[PREVIEW] QUYỂN 252: NĂM HI NINH THỨ 7 (GIÁP DẦN, 1074)

Bắt đầu từ tháng 4 năm Hi Ninh thứ 7 đời Thần Tông đến hết tháng đó.

[1] Tháng 4 mùa hạ, ngày Kỷ Tỵ, Trung thư tâu: “Tiền miễn hành tại kinh, xin cho các quan nguyên tường định giảm một vạn quan cho những người nghèo khó, và miễn tiền thị lệ dưới 20 quan tại kinh. Ở Khai Phong phủ và các lộ năm nay bị hạn hán khoảng 5 phần, những khoản nợ quan vật không phải do xâm chiếm, xin tạm ngừng thu. Ở các châu huyện bị thiên tai chưa xử án hình sự, xin giao cho Giám ty chọn quan xử lý, những tội nhẹ dưới hình phạt trượng cho chuộc tội, người nghèo khó thì tha. Khuyến khích các nhà tích trữ cho vay tiền lương, dù có lãi, khi mùa màng tốt quan sẽ thu lại. Những nơi dân lưu tán đến, xin tính toán các công trình cần làm, cấp tiền lương để xây dựng, nếu là người già, trẻ nhỏ, ốm đau thì theo lệ người ăn xin. Ở các cửa thành kinh đô giảm định mức thuế, những người buôn bán nhỏ như tre, gỗ, lau sậy, lông cừu, nếu thuế dưới 30 quan xin tạm miễn.” Vua đồng ý.

[2] Trước đó, có chiếu chỉ rằng ở những nơi bị thiên tai, tạm ngừng việc biên chế bảo giáp, đo đạc ruộng đất, đắp đê và các việc phải huy động dân phu, đợi đến lúc nông nhàn, mùa màng tốt sẽ tâu xin chỉ dụ. Vua vì hạn hán kéo dài, lo lắng hiện rõ trên nét mặt, mỗi khi các quan vào chầu, không lần nào không thở dài đau xót, muốn bãi bỏ hết việc bảo giáp, đo đạc ruộng đất. Vương An Thạch nói: “Hạn hán là chuyện thường, ngay cả Vua Nghiêu, Vua Thang cũng không tránh khỏi. Từ khi bệ hạ lên ngôi, nhiều năm được mùa, nay gặp hạn hán, chỉ nên cố gắng sửa sang việc người để ứng phó với thiên tai, không đáng để bệ hạ lo lắng.” Vua nói: “Đây đâu phải chuyện nhỏ? Trẫm lo lắng như vậy chính là vì việc người chưa được sửa sang.” Do đó, Trung thư dâng sớ xin miễn giảm và cứu tế.

[3] Hàn lâm học sĩ Lữ Huệ Khanh tâu: “Thần phụng chiếu cùng Tăng Bố tra xét việc thị dịch, tập hợp các hành nhân để đối chứng, nhưng trước khi thần đến, Bố đã lấy lời khai, thần e rằng cần phải xét lại, xin hạ lệnh cho Khai Phong phủ tạm bắt họ đến chỗ thần để khai báo, nhưng không giam giữ.” Trung thư muốn theo lời xin của Huệ Khanh thi hành, Vua phê: “Có thể cho Bố và Huệ Khanh cùng một chỗ thẩm vấn, để tránh việc hai bên có lời qua tiếng lại.” Tam ty đã thu hồi bảng phóng tội, Vua lại ban thủ trát cho Bố, bảo xin được đối đáp. Bố liền trình bày việc các hành nhân tố cáo, và dâng sớ tố cáo Huệ Khanh gian dối lên Vua. Lúc đó là cuối tháng ba.

[4] Lúc ấy, Bố đối đáp ở điện Diên Hòa, Vua an ủi lâu, rồi nói: “Huệ Khanh thật không thể cùng làm việc được nữa.” Bố cũng cố xin từ chức, Vua không cho, chỉ khuyên hết sức làm việc. Bố lại trình bày việc Tiết Hướng biên quản những người vô tội, Vua thương xót than thở: “Việc này Trẫm cũng có lỗi, lúc đó không xét kỹ, liền cho thi hành theo tấu chương, nay đã không kịp, chỉ nên mau tha họ.” Bố nói: “Những người bị biên quản tội nhẹ, một kỳ là được thả, họ đều đã được tha rồi.” Vua rất hài lòng. Bố lại nói: “Tam ty oan uổng vì thị dịch, xử phạt thương nhân không đồng đều.” Vua nói: “Ngày khác có thể lấy từng việc trình lên.” Lúc đó, ý Vua vẫn muốn xét xử^[1], nhưng Vương An Thách nhất định không bỏ Huệ Khanh mà dùng quan khác. Huệ Khanh tâu xin xét lại, chính là mưu đồ thay đổi việc này một mình. Vua nghi ngờ, nên vẫn giao cho hai người.

