao không tuyên bố tên họ của người nói, giao cho cơ quan có trách nhiệm tra hỏi? Nếu thực có việc đó, ty Thị dịch che giấu không nói, thì tội không thể xử nhẹ; nếu thực không có mà nói bậy, không biết bệ hạ dung thứ người đó thì có ích gì cho chính sự?”

Thượng nói: “Người nói chợ Thị dịch gây phiền nhiễu bất tiện rất nhiều, không biết vì sao lại đến nỗi thế?” An Thạch nói: “Bọn Văn Ngạn Bác nói triều đình không nên nói đến lợi, đó là nói về bề tôi. Còn những kẻ tả hữu thân cận vu cáo chợ Thị dịch, tức là vì Lữ Gia Vấn công tâm tuân pháp, tranh chấp với Nội tàng khố, Nội đông môn ty, Đô tri, Áp ban, Ngự dược về phải trái, việc đó đều đã tâu lên. Lại Gia Vấn mỗi việc đều muốn làm đến nơi đến chốn, nhiều lần tranh chấp việc với Tam ty và Khai Phong phủ, tuy chưa từng không đúng, nhưng oán giận từ đó mà sinh. Trước đây có người nói chợ Thị dịch cho vay vật phẩm, sau đó thế chấp nộp nợ không đủ, bèn bảo người ta mua riêng vật phẩm đã vay để trả nợ. Đến khi tra xét, thì là Tam ty cho vay gạo nếp^[18], việc truy bắt như thế, lan đến cả Hà Bắc, Kinh Tây. Nếu chợ Thị dịch chỉ có một việc như thế, ắt không có lý gì mà không tâu lên. Nay Tam ty như thế, bệ hạ có nghe thấy không? Không biết vì sao bệ hạ lại không nghe thấy việc đó, mà chỉ nghe thấy chợ Thị dịch gây phiền nhiễu? Đó không có lý do gì khác, chỉ vì tin theo thân cận hay không tin theo thân cận mà thôi. Nay bề tôi đều phải dựa vào thân cận, rồi mới được miễn trách, một khi trái ý thân cận, liền bị bới móc, không biết làm thế nào, thần e rằng đời trị không có việc đó.”

[42] Ngày Nhâm Tý, Vua hỏi các quan phụ chính rằng: “Nghe nói sứ giả nước ngoài đến, dân chúng rất sợ hãi, làm thế nào?” Vương An Thạch nói: “Sứ giả đến, không biết tại sao dân lại sợ, chỉ là những kẻ hay nói nhiều nhân đó mà bịa đặt thôi.” Vua nói: “Vương Đào nói: ‘Đại hạn, lại có sứ giả nước ngoài đến, dân chúng hoang mang, ắt sẽ dẫn đến đại loạn.'” An Thạch nói: “Loạn cũng không khó gây ra, nếu nhà Vua sai lầm, thì thiên hạ sẽ đại loạn. Nhà Vua nếu không sai lầm, chỉ vì hạn hán mà đại loạn, thì không có lý đó.” Phùng Kinh nói: “Đại hạn, trộm cướp nổi lên, sao lại không loạn?” An Thạch nói: “Người quân tử tại vị, nếu hạn hán mà không trừ được trộm cướp, cũng không có lý đó. Chỉ e rằng những người bệ hạ bổ nhiệm, chưa phải là quân tử mà thôi.”

[43] Vua xuống chiếu cho gặp các quan người Thổ ở Tần Châu là Hạt Ngô Sất, lệnh cho Vương Trung Chính thường xuyên an ủi, chăm sóc.

[44] Ngày Quý Sửu, quần thần dâng biểu xin Vua ngự ở chính điện, dùng bữa ăn như thường, Vua xuống chiếu không cho. Biểu dâng ba lần, vẫn không cho.

[45] Hôm đó, Vua nói với các đại thần: “Thành Đô tạm thời không đặt Ty Thị dịch, thế nào?” Vương An Thạch tâu: “Đã sai Lý Kỉ đi xem xét, đợi ông ấy về, không đặt cũng không sao.” Vua nói: “Nếu không đặt mà còn đi xem xét, thì người Thục ắt sẽ kinh sợ xáo động.” An Thạch tâu: “Không biết đặt Ty Thị dịch có gì mà kinh sợ? Huống chi chỉ là đi xem xét, sao lại kinh sợ?” Vua nói: “Trời hạn hán, dân đói khổ, muốn tạm thời giảm bớt việc.” An Thạch tâu: “Nếu vì trời hạn hán dân đói mà bỏ việc sửa sang chính sự, e rằng không có lý như vậy. Thần trước đây đã nói việc đặt Ty Thị dịch ở Thành Đô ắt sẽ gây ra dị nghị. Nay Ty Thị dịch ở gần trong cửa khuyết, mà lời gièm pha vẫn ngày ngày xuất hiện, nếu đặt Ty ở nơi xa vạn dặm, thì dị nghị ắt sẽ càng nhiều. Lúc này, bệ hạ nếu không sai đi xem xét thì thôi, nay đã sai sứ đi xem xét, lại lo người Thục kinh sợ xáo động mà bỏ, như vậy chẳng phải bị người có thức khắp bốn phương chê cười, cho rằng triều đình gặp việc thì lo sợ nhút nhát như thế sao?” Vua bèn thôi. 《Nhật lục》 ngày 23 tháng 2 chép Vương An Thạch nói, nếu chưa thể không nghi ngờ, thì không bằng đừng sai Lý Kỉ đi. Tất cả bốn năm dòng, nay đều phụ chép ở đây, không chép lại. Ngày 5 tháng 4 bãi việc xem xét đặt Ty Thị dịch.

[46] Vua hỏi Vương An Thạch: “Việc thu tiền miễn hành thế nào? Có người nói rằng người gánh nước cũng bắt nộp tiền, có đúng không?” An Thạch đáp: “Nếu có việc đó, ắt phải qua Trung thư chỉ huy, nhưng Trung thư thực sự không có văn bản nào như vậy.”

Phùng Kinh nói: “Nghe nói sau này những việc vụn vặt như thế đều bãi bỏ rồi.”

An Thạch nói: “Phùng Kinh cùng ký tên vào văn bản Trung thư, đều là những việc ông ta tận mắt chứng kiến, sao lại nói là nghe? Không biết trước đây thu tiền vụn vặt thế nào? Sau này bãi bỏ ra sao? Theo như thần thấy, từ đầu đã sắp xếp như vậy, không phải sau này mới không thu tiền vụn vặt, không biết Phùng Kinh dựa vào đâu mà có lời tâu đối như thế? Lời ông ta nói ‘người gánh nước cũng bắt nộp tiền’ ắt có người^[19], sao bệ hạ không tuyên bố, giao cho cơ quan có thẩm quyền xác minh?

Bệ hạ xem sách 《Thi》, 《Thư》 chép, có bao giờ dung túng kẻ tiểu nhân nói dối mà không xác minh mà có thể trị được không? Không chỉ 《Thi》, 《Thư》 như vậy, luật cũng quy định ‘dối trá không thật, phạt tù hai năm’, ngày tấu cũng vậy. Lý do như vậy là vì bậc quân chủ phải quý trọng thời gian. Từng phút giây đều đáng quý, mà lại vì nghe lời dối trá của kẻ tiểu nhân mà lãng phí thời gian, thần thực sự tiếc cho bệ hạ!

Bệ hạ tu thân so với Nghiêu, Thuấn, thực sự không hổ thẹn, thần thực sự không còn gì để khuyên can, nhưng về việc khó dùng người, ghét lời gièm pha, thì thực sự khác với Nghiêu, Thuấn. Như việc Thị dịch ty, nếu không phải Lữ Gia Vấn, ai dám giữ pháp luật mà không né tránh những kẻ thân cận! Nếu không phải thần, ai dám biện minh cho Gia Vấn để trái ý những kẻ thân cận!

Hơn nữa, việc Thị dịch cũng khá hao tổn tinh thần, chính vì không muốn trái với điều đã học, vì thiên hạ lập pháp. Nếu cứ mãi trái ý bệ hạ^[20], lại bị những kẻ thân cận gièm pha, làm những việc hại dân, không biết thần làm thế để làm gì^[21]? Để lấy danh thì không tốt, để lấy lợi thì chẳng được gì. Bệ hạ thử xem xét ý nghĩa của việc thần cố gắng làm như vậy là gì?”

Vua nói: “Tại sao các sĩ đại phu nói không tiện lại nhiều như vậy?”

An Thạch đáp: “Các sĩ đại phu hoặc không hài lòng với chính sự triều đình, hoặc cùng những kẻ thân cận làm việc với nhau. Hiện nay, các quan lớn nhỏ cùng những kẻ thân cận làm việc với nhau rất nhiều, bệ hạ không xét đó thôi. Từ xưa đến nay, chưa từng có việc để những kẻ thân cận như vậy mà có thể làm nên công trị được.

Bệ hạ muốn biết tác hại của những kẻ thân cận đối với chính sự không khó, chỉ cần xem trong triều đình, các quan lớn nhỏ vì không dám phạm nghĩa mà không né tránh những kẻ thân cận, có được mấy người? Nếu sau này các quan trong triều đều không dám trái ý những kẻ thân cận, cùng nhau che đậy để lừa dối bệ hạ, thần e rằng gây loạn không khó.”

[47] Ngày Giáp Dần, ban chiếu khen ngợi Long Đồ các Trực học sĩ, Tần Phượng đẳng lộ Đô chuyển vận sứ Thái Diên Khánh. Trước đây, Vương Thiều từ Hi Châu vào triều, Diên Khánh tạm quyền lĩnh châu sự. Nhân dịp tết Nguyên Tiêu thắp đèn, quân Tây tặc nhân cơ hội phục binh dưới cửa Bắc Quan, sai Hạ Anh cùng 29 người giả vờ đến xin hàng, hợp mưu với Vương Toại, người do Mộc Chinh trước đó phái đi do thám, định nổi lửa làm nội ứng. Diên Khánh phát hiện, chém đầu để răn đe, quân phục ở Bắc Quan hoảng loạn bỏ chạy. Việc tâu lên, nên có mệnh lệnh này.

[48] Chiếu rằng: Điện thị, Tán trực sung Chỉ sử, Tuần kiểm và những người ở biên giới giữ chức Bả thác đủ 7 năm, hoặc dạy và chỉ huy quân đội đủ 10 năm, do quan lại bảo đảm, gửi văn thư đến Điện tiền ty xét duyệt, tâu xin chuyển làm Tam ban Sai sứ.

[49] Chiếu cho Tam ty dùng tiền vật thu được từ việc phát vận và buôn bán, để riêng vào kho ở nơi thuộc quyền, phòng khi triều đình cần dùng.