[5] Vua phê: “Hạn hán lâu ngày, có thể chọn ngày sai quan cầu đảo ở giao miếu, xã tắc, và chia nhau cầu đảo ở các cung quan, tự viện.”

[6] Chiếu rằng các châu học nơi đã bổ giáo thụ, nếu trong quản hạ có thư viện và huyện học vốn có tiền lương, đều giao về bản học, bổ sung thí sinh, tuyển chọn người giữ chức, các quan khác không được can thiệp. Theo lời thỉnh cầu của Quốc tử giám.

[7] Ngày Canh Ngọ, chiếu lập ty Sơ Tuấn Hoàng Hà. Sai Ngu bộ viên ngoại lang, Đề cử đê kim phủ Đại Danh là Phạm Tử Uyên làm Đô đại đề cử sơ tuấn cửa sông Hoàng Hà từ Vệ châu đến cửa biển. Lại lấy Vệ úy tự thừa Lý Công Nghĩa làm Câu đương công sự. Trước đó, Vương An Thạch đem phép dùng bừa tuấn sông xuống cho An phủ ty lộ Đại Danh phủ, An phủ ty lệnh Tử Uyên cùng thông phán, tri huyện cùng thử nghiệm, đều nói phép ấy không thể dùng. An Thạch nhất định bắt dùng, Tử Uyên cũng không dám trái. Tử Uyên ngày 25 tấu sớ tuấn sông Nhị Cổ và Thanh Thủy trấn, đều nói dùng bừa tuấn sông, việc này căn cứ theo thực lục. Gặp lúc Tử Uyên vì việc đến kinh sư, An Thạch hỏi Tử Uyên: “Phép bừa tuấn sông rất hay, sao trước kia lại nói không thể dùng?” Tử Uyên liền đáp: “Phép này thực là hay, chỉ vì lúc ấy các quan cùng bàn không hợp ý nhau mà thôi.” An Thạch rất hài lòng, bèn lập riêng ty Tuấn Xuyên, lệnh Tử Uyên đứng đầu, lại lấy Công Nghĩa làm thuộc hạ. Việc này căn cứ theo ký văn, lại chọn lọc những điều chép trong thực lục trước sau, sửa chữa đôi chút cho khỏi mâu thuẫn. Công Nghĩa, lần đầu thấy vào ngày 8 tháng 11 năm thứ 6, lại thấy vào ngày 11 tháng 3 năm thứ 7.

[8] Tử Uyên tâu: “Nay lập ty cục mới, cần soạn điều ước, việc nạo vét sông ngòi cần dùng người và thuyền, xin giao cho các đô đại ty ở địa phương phân bổ từ các sở; nếu thuyền không đủ, xin cho ty này gửi văn thư đến ty Vận chuyển Tam Môn Bạch Ba để ứng phó. Từ Vệ Châu đến cửa biển, cần có các sứ thần có tâm huyết phân công phụ trách, xin không theo lệ thường, cử 10 viên sứ thần, 2 viên chỉ sử. Việc chế tạo các dụng cụ nạo vét như mộc bà, thiết long trảo, xin giao cho các châu quân ven sông ứng phó, thợ từ các sở điều động^[2], xin ty Chuyển vận và Kim Đê cấp 2 chiếc thuyền, binh sĩ hầu cận của ty này xin điều từ Hà Thanh của Đô đại ty. Lương bổng quan viên, giấy tờ dịch mã, số lượng quân điển, tiền ăn công lại, đều theo lệ của ty Thừa Ngoại giám Đô thủy. Công việc của ty này, đều cùng với ty Chuyển vận Đề cử và ty Thừa Ngoại giám Đô thủy của bản lộ trao đổi văn thư.” Đều được chấp thuận. Việc này căn cứ theo 《Hội yếu》.

[9] Chiếu rằng ty Lục Đô đại Đô thủy giám Hoàng Hà, trừ hai viên giữ đê Hoàng Hà ở các huyện Bạch Mã thuộc phủ Khai Phong, còn lại mỗi nơi giảm một viên, và các sứ thần ở các sở đê có địa bàn hẹp, cũng xem xét giảm bớt rồi tâu lên.

[10] Trung thư tâu, trong số tiền thưởng phạt còn nợ ở phủ Khai Phong, có những khoản theo pháp nên miễn trừ, cũng có những người cô cùng nghèo khó đáng thương và những khoản truy thu chưa đủ 10 đồng, cũng có những khoản đã nộp mà lại không xóa sổ, xin cử Chúc Tư, quan Đồng Củ sát hình ngục ở kinh, xem xét miễn trừ, những việc cần tâu xin hoặc có tình tiết đáng thương, tâu lên sự việc. Được chấp thuận.