[50] Phán ty Nông tự Lữ Huệ Khanh tâu: “Bản tự chủ trì việc thực hiện các pháp lệnh về thường bình, nông điền thủy lợi, sai dịch, bảo giáp, nhưng quan lại thi hành nhiều việc trái với ý pháp luật, cùng với việc các biện pháp ban đầu chưa được hoàn thiện, xin được ban bố để quan lại và mọi người trình bày ý kiến. Những việc quan ty vi phạm pháp luật, đều do bản tự xét xử.” Được chấp thuận. Ngày 27 tháng 7, Huệ Khanh lại có lời tâu xin, đại để cũng tương tự. Sách 《Đông Hiên Lục》 của Ngụy Thái chép: Từ năm Hi Ninh trở lại đây, những bề tôi có uy tín lâu năm, đồng liêu thường ghen ghét việc họ được trọng dụng, tìm cách bới móc lỗi lầm để ngăn cản, trăm phương ngàn kế kích động, làm mê hoặc thánh thượng. Tăng Tử Tuyên bị bãi chức Tư nông, Lữ Cát Phủ thay thế, liền xin cho thiên hạ trình bày những việc Tư nông chưa hoàn thiện hoặc bất tiện. Trương Tuý Minh bị bãi chức Tư nông, Thư Thiện thay thế, thì thu nhận lời tâu của thừa, bạ, về những việc chưa giải quyết xong rất nhiều. Lại nữa, các tướng lĩnh ở Hà Bắc, Thiểm Tây, Hà Đông đều cố gắng khoe công để được thăng tiến, thường xuyên bới móc việc biên giới, vu khống tướng lĩnh lân cận, nếu bị tội thì công lao biên giới sẽ thuộc về mình. Tệ này đã lâu, nhưng thời Hi Ninh, Nguyên Phong là nghiêm trọng nhất. Ngày 17 tháng 5 năm thứ 3, Huệ Khanh được bổ nhiệm Phán ty Nông, ngày 1 tháng 2 năm nay, kiêm Phán ty Nông. Sách 《Ký Văn》 chép: Tô □ nói Tăng Bố đổi trợ dịch thành miễn dịch, Lữ Huệ Khanh rất hận việc này. Cần xem xét thêm. Sách 《Thực Hóa Chí》 chép: Tư nông tâu: “Ban đầu bàn việc xuất tiền giúp dân làm dịch, nay đều chiêu mộ người làm, xin đổi trợ dịch thành miễn dịch.” Được chấp thuận. Việc này được ghi trước khi Đặng Oản hặc Lý Du, e rằng sách chí có sai. Đã chép vào ngày 8 tháng 9 năm thứ 3, cần xem xét thêm.

[51] Ngày Ất Mão, Thái tử Trung doãn, Hiệu thư Sùng Văn viện, Kiểm chính công sự phòng Hộ sách Trung thư là Trương Ngạc^[22]được bổ nhiệm làm Trực tập Hiền viện, đồng thời thăng một bậc. Huyện úy Tấn Vân, Công sự Câu đương ty Lương thảo quân mã lộ Kinh Nguyên Tần Phượng chế trí là Quách Phùng Nguyên được thăng một bậc, đồng thời được bổ nhiệm sai khiển. Phó sứ Cung bị khố là Giả Hiển, Nội điện Thừa chế là Trương Tế đều được thăng một bậc. Do việc biên soạn sắc lệnh của Tam ty và các điều lệ kế toán hàng năm của các ty khố vụ đã hoàn thành.

[52] Thái thường Bác sĩ, Kiểm chính công sự phòng Lễ sách Trung thư là Hướng Tông Nho, Thái thường Thừa, Hiệu lý Tập Hiền viện, Kiểm chính công sự phòng Lại sách Trung thư là Bồ Tông Mạnh được giảm thời gian khảo hạch hai năm, Chủ bạ huyện Hoàng Nham, Hiệu thư Sùng Văn viện là Tằng Triệu được thăng một bậc. Tông Nho do biên soạn sắc lệnh của Đại Tông chính ty, Tông Mạnh do sắc lệnh của tám lộ, Triệu do sắc lệnh của Tướng tác giám đã hoàn thành.

[53] Chiếu cho Tam ty lấy 10 vạn quan tiền Chiết nhị đúc ở các lộ Vĩnh Hưng quân giao cho Chuyển vận ty các lộ Tần Phượng để dùng cho Hi Hà. Ngày 14 tháng 3 năm thứ 4.

[54] Quyền Tam ty sứ là Tăng Bố, Phán ty Nông tự là Lữ Huệ Khanh tâu: “Thần đi sứ Hà Bắc, xem xét việc dự trữ biên giới^[23], dựa vào việc mua bán tiện lợi, từ trước đến nay chưa có biện pháp, lại nhũng nhiễu, nhận hối lộ nhiều, mà quan lại lại thiếu tiền mặt để kịp thời thu mua. Nếu triều đình cho mượn vốn mua trong một năm, cấp lương cho lại, dùng pháp luật nghiêm khắc, quan mua cũng căn cứ vào số lượng mua được mà thưởng, thì việc sẽ thuận lợi. Xin cùng các quan chức đương nhiệm trong lộ bàn định điều ước rồi tâu lên.” Được chấp thuận.

[55] Chiếu cho hai châu Thiền, Vệ từ nay nếu có dân đói Hà Bắc di cư qua sông, phải báo số lượng hàng tháng.

[56] Ngày Bính Thìn, Vua Liêu sai Lâm Nha, Hưng Phục quân Tiết độ sứ Tiêu Hi đến dâng thư, yết kiến tại điện Sùng Chính. Thư viết: “Từ các triều đại trước đến nay, hai nước đã giảng hòa, cùng tuân thủ quy định, cố gắng giữ gìn mối quan hệ tốt đẹp. Tuy lãnh thổ chia làm hai nước, nhưng vẫn giữ được hòa khí; nghĩa tình như một nhà, cùng mong muốn duy trì lâu dài. Nếu có việc gì vi phạm, cần phải trình bày rõ ràng. Vùng đất thuộc ba châu Uất, Ứng, Sóc, từ lâu đã được phân định ranh giới, trước đây đã từng cử sứ giả đến để ổn định các trạm dịch, nhằm giữ vững biên giới, ngăn chặn kẻ gian qua lại. Gần đây, xem xét các báo cáo, thấy có sự xâm phạm, trong khu vực thuộc về triều đình ta, hoặc xây dựng đồn lũy, hoặc cho dân cư cư trú, đều là do các quan lại biên giới cẩu thả, không nghĩ đến đại cục hòa hiếu với láng giềng, chỉ muốn lập công để được thưởng, vượt quá ranh giới. Nay xét lại, đã ra lệnh điều tra, xem xét kỹ lưỡng, thấy rằng không thể bỏ qua. Về những chi tiết cụ thể và sự việc rõ ràng, đã trình bày đầy đủ, cần phải dỡ bỏ, nhưng chưa thấy thực hiện, nên phải báo lại. Nay cử sứ giả đến, mang thư này, mong được xem xét kỹ lưỡng. Những nơi xâm phạm biên giới, cần cử quan viên cùng kiểm tra, sớm cho phá bỏ, đưa về ranh giới cũ đã định từ lâu. Ngoài ra, nếu còn có việc gì khác xảy ra ở biên giới, xin để sứ giả đến xử lý. Như vậy, không chỉ biên giới không bị xâm phạm, mà còn giữ vững lời thề ước, thực là thuận lợi, mong được chấp thuận.”

[57] Trước đó, các quan chấp chính phần nhiều cho rằng Tiêu Hi đến, ắt sẽ lại đòi đất Quan Nam. Vương An Thạch nói: “Tình hình địch thực khó lường. Nhưng nếu Khiết Đan quả thật như vậy, ắt không phải là kế sách hay, e rằng họ không đến mức này. Việc này chỉ là do ta dùng binh đánh các nước man di khác, hoặc dần bị họ coi thường, nên mới sinh sự cử sứ giả đến, tỏ ra vẫn giữ thái độ cũ mà thôi. Đã tỏ ra giữ thái độ cũ, thì ắt không dám đòi hỏi quá đáng, cũng lo sợ kích động ta nổi giận, dẫn đến xung đột.” Thư của Tiêu Hi chưa mở^[24], Vua vẫn còn nghi ngờ, Vương An Thạch cho rằng chắc không có chuyện gì khác, hoặc chỉ là tranh chấp biên giới Hà Đông mà thôi. Đến khi mở thư ra, quả nhiên đúng như vậy. Vua bảo Tiêu Hi: “Việc này nhỏ thôi, quan lại biên giới có thể giải quyết được, cần gì phải cử sứ giả? Đợi ta sai một viên chức đến đó bàn bạc, phía Bắc triều cũng cử một viên chức cùng xác định, thế nào?” Tiêu Hi nói: “Thánh chỉ như vậy là không sai.”

Vua hỏi Tiêu Hi còn có việc gì khác không? Tiêu Hi nói: “Hùng Châu mở rộng thành Quan, vi phạm thệ thư.” Vua nói: “Thệ thư chỉ nói không được xây dựng thành trì mới, chưa từng cấm mở rộng. Nhưng việc này cũng nhỏ thôi, nếu cần bảo họ dỡ bỏ cũng được.” Tiêu Hi nói: “Bắc triều chỉ muốn Nam triều mãi mãi không vi phạm thệ thư.” Vua nói: “Nếu Bắc triều có thể giữ mãi hòa hảo, đó là việc rất tốt.” Lại hỏi Tiêu Hi còn có việc gì khác không? Tiêu Hi nói: “Không có việc gì khác.”

Việc này theo 《Nhật lục》 của Vương An Thạch^[25], là sự việc khi Tiêu Hi mới đến, còn 《Thực lục》 thì chép vào ngày Tiêu Hi từ biệt, không rõ bên nào đúng, nay chép cả hai, đợi khi khảo chứng rõ ràng sẽ xóa bỏ một chỗ. Theo 《Long Xuyên lược chí》 của Tô Triệt^[26], thì khi Tiêu Hi mới đến, Vua đã trực tiếp dặn dò rồi. Sự việc xem ngày 22 tháng giêng năm thứ 8. 《Mộ chí》 của Trương Phương Bình chép: Tiêu Hi đến, lấy việc biên giới Hà Đông làm cớ, Vua lại hỏi ông, ông nói: “Năm Gia Hựu thứ 2, sứ giả Khiết Đan là Tiêu Hỗ từng nói đến việc này, triều đình đã bàn bạc kỹ, sai quan tiếp đãi là Vương Châu chất vấn, Tiêu Hỗ không trả lời được. Ta đã chép các điều khoản giao cho Tiêu Hỗ mang về.” Rồi đem trình lên Vua. Khi Tiêu Hi sắp từ biệt, nằm ỳ ở dịch trạm không chịu đi, các quan chấp chính không biết nói sao, ông đứng hàng thứ hai trong nhị phủ, nhân buổi chầu, nói với Xu mật sứ Ngô Sung: “Tiêu Hi không chịu đi ngay, thì cứ sai người hằng ngày mang đồ tiếp tế đến mà không hỏi gì, và sai quan lại biên giới đem lý do đó thông báo cho phía địch là được.” Ngô Sung tâu dùng lời ấy, Tiêu Hi liền đi ngay hôm đó. Xét Trương Phương Bình tháng 12 năm thứ 6 nhậm chức Tri Châu Trần, tháng 10 năm thứ 7 điều về Nam Kinh, qua kinh đô, lúc Tiêu Hi mới đến, Trương Phương Bình hẳn chưa ở triều. E rằng 《Mộ chí》 sai, hoặc có thể là chỉ việc Tiêu Hi đến lần sau.

[58] Vua phê: “Đang lúc việc nông, đường Tần Phượng dấy nhiều nghĩa dũng, làm trở ngại việc đồng áng. Sắp tới giá lúa sẽ cao vọt, lương thực biên giới càng khó tính toán. Có thể chỉ huy Trương Sân như từ kinh đô điều phát binh mã đến đường này, thì trước hết giải tán nghĩa dũng, cho họ về.”

[59] Chiếu cho các lộ Hà Bắc, Hà Đông, Thiểm Tây, Kinh Đông Tây, Hoài Nam chuyển vận ty báo cáo các châu quân trong hạt đã có mưa. Sử Chu cho việc này nhỏ mà bỏ đi, là không biết ý nghĩa “thương mưa” trong 《Xuân Thu》, nay khôi phục lại.

[60] Ngày Mậu Ngọ, chiếu cho Công bộ viên ngoại lang, Tập hiền điện tu soạn, Kiểm chính Trung thư ngũ phòng công sự Lý Thừa Chi đứng vào hàng Trung thư tỉnh, đứng dưới Khởi cư xá nhân.

[61] Lại chiếu cho Khai Phong phủ, từ nay trở về trước, những khoản tiền phạt đồng còn thiếu đều được miễn. Vương An Thạch nhân việc biện luận về thị dịch nói: “Từ năm Hi Ninh thứ 5 đến nay, số người bị phạt đồng có đến hơn nghìn người, Khai Phong phủ không thể thu nộp xong xuôi, lại không theo điều lệ mà khoan dung, rất làm phiền nhiễu dân.”

[62] Quyền Hà Bắc Tây lộ chuyển vận sứ^[27] Lưu Hàng tâu: “Từ mùa đông đến nay, mưa tuyết thiếu nhiều, xin sai trung sứ đến động Chân Nhân ở núi Đại Mậu, huyện Khúc Dương để đầu rồng cầu đảo.” Vua theo lời.

[63] Sát phỏng lộ Lưỡng Chiết Thẩm Quát tâu: “Ty Đô diêm vụ châu Tứ miễn thu thuyền hộ, mà lấy quan diêm chia đẳng cấp phân phối, lại cấp sổ bắt ép dân cư và chùa chiền mua, trái phép.” Chiếu cho ty Chuyển vận đề cử diêm sự lộ Hoài Nam Đông xét kỹ rồi tâu lên. Sau đó quả có việc bắt ép, nhưng quan đã bãi chức, nên được miễn tội.

[64] Chiếu tay: “Nghe nói các châu Tề, Vận gần đây nhiều trộm cướp, ty Chuyển vận, Đề hình không tâu lên. Có thể lệnh cho nhanh chóng xem xét, đốc thúc quan bắt trộm nghiêm ngặt truy bắt, những hộ thiếu ăn cũng phải tìm nhiều cách cứu tế.” Bản mới cho việc nhỏ mà bỏ đi, nay theo bản Chu.

[65] Trước đó, Vua phê hỏi Vương An Thạch: “Thu tiền miễn hành quá nặng, lòng người oán than, đến mức có lời lẽ bất kính, khanh có nghe thấy không?” Hôm đó, An Thạch cùng các quan phụ chính vào chầu, định ở lại tâu với Vua, nhân dịp trình lên văn bản về việc thu tiền miễn hành, Vua lại kể lại những điều mình nghe được. An Thạch nói: “Trước đây Ngự sử Thịnh Đào cũng nói, thần đã từng tâu xin cho Đào hội ý với Ty Thị dịch, triệu tập các hộ miễn hành để hỏi ý kiến. Nếu họ đồng ý thì cho họ nộp tiền; nếu không đồng ý thì vẫn cho họ tiếp tục cung cấp hàng hóa như cũ. Như vậy thì không cần nghe theo những lời đồn thổi.”

Vua nói: “Hỏi như vậy không được, nghe nói hàng vải lụa trước đây có người ôm bó vải, nay cũng bị thu hết vào hàng.” An Thạch nói: “Việc này thần chưa từng tra xét, e rằng chưa chắc đã có. Pháp luật vốn có chỗ chưa hoàn thiện, cần phải sửa đổi theo tình hình, như vậy mới không có hại. Nếu quả thực có hại, chỉ cần đặt ra quy định hạn mức tiền, không cho tăng thêm là được.”

Vua nói: “Việc Thị dịch, như gạo lúa có thể bình giá thuận tiện cho dân, thì tốt; còn những thứ nhỏ nhặt thì làm hại dân nghèo, vì Ty Thị dịch đã bán lẻ, nên dân không thể bán lẻ được.” An Thạch nói: “Việc này cũng không phải vậy, dân nghèo phải nhờ vào nhà giàu, nhà giàu thu lợi nhiều, nên dân nghèo thu lợi ít, nay quan thu lợi ít, thì dân nghèo tự được lợi, sao lại có hại cho dân nghèo được.”

Vua nói: “Các quan gần gũi cho đến họ hàng hoàng hậu đều nói là bất tiện, tại sao vậy? Hai cung thậm chí khóc lóc, lo sợ kinh thành sẽ nổi loạn, cho rằng trời hạn hán lại mất lòng dân như vậy.”

An Thạch nói: “Các quan gần gũi không biết ai là người hết lòng? Triều đình nghe được điều gì, ắt phải tra xét sự thật, muốn mở mang trí tuệ cho bệ hạ, chỉ nghe theo lời của những kẻ bất mãn rồi tâu lên mà thôi. Hơn nữa, ý đồ của họ rất nhiều, chỉ cần bệ hạ thông minh xem xét, bệ hạ chỉ cần nêu rõ tên họ giao cho Trung thư, lệnh họ đối chất xác định hư thực, thì người ta tự không dám nói bậy, những điều bệ hạ nghe được đều là sự thật. Nếu không như vậy, thì dù ngồi chầu đến tối, chỉ là dung túng sự lừa dối, khiến chính sự ngày càng hỏng, có ích gì! Như họ hàng hoàng hậu, tức là Hướng Kinh vốn chiếm đoạt hàng hóa của người buôn, nhân việc thúc giục thi hành pháp lệnh miễn hành mới, nên theo điều lệ mà thu vào. Kinh từng dùng văn thư để bàn bạc, nhưng không được nghe theo.

Lại có Tào Dật mua chịu gỗ của người mà không trả tiền. Thái hậu sai thái giám trong cung sửa nhà cho Tào Dật, thái giám lại giả làm người nhà Tào Dật viết đơn nói rằng bị Ty Thị dịch ép mua gỗ đã định trước. Khi gọi người bán gỗ đến hỏi, thì nói rằng chỉ có Tào Thị trung đã mua chịu gỗ mà chưa trả tiền, chứ không có việc Tào Thị trung đã định mua gỗ rồi bán lại cho Ty Thị dịch. Lữ Gia Vấn đem văn thư này giao cho Khai Phong phủ triệu người nhà Tào Dật đến hỏi, thì nói rằng vốn không hề có đơn từ. Tra xét kỹ thì ra là thái giám trong cung Thái hoàng thái hậu giả tên người làm đơn, vu cáo quan viên Ty Thị dịch, Khai Phong phủ chỉ gửi văn thư thông báo cho Ty Thị dịch biết mà thôi, vốn không hề xử tội những thái giám này. Bệ hạ thử xem hai việc này, thì họ hàng hoàng hậu sao lại không bịa đặt lời đồn? Lữ Gia Vấn quản lý Ty Thị dịch, cùng với Khai Phong phủ, Tam ty tranh chấp việc công theo pháp luật, Tam ty, Khai Phong phủ đều không hài lòng.

Lại vì công việc mà đắc tội với Đô tri, Áp ban, Ngự dược không phải một việc, bệ hạ thử nghĩ xem Lữ Gia Vấn làm như vậy là có ý gì? Nếu vì lợi ích cá nhân thì rất bất tiện, chỉ vì giữ lễ, nghĩa, liêm, sỉ, không muốn vì lợi mà sa vào con đường tà vậy. Nếu quả thực ông ta có tâm như vậy, không biết vì sao lại lừa dối triều đình, chuyên làm hại người? Hơn nữa, đã xung đột với mọi người trong ngoài như vậy, không biết làm sao lại có thể lừa dối được?

Phàm làm việc lừa dối, trước hết phải kết thân với tả hữu của bệ hạ, bên ngoài kết bè kết đảng, sau đó mới có thể bịt miệng thiên hạ, không biết như Lữ Gia Vấn làm, có thể bịt miệng thiên hạ được không?”

Phùng Kinh nói: “Người buôn ban đầu nghe nói không nộp đơn sẽ bị tội, liền tranh nhau nộp đơn, sau này thấy nộp đơn rồi phải nộp tiền lặt vặt, thì lại không thu nữa.”

An Thạch nói: “Phùng Kinh nói không hợp tình người, người đi lại ở kinh sư đều là kẻ gian xảo, sao lại không tính đến lợi hại lâu dài, chỉ nghe người ta nói liền tranh nhau dâng trạng?” Kinh nói: “Mọi người đều nói như vậy.” An Thạch nói: “Phàm kẻ sĩ đại phu bất mãn, đều quy về Phùng Kinh, nên chỉ có Phùng Kinh nghe được lời này, thần chưa từng nghe lời này.” Vua nói: “Nghe nói Trung thư cũng từng xét hỏi việc thị dịch.” An Thạch nói: “Xét hỏi không phải một lần, nhưng cuối cùng không thấy thị dịch có việc trái pháp hại dân, nên thần mới dám bảo đảm là không có gì khác.” Vua nói: “Kẻ bỏ ra ít tiền có thể tha.” An Thạch nói: “Nếu từng người tra xét xem có hợp tình người không? Sau đó bệ hạ đặc biệt miễn trừ cho hộ dưới, há chẳng phải là điều mọi người rất mong muốn sao?” Vua nói: “Phải.”

Mọi người lui ra, An Thạch một mình tiến lên nói: “Bệ hạ trước sau bên cạnh thật không có thân thần, không biết ai là người không kể lợi hại, dám vì bệ hạ nói hết tình thực để bổ khuyết sự thông minh của bệ hạ?” Vua nói: “Người như vậy thật khó được.” An Thạch nói: “Người như vậy thật khó được, bệ hạ quả thực thích tin người, thì ai chẳng muốn dùng tình để làm điều thiện; bệ hạ không thích tin người, thì dù là người trung tín cũng tạm thời thay đổi theo thời, huống chi là kẻ vốn có hành vi nông cạn.” Nhân đó nói: “Lý Hiến bao che cho Cảnh Tư Lập có nhiều tội lớn, bệ hạ không trị; Bì Công Bật kết giao với nội thần, đào sông không ra gì, bị tội rất nhẹ.” Lại nói: “Tam ty, Khai Phong phủ đối với việc của kẻ thân cận, thường bẻ cong pháp luật để dung túng, nên không bị kẻ thân cận gièm pha, tránh được sự trách phạt. Như vậy thì bệ hạ vui giận thưởng phạt không lấy lòng thánh làm chủ, chỉ nghe theo kẻ tiểu nhân bên cạnh, như thế làm sao dấy lên đạo trị? Nhà Đường hai trăm năm nguy loạn nối tiếp, há có nguyên nhân gì khác, chỉ vì kẻ thân cận bên cạnh nhiễu loạn chính trị mà thôi. Thần ở tuổi già yếu, giữ chức vụ này, nếu bệ hạ chỉ như vậy, thì dù thần có thức khuya dậy sớm chăm chỉ, cũng chẳng giúp ích được gì. Thần không phải vì sợ hãi riêng trước những lời bàn luận bên cạnh bệ hạ mà nói ra lời này, thực sự là vì nó hại đến đại kế quốc gia của bệ hạ! Nếu thần có tội, cũng không đợi bọn này tâu bày, các đồng liêu của thần ắt không chịu che giấu. Thần từ lúc mới được gặp bệ hạ, đã tâu rằng lời của tiểu nhân không thể tin, chỉ nên từng việc tra xét thực hư, nếu lừa dối thì trị tội, sau đó tình thực trong thiên hạ sẽ hiện ra hết. Lời của thần, há phải muốn bịt miệng bệ hạ khiến người ta không dám nói, chỉ muốn khiến người ta không dám nói bậy mà thôi.”

[66] Ngày Kỷ Mùi, Chương Đôn, chức Bí thư thừa, Tập hiền hiệu lý kiêm Đồng tu khởi cư chú, được bổ làm Khởi cư xá nhân, Tri chế cáo. Chương Đôn cố từ chối đến năm sáu lần, Vua bèn đổi cho làm Hữu chánh ngôn sung chức.

[67] Hùng Bản, chức Đô quan viên ngoại lang, Kiểm chính trung thư hộ phòng công sự, được bổ làm Hình bộ viên ngoại lang, Tập hiền điện tu soạn.

[68] Chiếu rằng: “Ruộng đất của những hộ tuyệt tự giao cho Ty đề điểm hình ngục phủ Khai Phong quản lý, hạn trong hai tháng phải triệu tập những người từng canh tác và các hạng người khác nộp đơn kín, xin mua lại. Các ty mỗi quý phải báo cáo số ruộng đất đã bán, gửi về Ty đề cử phong trang, để Ty nông tự điều động sử dụng, tăng thêm tiền vốn thường bình cho các lộ.”

[69] Đặng Nhuận Phủ, chức Đồng tri thẩm quan đông viện, xin từ 17 châu ở Kinh Đông tuyển bốn viên quan, mỗi người phụ trách một khu vực để quản lý việc đo đạc ruộng đất. Nay muốn trước tiên cử Trương Ngạc, chức Trứ tác tá lang, Tri huyện Phí, và Lưu Nguyên, chức Lục sự tham quân quân Kiến Xương trước đây, phụ trách phân định ranh giới các châu huyện, ba năm một nhiệm kỳ. Vua đồng ý. Sử cũ chép ngày Kỷ Mùi: Chiếu rằng ruộng đất của dân không rõ ranh giới, thuế má không đều, nên lập ra phép đo đạc ruộng đất. Sử mới cũng chép ngày Kỷ Mùi lập ra phép đo đạc ruộng đất. Xét theo 《Thực hóa chí》, thì phép đo đạc ruộng đất bắt đầu từ tháng 8 năm thứ 5, hai bộ sử đều sai, đã chú thích rõ ở cuối tháng 8 năm thứ 5. Ngày 2, 4, 6 tháng 4, ngày 3 tháng 10, cần xét lại.

[70] Trước đó, Vua muốn ban ân xá để cứu hạn hán, mọi người đều cho rằng một năm ba lần ân xá là không thích hợp. Hôm nay, Vua lại muốn ban ân xá, Vương An Thạch nói: “Vua Thang gặp hạn hán, tự trách mình về sáu việc, đầu tiên là ‘chính sách không tiết chế chăng’, nếu một năm ba lần ân xá, tức là chính sách không tiết chế, không phải là cách để trừ tai họa.” Vua bèn thôi.

[71] Vương An Thạch dâng lên văn bản về việc cải cách miễn thuế hàng hóa, tâu với Vua rằng: “Đã sai Lữ Gia Vấn và những người khác phân tích rõ ràng như lời thánh chỉ đã dạy, nhưng xin bệ hạ chọn một vị nội thần đáng tin cậy, để thân hành điều tra các hộ buôn bán. Nếu có gì khác biệt, xin hạ lệnh giao cho Trung thư xem xét và chỉ ra sự thật.” Ông còn nói: “Bệ hạ trước đây đã tuyên dụ rằng hai cung lo sợ sẽ dẫn đến loạn lạc, thần cũng lo sợ điều đó. Tuy nhiên, nguyên nhân loạn lạc mà thần lo sợ lại khác với điều hai cung lo sợ. Kinh Thi có câu: ‘Loạn lạc sinh ra từ sự bất chính, từ sự bao dung sai trái.’ Thần lo sợ chính là điều này. Bệ hạ hãy thử suy nghĩ xem lời trong Kinh Thi và Kinh Thư có đáng tin không^[28]? Nếu không đáng tin, thì các đời sau không nên tôn kính và coi trọng chúng, mở trường học để dạy người, và Khổng Tử cũng không nên được thờ phụng. Nếu đáng tin, thì loạn lạc thực sự sinh ra từ đây. Tề Uy Vương ba năm không trị quốc, một ngày nọ giết quan đại phu nước A, cả nước không ai dám không đối đáp với Vua bằng sự thật, nước nhờ đó mà trị, quân đội nhờ đó mà mạnh. Sự bất chính sinh ra loạn lạc và yếu kém, sự chính trực sinh ra trị an và cường thịnh. Như vậy, xin bệ hạ hãy suy nghĩ kỹ.”

Vua muốn giảm bớt tiền miễn thuế mà các hộ buôn bán phải nộp, Vương An Thạch nói: “Các hộ nhỏ đã được giảm bớt nhiều, nếu giảm thêm nữa, không biết sẽ bắt ai phải xuất tiền để cấp lương cho quan lại?” Vua ra lệnh giảm bớt ngoài tiền lương quan lại, Vương An Thạch nói: “Như vậy cũng tốt, nhưng nếu nói rằng tiền miễn thuế không phải do người dân tự nguyện và gây phiền nhiễu, thì đó không phải là sự thật.” Vua nói: “Người dân kinh thành vốn được ưu đãi, việc ưu đãi thêm cũng không sao.” Vương An Thạch nói: “Như vậy, tức là bệ hạ thông minh bị tả hữu che mắt, thực sự không biết nỗi khổ của dân chúng kinh thành. Thần từng thuê một người phụ nữ giặt giũ, bà ấy nói có con trai làm bánh, nhưng vì thuế hàng hóa quá nặng, không có tiền đóng, nên không thể mở cửa hàng. Trước khi có chính sách miễn thuế, đại đa số đều như vậy, bị quan lại làm khó trăm bề, bệ hạ lại cho là ưu đãi, nay đã bãi bỏ hết. Việc này lại đánh thuế lương quan lại, cấm bằng pháp luật nghiêm khắc, không cho phép họ quấy nhiễu, nhưng lại trở nên tệ hơn trước khi có luật, vì bệ hạ bị tả hữu che mắt, nên không nhìn thấy rõ.”

Trần Quán bình luận: Kinh thành là gốc rễ của vạn nước. Lữ Gia Vấn muốn thu tiền miễn thuế để quấy nhiễu dân chúng kinh thành, Thần Tông muốn giảm bớt để an dân, nhưng Vương An Thạch lại nói: “Như vậy, tức là bệ hạ thông minh bị tả hữu che mắt, thực sự không biết nỗi khổ của dân chúng.” Việc ưu đãi kinh thành mà lại nói là không biết nỗi khổ của dân chúng là sao? Đường Đức Tông không quan tâm đến dân chúng kinh thành, Lục Chí đã dâng lời trước rằng: “Phép thu thuế ở kinh thành càng nghiêm, người quyền quý không được ưu đãi, người gần gũi không được khác biệt, sự bất mãn càng lớn hơn các nơi khác. Việc thu thuế ngày càng nhiều, dân chúng sợ hãi, việc hưng phế không ngừng, lòng người dao động, triều đình và dân chúng ồn ào, kinh thành và vùng phụ cận không yên ổn.” Ôi! Nhà Đường có bề tôi hiền, nhưng Đức Tông không nghe, Thần Tông có lời dạy thánh, nhưng Vương An Thạch không chịu thuận theo, thật đáng khóc vậy.

[72] Thượng lại lo việc đặt nhiều chức quan tốn kém, An Thạch nói: “Phàm việc đặt chức quan mới, đều phải xem xét có thể tiết kiệm chi phí và thúc đẩy việc trị nước mới nên đặt. Như chức Giám ở Tướng tác chỉ cần dùng tiền ăn ở các nơi đặt cục, đã đủ nuôi các quan mới đặt, mà số chi phí tiết kiệm được chắc chắn không ít. Như Ty trướng trong một năm xét ra những của cải quan bị giấu giếm, ít cũng gấp mấy lần, các chức quan khác đặt ra cũng giống như vậy, sao có thể coi là thừa được.” Thượng nói: “Nếu như vậy, tại sao tài chính lại không đủ? Nếu nói là binh nhiều, thì binh lính hiện nay so với thời Khánh Lịch là rất ít.” An Thạch nói: “Bệ hạ nhất định muốn tài chính đủ, thì phải lo việc quản lý tài chính. Nếu quản lý tài chính, thì phải quyết đoán và không dao động, không bị những lời bàn khác của kẻ tiểu nhân bên cạnh làm lung lay, mới có thể thành công.” Thượng nói: “Xưa chỉ thuế một phần mười là đủ, nay thu trăm cách, không thể nói là ít.” An Thạch nói: “Xưa không chỉ có thuế một phần mười mà thôi, chợ có quan Tuyền phủ, núi rừng, sông hồ có quan Ngu hoành, các loại thuế như phích bố, tổng bố, chất bố, triền bố rất nhiều. Cửa ải chợ búa có thuế, mà hàng hóa không qua cửa ải thì tịch thu hàng, phạt người. Việc thu thuế xưa, há chỉ một phần mười mà thôi. Thuế hiện nay, cũng không nặng hơn thời tiên vương, chỉ là không đều, lại thêm nạn kiêm tính mà thôi.”

Trần Quán bàn rằng: Thần Tông nói: “Xưa chỉ thuế một phần mười là đủ.” An Thạch đáp: “Xưa không chỉ một phần mười mà thôi.” Lời đáp như vậy, là vì cần phải quản lý tài chính. Việc cần phải quản lý tài chính, là lời nói năm Hi Ninh thứ nhất, làm chính trị bảy năm, vẫn giữ lời này! Mà Thần Tông lại chất vấn, xét lại phép thuế một phần mười, lấy việc dân không đủ làm lo, lấy việc thu trăm cách làm răn. Thần ghi lại, để thấy ý yêu dân của Thần Tông, và bàn về gốc ngọn của việc quản lý tài chính.

[73] Ngày Canh Thân, xuống chiếu cho các lộ Hà Đông, Vĩnh Hưng, Tần Phượng, gặp khi có chức quan Thường bình khuyết, thì theo lệ Ty đề cử lộ Hà Bắc tâu cử.

[74] Thượng phê: “Kinh lược sứ Hi Hà lộ Vương Thiều hiện đang dẫn quân ở ngoài, nghe nói quan coi việc chiết bác đang tạm quyền tri châu, có thể lệnh cho Đô chuyển vận sứ Tần Phượng đẳng lộ Thái Diên Khánh tạm quyền việc châu. Đã sai thông phán cũng nhanh chóng lệnh đến nhậm chức. Từ nay nếu tri châu dẫn quân ở ngoài, đều lệnh cho quan Giám ty tạm quản.”

[75] Chiếu: “Dân chợ cỏ ngoài cửa thành kinh đô cũng phải sắp xếp bảo giáp, nghe nói phần nhiều là dân trong thành đi lại kiếm lợi, nay làm thành bảo ngũ, nhân tình không được yên ổn, huống chi lại không quen võ nghệ, sắp xếp cũng không có tác dụng gì, có thể nhanh chóng bãi bỏ.”

[76] Chiếu: “Bảo đinh các châu quân gần biên giới Kinh Hồ, Xuyên, Quảng, sau khi huấn luyện xong thì miễn ghi vào sổ, định làm thổ đinh. Các châu quân khác, thổ đinh vẫn theo số cũ ghi vào sổ để huấn luyện.”

[77] Ban cho Chuyển vận ty Vĩnh Hưng quân đẳng lộ mười vạn quan tiền chiết nhị đúc được, để chuẩn bị chi phí mua lúa mùa hạ, áo mùa đông, thưởng tế giao. Ngày 23 tháng 10 năm thứ 6.

[78] Ban tiền đặc chi có sai biệt cho quân cấm phòng thủ tu sửa thành Dân Châu.

[79] Ngày Tân Dậu, Vua xuống chiếu cho Hàn Lâm học sĩ Thừa chỉ Hàn Duy và Tri Khai Phong phủ Tôn Vĩnh căn cứ vào việc cung cấp của sở Tường định hành hộ lợi hại về việc các hàng hộ nộp tiền, truy tập các người buôn bán để hỏi han, xem xét thực tế lợi hại rồi tâu lên. Bấy giờ, Vương An Thạch đem các điều kiện và văn bản do Lữ Gia Vấn và những người khác soạn thảo trình lên, nói: “Đây đều là do lòng dân tự nguyện, không như lời người ta nói là gây ra oán hận.” Vua nói: “Hàn Duy hết sức nói việc này là bất tiện, và còn nói rằng dù có lấy được văn bản xem xét cũng chẳng ích gì.” An Thạch nói: “Hàn Duy đã nói như vậy, xin sai Tôn Vĩnh cùng Hàn Duy tập hợp mọi người để hỏi han.” Vua nghe theo. Trước đó, Gia Vấn và những người khác đã thu thập đầy đủ các hàng hộ, không bỏ sót chi tiết nhỏ nào. Sau đó có chiếu cho sở Tường định đừng sai người đi hỏi han nữa, và đặc biệt giảm một vạn quan tiền cho các hàng hộ nghèo. Hàn Duy và những người khác tâu: “Đang tập hợp mọi người để hỏi han về lợi hại, việc này hoàn toàn phụ thuộc vào số tiền nộp nhiều hay ít, cần đợi bọn thần xem xét chính xác, hợp lý giảm bớt số tiền, rồi mới ban chỉ dụ khác. Nay như thế này, thì là việc Lữ Gia Vấn và những người khác định ra có hiệu quả, còn lời bọn thần nói là không đáng tin, xin đổi mệnh lệnh cho người đáng tin để hoàn thành việc này.” Vua xuống chiếu cho Hàn Duy và những người khác theo chỉ dụ trước, nhanh chóng hỏi han và kết thúc.

[80] Ban đầu, nhiều người bàn rằng triều đình đã biết tệ nạn của việc đi phu, nên lập tức bãi bỏ, không thể lại bắt dân đóng tiền. Nhưng cơ quan Tường định tâu rằng: “Triều đình cho phép dân đóng tiền để miễn đi phu là vì ai cũng muốn an cư lạc nghiệp, ghét bị quấy nhiễu. Nếu bãi bỏ hết thì không ai phục dịch. Hơn nữa, bổng lộc của công nhân vốn ít ỏi, không tránh khỏi việc họ vòi vĩnh người đi phu, nếu không có pháp luật nghiêm khắc thì không thể ngăn chặn. Dùng bổng lộc ít ỏi mà thi hành pháp luật nghiêm khắc thì pháp luật đôi khi không được thực hiện; nếu quan huyện cấp phát thì kinh phí của Tam ty sẽ vô cùng tốn kém^[29]. Nay thu ít của dân, mà công nhân đều biết tự trọng, không dám vi phạm pháp luật, đó là lý do khiến trên dưới cùng có lợi, cũng là ý nghĩa ban đầu của việc chúng thần thi hành.

Người bàn luận lại nói rằng đã biết việc đi phu nặng nề thì nên bãi bỏ, không thể thu tiền. Điều này e rằng không đúng, dân chưa từng không sợ quan lại, khi họ phạm tội vì đi phu khổ cực, dù muốn đóng tiền cũng không được. Nay bổng lộc của công nhân có thể nói là hậu hĩ, nhưng nghe nói vẫn chưa bằng một nửa số tiền họ kiếm được từ dân trước đây. Nay bản ty thu tiền miễn đi phu, tính số thu vào, vẫn không đủ để bù đắp số tiền mà triều đình tăng thêm do việc của hàng hộ và pháp lệnh kho hàng, như vậy không chỉ công nhân không được hưởng một nửa số tiền vòi vĩnh như trước, mà dân chúng đóng góp cũng chưa đến một nửa số tiền tăng lương. Xét kỹ như vậy, việc nào thuận lợi, việc nào không thuận lợi, rõ ràng có thể thấy. Nay xin tóm tắt về tám nơi gồm Ty lục ty, Tả Hữu quân tuần viện, Tạp mại trường, Tả tàng khố, Nội tàng khố, Nội hương dược khố, Nội đông môn ty, công nhân các nơi này vốn thường xuyên vòi vĩnh tiền bạc từ hàng hộ và người nộp thuế. Nay triều đình trước tiên dùng tiền phường trường và thị lệ để cấp lương cho lại viên, ngoài số tiền miễn đi phu hiện có, đã thiếu hơn 2.800 quan^[30], nay lại được triều đình giảm bớt 10.000 quan tiền, tính mỗi năm thiếu hụt của quan phủ là hơn 12.800 quan. Nếu tính thêm số tiền mà Tam ty, Khai Phong phủ và các cơ quan trong kinh vòi vĩnh từ người đi phu, còn chưa kể đến, có thể thấy dân chúng đóng góp không nhiều.”

[81] Tấu chí, chiếu lệnh đưa đến Thể vấn sở. Thể vấn sở liền tấu rằng, những người hành khất như khang mễ không nộp tiền, vẫn chiếu cũ mà ứng phó. Nhưng Tường định sở tấu rằng, trước đây trong hàng mễ có người làm Tuần đầu là Tào Uân, vì bị yêu cầu cung cấp 500 thạch nếp mà không thể đáp ứng, nên đã tự tử.

[82] Lại nói: “Thần nghe rằng gần đây Thể vấn sở triệu tập những người hành khất, trong đó có người nói rằng tình nguyện ứng phó như cũ. Những người bàn luận cho rằng những người hành khất đã muốn ứng phó như cũ, thì từ trước không muốn nộp tiền là điều có thể biết. Điều này lại không phải vậy, vì trước khi bản sở thiết lập cục và lập pháp, các nơi như Tam ty chưa thực hiện đầy đủ pháp kho, dù Tạp mãi vụ chưa chi một đồng tiền mặt, nhưng các quan ty mua sắm vật dụng công và đồ dùng trong nhà, vẫn theo lệ mà ước định giá cả^[31], dù không tăng giảm, vẫn phải báo cáo mỗi tuần. Lại nữa, vật dụng của quan không kể nhiều ít, đều sai người hành khất đến kiểm tra, từ khi miễn hành, việc mua bán chế tác không được xuống xem ước định, giao cho Thị ty, những việc như thế rất nhiều, không gì không phải là sự quấy rối từ trước. Nay nếu cho phép các quan ty vẫn theo pháp kho như cũ, bỏ đi những phiền nhiễu từ trước mà lại được miễn nộp tiền, vẫn ứng phó như cũ, thì người hành khất ai chẳng thấy tiện, nhưng e rằng không phải là ý của triều đình khi giao cho Duy đẳng thể vấn.” Sau đó bãi bỏ nghị của Duy đẳng. Đoạn này tham khảo từ hai bộ sử Chu, Mặc và Nhật lục để tu định, Lữ Gia Vấn^[32] đẳng tấu, có chỗ không thông, nên tìm bản khác để hiệu chính. Tân sử hoàn toàn dùng Mặc sử, không thay đổi một chữ.

[83] Tam ty tâu: “Lộ Hà Bắc có đồng 579.900 cân, thiếc 9.890 cân, và Thị dịch vụ bán đồng ở các trường thuế đều được một triệu cân.” Chiếu cho Chuyển vận ty lộ Hà Bắc Tây xem xét, nếu dùng đồng thiếc hiện có của hai lộ để đúc tiền, thì nên đặt giám ở đâu, trình bày lợi hại so sánh vốn lãi để tâu lên. Sau đó chiếu đặt Giám Lê Dương ở châu Vệ, mỗi năm đúc tiền 30.050 quan^[33]. Ngày 18 tháng 3.

[84] Ngày Nhâm Tuất, sai quyền phán Tam ty Khai sách ty, Thái thường thiếu khanh Lưu Thầm đi Hà Đông lộ thương lượng địa giới, Tri Hãn châu, Lễ tân sứ Tiêu Sĩ Nguyên, Kiểm tường Xu mật viện Binh phòng văn tự, Bí thư thừa Lữ Đại Trung cùng thương lượng địa giới. 《Cương yếu》 chép: Hội với bề tôi của họ là Xu mật phó sứ Tiêu Tố ở trên địa giới Đại châu, cùng bàn việc. Con của Thầm là Tương châu Ty hộ tham quân Đường Lão đi theo, viết cơ nghi văn tự. Đại Trung nói: “Thần nghe nói chúa địch yếu đuối, các châu Sóc, Ứng lâu ngày không biết đến binh đao, quen sợ chiến tranh. Có thể sai gián điệp đi du thuyết để làm rối loạn mưu kế của họ, kéo dài vài năm, sửa sang biên phòng của ta, nhân lúc họ có sơ hở thì mới có thể đắc chí. Các bộ tộc Khương còn lại có thể dùng hịch văn mà định. Số tiền bạc cần chiêu mộ, xin hạ lệnh cho Kinh lược ty ứng phó, giao cho thần tùy việc mà cấp phát ưu đãi. Nếu việc thương lượng địa giới chưa xong hoặc sứ địch chưa đến, xin cho thần lấy cớ điểm kiểm, nhân đó chiêu mộ ở ngoài sông.” Vua nghe theo. Lại hạ lệnh cho Hà Đông chuyển vận ty cấp hai nghìn quan tiền, nếu cần vàng lụa thì trong số đó mà cấp.

《Thiệu thị văn kiến lục》 chép: Mùa xuân năm Hi Ninh thứ 7, Khiết Đan sai Phiếm sứ Tiêu Hi đến nói rằng ở đối diện Đại Bắc có đất bị xâm chiếm, xin sai sứ cùng phân giới. Thần Tông đồng ý, nhưng khó chọn được người, các chấp chính bàn cử Thái thường thiếu khanh, Phán Tam ty Khai sách ty Lưu Thầm làm sứ. Thầm đối đáp ở điện tiện rằng: “Thần nhận mệnh đến nay, ở Xu phủ khảo hạch văn cứ^[34], chưa thấy triều ta xâm chiếm đất địch dù chỉ một tấc. Vả lại Nhạn Môn xưa gọi là ải hiểm^[35], dù một bước cũng không thể bỏ, sao lại muốn giao năm trăm dặm đất để giúp địch! Thần đã nhận mệnh đi sứ, sẽ lấy cái chết mà chống lại. Chỉ mong bệ hạ ủng hộ lời thần, thật may mắn.” Vua khen ngợi. Thầm ra biên giới, Vua viết chiếu rằng: “Địch lý khuất thì tức giận, khanh hãy tạm cho họ như ý.” Thầm không tuân chiếu. Lấy Bí thư thừa Lữ Đại Trung làm phó sứ, lệnh ban xuống, Đại Trung đang để tang, chiếu cho khởi phục, chưa đi thì Thầm cũng về.

Địch lại sai Tiêu Hi đến, Vua mở Thiên Chương các, triệu các chấp chính cùng Thầm, Đại Trung vào đối ở Tư chính điện, bàn cãi lâu. Vua nói: “Phàm địch tranh một việc còn không chịu thôi, nay hai lần sai sứ, há có lý nào bỏ dở. Các khanh vì triều đình giữ gìn biên giới là đúng, nhưng làm sao để trừ họa?” Đại Trung tiến lên nói: “Họ sai sứ tướng đến, liền cho đất Đại Bắc, nếu vạn nhất có sứ Ngụy vương Anh Bật đến xin đất Quan Nam, thì làm thế nào?” Vua nói: “Khanh nói gì vậy!” Đại Trung nói: “Bệ hạ đã cho lời thần là không đúng^[36], nay Đại Bắc sao có thể mở đầu cho họ.” Thầm nói: “Lời Đại Trung là kế lớn của xã tắc, xin bệ hạ suy nghĩ kỹ.” Các chấp chính đều biết không thể thay đổi, bãi chức Thầm làm Tam ty Diêm thiết phán quan, Đại Trung xin để tang trọn vẹn. Việc của Đại Trung, quốc sử có chép sơ lược, còn việc của Thầm thì hoàn toàn không thấy, nên khảo xét thêm.

[85] Vương Thiều tâu: “Ngoài việc chiêu mộ các tay cung tên người Hán ở vùng đất bằng phẳng gần thành Hà Châu, còn chiêu mộ các tay cung tên người Phiên ở vùng đất đồi núi. Mỗi trại có từ ba đến năm chỉ huy, với số lượng 250 người, mỗi người được cấp một khoảnh đất, quan chức người Phiên được hai khoảnh, quan chức lớn người Phiên được ba khoảnh. Vẫn chiêu mộ các tay cung tên người Hán làm giáp đầu, đợi khi chiêu mộ đủ số người, bổ nhiệm các nhân viên cấp tiết^[37] cùng quản lý với quan chức người Phiên. Trước đây, khi xuất quân, thường có việc binh lính người Hán giết trộm binh lính người Phiên để lập công đầu, nay các binh lính người Phiên đều nguyện xăm chữ ‘Phiền binh’ trước tai trái.” Được chấp thuận. Ngày 28 tháng 3 năm Nguyên Hựu thứ nhất, bãi bỏ chức đề cử ty doanh điền cung tiễn Hi Hà và các nơi khác.

[86] Ban đầu, Lữ Gia Vấn làm phán quan Hộ bộ, kiêm chức đề cử ty Thị dịch, dựa vào thế lực của Vương An Thạch, khinh mạn Tam ty sứ Tiết Hướng, và nhiều lần nói rằng Hướng cản trở việc Thị dịch, An Thạch tin theo. Thực ra, Hướng chưa từng dám tranh cãi với Gia Vấn về đúng sai, mọi người buôn bán ở chợ búa nếu dám tranh giành mua bán với Thị dịch đều bị xử theo ý của Gia Vấn, nhẹ thì bị đánh đòn, nặng thì bị đày đi. Gia Vấn biết mình không đúng, sợ bị gièm pha, nên đã vu cáo Hướng cản trở trước, khiến lời nói của mình không còn được An Thạch tin tưởng. Thị dịch vốn thuộc Tam ty, nhưng thế lực của Gia Vấn ngày càng lớn, Tam ty phần lớn đều phải nghe theo. Đến khi Tăng Bố thay Hướng làm Tam ty sứ, vốn biết Gia Vấn kiêu ngạo, trong lòng không phục, lại nghe nói Vua nhiều lần trách mắng Trung thư về việc Thị dịch quá khắt khe, muốn thay đổi nhưng chưa có cơ hội.

[87] Tháng đó, ngày Đinh Tỵ, Vua ban tờ chiếu ban đêm cho Lữ Bố rằng: “Trẫm nghe nói gần đây Ty Thị dịch thu mua hàng hóa, vi phạm ý định ban đầu khi triều đình lập pháp, gây nhiều trở ngại cho dân buôn bán nhỏ, dân chúng bàn tán xôn xao, không cho là tiện, thậm chí có kẻ dùng lời lẽ bất kính, khanh hẳn đã biết, có thể tâu lên đầy đủ.” Lữ Bố trước đây nhận mệnh đi thăm dò Hà Bắc, đã mời Ngụy Kế Tông làm Chỉ sử Ty Sát phỏng, Kế Tông thực tế giám sát Ty Thị dịch, Lữ Gia Vấn từ khi đề xuất ý kiến ban đầu cho đến sau này tăng giảm sắp xếp, không gì là không tham gia. Lữ Bố bèn triệu Kế Tông đến hỏi, Kế Tông tức giận than thở, nói rằng người chủ trì Ty Thị dịch độc quyền bóc lột, đều không như ý định ban đầu, dân chúng trong kinh thành không chịu nổi sự oán hận. Lữ Bố bèn dẫn Kế Tông đến gặp Vương An Thạch, kể lại đầu đuôi, An Thạch trách Kế Tông rằng: “Việc đúng như vậy, sao trước đây không báo cho ta biết?” Kế Tông đáp: “Đề cử ngày ngày ở bên cạnh tướng công, sao dám nói đến chuyện này.” Đề cử, tức là Lữ Gia Vấn. An Thạch im lặng. Lữ Bố nói với An Thạch: “Ngày mai thần sẽ vào chầu, muốn đem hết chuyện này tâu lên Vua.” An Thạch gật đầu đồng ý.

[88] Ngày Tân Dậu, (Tăng) Bố vào chầu ở điện Sùng Chính, tâu trình đầy đủ những điều nghe được từ Kế Tông^[38], rằng: “Gia Vấn và những người khác chỉ chăm lo thu nhiều lợi tức để cầu thưởng, phàm hàng hóa của thương nhân đều bắt bán cho thị dịch, hoặc những thứ chợ búa không có^[39], đều phải mua từ thị dịch. Mà bản vụ đều mua rẻ bán đắt, thu nặng xuất nhẹ, thu lợi nhiều, quả như lời Kế Tông nói, thì đó là dựa vào quan phủ để làm việc thôn tính vậy.” Hoàng đế nghe xong giật mình, vẻ mặt vui mừng, hỏi Bố rằng: “Vương An Thạch có biết không?” Lại hỏi: “An Thạch nghĩ sao?” Bố đều trả lời thật, và nói: “Việc chưa được xét lại, chưa rõ hư thực.” Hoàng đế nói: “Trẫm nghe đã lâu, tuy chưa xét lại, nhưng đã hiểu quá nửa rồi.” Rồi dụ Bố tạm để tờ tấu lại sau màn. Bố lại tâu: “Những người hành nhân được triệu hỏi, thường khóc lóc, Bệ hạ vì hạn hán lâu ngày lo lắng, nếu thực lòng để ý việc này, ắt sẽ có mưa.” Hoàng đế nói: “Muốn xét rõ sự thật, không ai bằng khanh.” Bố nói: “Thần tuy yếu đuối, nhưng không dám không hết sức.” Hoàng đế nói: “Như vậy thì hãy lấy tờ tấu giao cho Trung thư.”

[89] Bố vừa được vào chầu, đang chờ đến lượt, An Thạch đã tâu việc trước. Vua bảo An Thạch: “Tăng Bố nói việc chợ đổi không tiện, khanh biết không?” An Thạch đáp: “Biết.” Vua hỏi: “Bố nói thế nào?” An Thạch đáp: “Bố nay vào chầu, ắt sẽ tự nói.” Rồi ở lại tâu với Vua: “Việc chợ đổi, thần ngày ngày xem xét, e rằng không đến nỗi như lời người ta nói. Xin bệ hạ chớ vội vàng, cho phép thần từng việc suy xét, bệ hạ thêm xét lại, tự thấy được phải trái. Nếu bệ hạ bị lời gièm pha lung lay, gặp việc vội vàng, thì trên dưới cùng hợp sức, nương theo để lừa dối, e rằng khiến người trung lương bị oan.” Vua hỏi: “Bố nói thế, cớ sao?” An Thạch đáp: “Bố với Gia Vấn không ưa nhau, việc tranh nhau gửi văn thư cũng đã rõ.” Vua nói: “Bố hoặc vì vốn thân thiết với khanh, nên mới như thế.” An Thạch đáp: “Thần không dám đoán trước tình người, chỉ căn cứ vào thực tế xét việc, muốn thấy được phải trái mà thôi.” Rồi nói: “Giữ chức vụ lâu mà không giúp ích được việc gì, không thể khiến phong tục trở nên trung hậu, may mà bệ hạ sớm đổi mệnh, thần lâu như thế, ắt phụ lòng bệ hạ gửi gắm.” Lời Bố nói đã đưa đến Trung thư, đêm ấy Vua phê hỏi An Thạch: “E rằng Gia Vấn thực sự lừa dối, không phải Bố vì tư thù mà giận lây^[40].” An Thạch tâu rõ, chứng minh không phải như vậy. Bấy giờ có chiếu lệnh Bố cùng Lữ Huệ Khanh cùng xét việc chợ đổi không tiện, tâu lên sự thực. Đại để An Thạch chủ trương bênh vực Gia Vấn, không cho lời Bố là đúng, nên để Huệ Khanh ở giữa.

[90] Một hôm, An Thạch lại nói: “Trước đây, người hai huyện Khai Phong, Tường Phù ba ngày ùn cửa, xin tiền thường bình không được, mà trên triều đình còn đang tranh luận mãi về việc bắt ép, bệ hạ cũng nghi ngờ việc ấy, ấy là lúc bệ hạ mới lên ngôi. Nay bệ hạ lên ngôi đã lâu, việc chợ đổi lại như thế, đủ thấy phong tục vẫn như cũ.”

[91] Hình bộ viên ngoại lang, Tập hiền hiệu lí Đậu Biện, Thái tử trung doãn, Tập hiền hiệu lí kiêm Sử quán kiểm thảo Thẩm Quát, cùng làm chức Tu khởi cư chú.

[92] Ngày Quý Hợi, sứ Liêu là Tiêu Hi từ biệt tại điện Sùng Chính, Vua bảo rằng: “Việc địa giới ba châu Uất, Ứng, Sóc, đợi quan chức triều ta cùng quan chức Bắc triều đến tận nơi xem xét rồi quyết định. Thành ngoại La ở châu Hùng, vốn là năm Gia Hựu thứ 7 tu sửa lại từ cũ, nguyên tính toán hơn sáu mươi vạn công, đến nay đã mười ba năm, mới tu sửa được hơn năm vạn công, tức là không phải xây mới thành trì, không vi phạm thệ thư, cũng không phải việc gần đây. Bắc triều đã không muốn như vậy, nay để tỏ lòng hòa hảo, sẽ không cho tiếp tục tu sửa thêm. Trạm dịch Bạch Câu cũng đợi sai người đến xem xét, nếu có xây mới lầu gác, cửa sổ bắn tên, đều cho dỡ bỏ, quân lính đóng mới cũng cho rút về. Triều đình vốn luôn răn bảo quan biên giới không được gây sự^[41], như việc Triệu Dụng trước đây tự ý vào đất hoàn toàn thuộc Bắc triều, hơn mười quan chức châu Hùng đều đã bị cách chức giáng cấp. Nay Quách Tường xâm nhập đất hoàn toàn thuộc Nam giới, lại còn bắn tên làm bị thương tuần tra, lẽ ra phải ứng phó. Huống chi Bắc triều gần đây sai tuần mã, đã là gây sự trước. Việc Quách Tường cùng các việc nhỏ khác, đều xử theo thường lệ, không có gì vi phạm, không thể thi hành gì thêm.” Tiêu Hi vâng chiếu lui ra.

[93] (Gửi thư trả lời rằng: “Kính nhận chỉ dụ của sứ giả, nhận được thư phong, đã trình bày rõ mối quan hệ hòa hảo giữa hai nước, như tình nghĩa một nhà. Vốn biết nước láng giềng quý trọng, luôn giữ vững tín nghĩa, chỉ bàn về việc quan lại biên giới, từng vượt qua việc phòng thủ biên cương^[42], muốn cho dời đổi để khôi phục như cũ. Trộm nghĩ hai triều đình cai trị vạn dặm đất đai^[43], há lại coi trọng lợi lộc một tấc đất, mà xem nhẹ mối hòa hảo lâu đời. Huống chi trong phạm vi biên giới, hình thế có thể chỉ rõ, trong các châu, sổ sách đều còn đầy đủ, nên cử quan lại đi xem xét lại. Nếu việc do từ xưa, thì khó mà chiều theo, hoặc thực sự có xâm phạm, thì sao tiếc việc sửa đổi. Lại thường răn dạy quan lại biên giới, bảo họ tuân thủ lời thề, những việc mới xảy ra mà ngài nhắc đến, cũng đều là chuyện nhỏ nhặt nơi biên ải. Đã sai sứ giả về nước trình báo đầy đủ^[44], mong rằng sự thông tuệ của ngài, sẽ thấu hiểu rõ ràng.” Đây là lời của Hàn lâm học sĩ Lữ Huệ Khanh.

Lữ Huệ Khanh soạn quốc thư, việc này căn cứ vào 《Mật viện thời chính ký》, 《Huệ Khanh tập》 chép quốc thư này, dưới câu “trình báo đầy đủ” có thêm sáu câu: “Từ nay về sau, những việc như thế, chỉ giao cho quan lại địa phương trao đổi thư từ, khỏi phiền sứ giả qua lại. Mong tình hữu nghị giữa hai nước không phai nhạt, cũng giải tỏa được sự nghi ngờ của dân chúng”, khác với bản này. Có lẽ là do Mật viện đã cắt bỏ, chi tiết xem chú thích ngày 5 tháng 4 năm thứ 8.

《Lữ Huệ Khanh gia truyền》 chép: Khiết Đan sai sứ giả thường trú là Tiêu Hi đòi đất đai, ngạo mạn vô lễ, sắp cử sứ giả đi mà không từ chối, Trung thư, Xu mật viện bàn định, muốn gửi thư sang nước đó thi hành. Huệ Khanh chủ trì tiệc ban thưởng, bèn dâng sớ rằng: “Trộm nghe sứ giả lần này đến, tỏ ra rất ngạo mạn, triều đình có ý trách phạt. Thần ngu nghĩ rằng kẻ địch giảng hòa đã gần bảy mươi năm, hàng năm được ban tặng vàng lụa đến hàng chục vạn, tuy trái với đạo lý trên dưới, nhưng vẫn giữ được quyền lợi của kẻ lớn đối với kẻ nhỏ.

Nay bệ hạ thánh đức rạng ngời, thần vũ độc lập, phía Tây bình định Đao, Lũng, phía Nam dẹp yên Kinh Man, chúng nhờ không có việc gì mà ngồi hưởng hàng chục vạn tặng phẩm từ Trung Quốc, nên thế lực không thể không chấn động. Vì thế nhân việc sứ giả đến liền tranh chấp chuyện nhỏ, tỏ ra không sợ hãi mà mưu cầu an toàn, tình hình có thể thấy rõ. Kế sách hiện nay, không gì bằng cứ để yên không hỏi đến, đó chính là cách khống chế sâu sắc. Vì sao nói vậy? Vua Thang đối với nước Cát, không có vật tế thì cho trâu dê, không có lúa tế thì sai dân Bạc đến cày cấy, đến khi có thể đánh, một trận là Cát phục. Mạo Đốn bình định Đông Hồ, đòi ngựa quý thì cho ngựa quý, đòi vợ thì cho vợ, Đông Hồ càng kiêu ngạo không phòng bị, bèn đánh úp mà diệt. Cái thế thắng bại co duỗi, có đến mức tất nhiên như vậy, dù Mạo Đốn cũng thế.

Nay triều đình đối với kẻ địch phương Bắc, thực sự không mất mối hòa hảo cũ, không nên vô cớ khiến chúng nghi ngờ, nếu có ý định kinh doanh trấn phủ, không nên để chúng biết trước, vì thế thần cho rằng cứ để yên không hỏi đến. Kính mong bệ hạ mở rộng lượng trời đất, noi theo trí tuệ của Vua Thang, lấy việc triều đình Trung Quốc chưa yên làm lo, chứ không lấy việc Khiết Đan chưa phục làm lo, thì thánh nhân không giận, một khi giận là yên dân thiên hạ chính là vậy.”

Vua ban chiếu viết tay rằng: “Được khanh tấu luận, việc triều đình hiện nay đối phó với Khiết Đan, đúng như lời khanh nói, rất hợp ý Trẫm. Chính thần muốn sai quan lại kê rõ tình trạng ngạo mạn của chúng, gửi thư sang nước địch răn dạy, đã sai ngưng lại rồi.” Mấy ngày sau vào chầu, Vua nói: “Hôm trước Văn Ngạn Bác và các người khác kiên quyết muốn gửi thư sang Khiết Đan trách sứ giả, triều đình đang nhiều việc, sao nên làm thế, được khanh dâng sớ, giúp Trẫm nhiều lắm.”

Việc này căn cứ vào 《Lữ Huệ Khanh gia truyền》 thêm vào, cần xét lại. Ngạn Bác lúc này không tham gia chính sự, việc trả lời chiếu hỏi, lại vào tháng 4 năm thứ 8, 《Gia truyền》 chép như vậy, ắt là sai.)

[94] Ngày Giáp Tý, Binh bộ lang trung, Thiên Chương các đãi chế Hàn Chẩn được giả làm Long Đồ các trực học sĩ, Cấp sự trung, làm sứ sang tạ ơn nước Liêu.

[95] Sai Kiểm chính trung thư hộ phòng công sự Trương Ngạc giảm định mức thuế tại các cửa thành ở kinh đô. Tư Mã Quang trong 《Ký văn》 chép: Trịnh Hiệp nói, theo chế độ mới, chọn người giám sát các cửa thành kinh đô^[45], dân chúng mang theo hàng hóa, dù lớn hay nhỏ đều bị đánh thuế. Khiến dân nghèo oán hận. Việc này cần xem xét thêm. Chiếu chỉ ngày 24 tháng 12 năm ngoái, nên tham khảo thêm.

[96] Vua phê: “Nghe nói giá gạo và lúa mì ở kinh đô đang tăng cao, có thể lệnh cho Tư Nông tự mở kho thường bình ở kinh đô để bán lúa mì^[46], không tính theo giá mua ban đầu, so với giá bán hiện tại trên thị trường, giảm một lượng tiền nhất định để bán ra.” Lúc đó giá gạo là 150 đồng một đấu, đã có chiếu lệnh cho Tư Nông tự dùng 320.000 hộc gạo thường bình và 1.900.000 hộc gạo của Tam ty để bình ổn giá, giảm xuống còn 100 đồng một đấu, đến nay lại giảm thêm 10 đồng, tăng thêm các điểm bán hàng của quan phủ^[47], dân chúng rất được lợi.

[97] Ngày Ất Sửu, ban chiếu cho Trung thư rằng: “Trẫm bước vào đạo còn nông cạn, mờ mịt về việc trị nước, chính sự có chỗ sai lầm, làm tổn hại đến sự hòa hợp của âm dương. Từ mùa đông đến nay, hạn hán hoành hành, trong bốn biển, nơi bị thiên tai rất nhiều. Trẫm đã từng ban chiếu cho các cơ quan, giảm bớt bữa ăn thường ngày, tránh chính điện, mong rằng có thể chuộc lỗi và tiêu trừ tai biến, nhưng qua nhiều tháng, vẫn chưa thấy điềm lành. Dân chúng đói khổ, mạng sống gần như tuyệt vọng, đêm khuya thức dậy, lòng lo sợ không yên, mãi suy nghĩ về lỗi lầm, nhưng chưa biết nguyên nhân từ đâu. Hay là việc Trẫm nghe lời tâu không hợp lý? Hay việc xử án không đúng tình? Hay thuế má quá mức? Hay lời trung ngôn thẳng thắn bị bưng bít, mà lời nịnh hót che lấp để mưu lợi riêng quá nhiều? Sao khí lành lâu không ứng nghiệm? Tất cả các quan văn võ trong ngoài, đều được phép dâng sớ kín nói về những thiếu sót trong triều chính, Trẫm sẽ tự xem xét, tìm hiểu đúng sai, để giúp việc trị nước. Các đại thần ba ngành, hãy cố gắng khuyên răn lẫn nhau, để hoàn thành chí hướng của Trẫm.” Đây là lời của Hàn lâm học sĩ thừa chỉ Hàn Duy.

[98] Trước đó, Hàn Duy vào chầu ở điện Diên Hòa, Vua nói: “Đã lâu không mưa, Trẫm ngày đêm lo lắng, biết làm sao đây?” Duy tâu: “Bệ hạ lo lắng vì hạn hán, giảm bớt ăn uống, tránh ra khỏi cung điện, đó chỉ là làm theo lệ cũ, e rằng không đủ để ứng phó với biến cố của trời. Sách viết: ‘Chỉ có cách làm cho Vua chính đáng mới có thể sửa chữa việc nước.’ Xin bệ hạ hãy tự trách mình, hạ chiếu rộng rãi cầu lời nói thẳng, để mở lối cho sự bế tắc; ban bố ân điển, miễn giảm một số thuế khóa để hòa hợp lòng người.” Mấy ngày sau, Duy lại tâu: “Gần đây các huyện trong kinh kỳ đòi tiền Thanh Miêu rất gấp, thường dùng roi vọt để thu đủ, thậm chí chặt cây dâu làm củi để đổi lấy tiền, trong lúc hạn hán, dân lại phải chịu thêm nỗi khổ này. Việc động binh, nguy hiểm cho dân, hao tổn tài sản ở vùng biên giới xa xôi, triều đình xử lý không chút do dự, thực hiện rất quyết liệt; còn việc miễn giảm thuế khóa, khoan dung nợ nần để cứu giúp dân lành đang khổ sở, thì lại chần chừ không chịu ban hành. Mong bệ hạ tự mình quyết đoán mà thi hành, lỗi lầm mà nuôi dưỡng dân, vẫn còn hơn lỗi lầm mà giết hại dân.” Duy lại xin được đối diện tâu bày, Vua cảm động, liền sai Duy soạn chiếu. Chiếu ban ra, lòng người vui mừng. Bản truyền của Duy chép: Chiếu ban ra, lòng người vui mừng, hôm đó trời mưa. Nhưng thực lục không chép việc trời mưa hôm đó, e rằng bản truyền có thêm thắt, nay không theo.

Bản truyền lại chép: có chỉ truy xét lợi hại của việc Thị Dịch và Miễn Hành, tạm ngừng việc Phương Điền, sắp xếp lại Bảo Giáp, bãi bỏ việc bàn về Thị Dịch ở Đông Xuyên và Tây Xuyên. Xét chiếu này chưa ban ra, Duy đã cùng Tôn Vĩnh truy xét lợi hại của việc Miễn Hành rồi. Việc tạm ngừng Phương Điền, Bảo Giáp, xem ngày mồng 2 tháng 4, chỉ là không nên gộp chung vào đây mà chép. Hội yếu chép ngày mồng 6 tháng 3 có chiếu cầu lời nói thẳng, nhưng thực lục không có việc này, đến ngày 28 mới có chiếu này. Một tháng không thể có hai chiếu, có lẽ Hội yếu chép nhầm.

[99] Tri chế cáo Vương Ích Nhu tâu: “Thí Tướng tác giám chủ bạ Ma Hạo năm trước từng chú giải sách của Tôn, Ngô và sách đối đáp của Lý Tĩnh đời Đường, khá hiểu được ý chỉ của người xưa, lại tự soạn bộ 《Lâm cơ binh pháp》, rất tinh tường. Mong được cho phép dâng sách đã chú giải, có thể chọn lấy, xin được thử dùng.” Vua nghe theo. Binh pháp của Lý Tĩnh đời trước không còn sách đầy đủ, chỉ thấy sơ lược trong 《Thông điển》, nay sách đối đáp xuất xứ từ nhà Nguyễn Dật, có người nói Nguyễn Dật dựa vào sách của họ Đỗ mà thêm vào.

[100] Chiếu cho các lộ An phủ sứ ty, cho phép sai Cơ nghi quan^[48] ra vào để đề cử việc huấn luyện nghĩa dũng, bảo giáp.

[101] Vua phê: “Gần đây dân lưu tán đến Kinh Tây, đi qua Kinh sư, sợ không có lương thực, có thể bị chết đói, nên xem xét cứu tế.” Trung thư tâu: “Dân đã thất nghiệp lưu lạc, đi qua Kinh sư, nếu cấp cho lương thực, tin đồn lan xa, người đến không ngừng, thì khó mà cấp đủ, mà vùng gần kinh thành lại chưa có công trình lớn nào cần nhiều nhân lực để chiêu mộ. Thần cho rằng nên chiếu cho các châu quận nơi dân lưu tán đến, chiêu mộ người trẻ khỏe làm việc, còn người già yếu bệnh tật thì tính theo đầu người mà cấp lương.” Vua bèn chiếu cho các quan Giám ty ở Kinh Tây lộ phân định các châu quân, nhanh chóng kiểm kế, tùy nơi có công trình lớn nhỏ cần làm, chiêu mộ dân lưu tán, cấp tiền lương để khởi công xây dựng.

[102] Lại có chiếu rằng: “Các châu quân bị thiên tai ở Hà Bắc, Hà Đông, Kinh Đông Tây^[49], Kinh Hồ, Hoài Nam, Giang Nam, Phúc Kiến, Lưỡng Chiết, Vĩnh Hưng, Tần Phượng, Tử Châu lộ, những kẻ phạm tội trộm cướp đáng xử tử thì giảm tội chết, xử phạt và phát đi sung quân; tang vật từ hai nghìn trở lên thì xăm mặt và phát đi Lao thành Quảng Nam, dưới hai nghìn thì xăm mặt và phát đi Lao thành ngoài nghìn dặm; cướp bóc mà không giết người, người chủ mưu và kẻ trực tiếp hành động đều xử theo pháp luật^[50], còn lại đều xăm mặt và phát đi Lao thành Quảng Nam. Những người không phải là dân đói khát, vẫn xử theo luật thường. Lệnh cho các lộ Chuyển vận ty xem xét các châu quân bị thiên tai trong khu vực quản hạt, những kẻ vì thiếu ăn mà làm trộm cướp, thì xử theo chiếu, không được giao xuống ty dưới, đợi đến mùa màng sung túc thì nộp báo lên Trung thư.”

[103] Chém Vương Tiến và Khang Đắc, hai người thuộc hàng Nội điện trực, tại cửa ban. Trưởng hành và trưởng tùy của bản ban^[51]tố cáo họ xin nghỉ phép rồi bỏ trốn đi làm trộm cướp, tra xét thấy đúng sự thật. Bèn phong cho Trưởng tùy làm Hữu thị cấm.

[104] Vương Thiều tâu: “Tháng này, ngày Giáp Dần, Trương Hữu, chức Tẩu mã thừa thụ công sự, mang cờ vàng có chữ sắc đến giao cho bản ty, rao truyền cho tướng sĩ Hi Hà rằng: ‘Nếu các ngươi có thể đồng lòng hiệp sức, dốc lòng phá giặc, chém giết nhiều, sẽ được ban thưởng gấp bội so với khi thu phục Hà Châu.’ Quân sĩ đều cảm phấn, thanh thế quân đội lớn mạnh.” Truyện Lý Hiến chép: Hà Châu đang bị vây nguy cấp, Hiến vội vàng đến quân doanh^[52]. Sáng sớm, ông dựng cờ vàng có chữ sắc trong trướng, bảo với quan lại và quân sĩ rằng: ‘Lá cờ này là do Thượng ban cho, hãy nhìn nó mà chiến đấu, Hoàng đế đang chứng kiến.’ Quân sĩ tranh nhau hăng hái dốc sức.” Xét lời Vương Thiều nói, là do Trương Hữu mang đến, không rõ có phải cùng một lá cờ mà Lý Hiến dựng hay không.

[105] Tăng Bố vừa nhận chiếu cùng Lữ Huệ Khanh điều tra việc thị dịch, có người nói với Bố: “Trung thư mỗi khi hỏi về những việc bất tiện, Gia Vấn chưa từng không khéo léo che giấu và lừa dối, thậm chí giấy tờ án lệ thường bị giấu đi hoặc sửa đổi. Nếu không trừng trị tệ nạn này, dù có điều tra cũng khó thấy được sự thật.” Bố lại nghe tin Gia Vấn đã gọi lại viên lại cầm giấy tờ về nhà riêng để giấu và sửa đổi, bèn tâu xin ra bảng treo thưởng lớn để khuyến khích người tố cáo. Ngày hôm sau, tức ngày 26, Vua phê: “Theo lời tâu, giao cho Tam ty thi hành.” Bố liền treo bảng tại nơi ở của Gia Vấn. Ngày tiếp theo, tức ngày 27, Huệ Khanh đến Tam ty, triệu tập Ngụy Kế Tông và các người liên quan để hỏi cung^[53], không ai có lời khai khác. Huệ Khanh lui về, đưa Kế Tông về lại quan xá, hỏi Bố về lý do bổ nhiệm Kế Tông làm chỉ huy, nhiều lần dụ dỗ và đe dọa Kế Tông, bắt ông vu cáo Bố đã thêm thắt lời khai. Kế Tông không nghe, ngược lại kể hết cho Bố. Huệ Khanh lại sai em là Ôn Khanh bí mật đến gặp Vương An Thạch nói về việc treo bảng, và nói: “Lời khai của những người liên quan đều giống nhau, không thể không xử lý gấp Kế Tông. Nếu lời khai của Kế Tông có chút sai lệch, thì sự việc chắc chắn có thể thay đổi.” Gia Vấn cũng kêu oan với An Thạch rất khẩn thiết, An Thạch muốn thu lại bảng treo vào đêm đó, nhưng tả hữu báo rằng đã có phê chuẩn của Vua, nên thôi.

[106] Ngày hôm đó, tức ngày 28, Huệ Khanh lấy cớ có việc công khẩn cấp xin được đối đáp riêng, Bố cũng trình bày chi tiết những gì Kế Tông đã báo cáo, và nói: “Huệ Khanh có quan điểm khác, không thể cùng làm việc, xin chọn quan khác điều tra.” Chưa được trả lời, Trung thư đã tâu rằng Tam ty nhận chỉ dụ nội giáng phải báo Trung thư xét lại và xin chỉ thị, nhưng lại tự ý treo bảng để xử lý. Chiếu tha tội cho quan lại, chỉ dụ trước đây theo lời tâu không thi hành nữa, bảng phải nộp lại Trung thư. Bố luận rằng Tam ty tâu xin chỉ dụ của Vua, thường không cần xét lại, và Tam ty đã báo Trung thư, e rằng không có tội để tha. Không lâu sau có chiếu theo lời xin của Bố, Huệ Khanh và những người khác càng thêm lo lắng.