[11] Hôm đó, Trung thư tâu việc xong, Vua bàn về lợi hại của việc thị dịch, nói rằng: “Triều đình lập ra việc này, vốn muốn làm phép bình chuẩn để tiện dân, như việc Tuyền phủ trong 《Chu quan》 vậy. Nay lại trái ngược, khiến dân lành mất nghiệp như thế, không thể không sửa đổi hoàn thiện phép ấy.”

[12] Chiếu rằng: “Đã sai Hàn Duy, Tôn Vĩnh tham vấn hành nhân về việc xuất tiền miễn hành lợi hại, có thể lệnh cho nguyên quan tường định là Lữ Gia Vấn, Ngô An Trì cùng tham vấn.” Sau đó, Hàn Duy, Tôn Vĩnh tâu rằng: “Gia Vấn là nguyên quan tường định, không chỉ ý kiến bất đồng, mà còn lo rằng hành nhân vì Gia Vấn là nguyên quan tường định, và thấy việc đề cử thị dịch hành hộ có nhiều liên quan, nên không dám trình bày hết sự thật. Mong tạm lệnh cho thần đẳng tự tham vấn, để có thể hiểu rõ sự việc.” Triều đình đồng ý. Việc Hàn Duy, Tôn Vĩnh xin tự tham vấn là sự việc ngày mồng 6, nay ghi chép lại.

[13] Chiếu cho Khai Phong phủ giới đề điểm ty đốc thúc các huyện bắt châu chấu, nếu có mưa thì lập tức báo lên.

[14] Ban thưởng tiền đặc chi cho các quân sách ứng ở Hi Hà các lộ, số lượng có khác nhau.

[15] Vương Thiều tâu rằng: “Hàn Tồn Bảo, Lý Tiết làm chủ tướng thất bại, nên trị tội quân pháp. Nhưng vì ngày đó toàn quân bị tiêu diệt, giặc Phiên tiến công thành, Tồn Bảo và Tiết trở về trước, lên thành cố thủ, nên mới không bị nguy hiểm, xin miễn tội cho họ.” Chiếu tha tội cho Tồn Bảo và Tiết, giao cho Vương Thiều bí mật điều tra xem Tồn Bảo và Tư Lập khi xuất quân có ý kiến bất đồng hay không rồi báo lên.

[16] Ngày Tân Mùi, bổ nhiệm Hoạch Gia huyện lệnh, Sùng Văn viện hiệu thư, kiêm Quốc Tử Giám trực giảng Tăng Triệu làm Quán các hiệu khám.

[17] Chiếu rằng: “Mỗi phương khi đo đạc ruộng đất, cử hai người đại giáp đầu là hộ giàu có trong phương, ba người tiểu giáp đầu, cùng tập hợp các hộ trong phương, lệnh cho họ nhận diện từng bộ ruộng, quan phương điền tự mình kiểm tra từng loại đất, rồi cùng với giáp đầu và các hộ xác định, viết thành sổ thảo, ở dưới mỗi đoạn ghi rõ chiều dài, chiều rộng và số bộ, tính ra số mẫu. Quan tự mộ người tính lại, không cần làm sổ phương khác, hạn trong 40 ngày phải xong. Trước hết đóng dấu xong, báo cho các hộ biết, mỗi hộ cử người biết chữ và tính toán viết sổ thảo, sổ trang, đợi cấp hộ thiếp, gửi kèm sổ trang cho từng hộ làm địa phù.” Ngày 26 tháng này, và ngày 2 tháng 12, sách 《Ngũ niên bát nguyệt bản chí》 chép về địa phù có chút khác biệt so với thực lục này, nay ghi chép cả hai.

[18] Ngày Nhâm Thân, Vua xuống chiếu cho các quan câu đương công sự Lý Kỷ và những người khác thôi việc khảo sát việc thiết lập Ty thị dịch ở phủ Thành Đô, chỉ cần trình bày kế hoạch mua trà, và báo cáo về lợi hại của việc mua bán ở các lộ Tần Phượng, Hi Hà. Sau đó, Ty chuyển vận phủ Thành Đô cùng bàn bạc, cũng cho là tiện lợi, nên Vua đồng ý. Ngày 25 tháng 5, sai Lý Kỷ đi khảo sát, lại có việc ngày 16 tháng 3, có thể tra cứu.

[19] Lại xuống chiếu: “Từ nay, các nước đưa người đến triều cống, không cần cử quan Ty thị dịch lo việc mua bán.”

[20] Ngày Quý Dậu, Vua Liêu sai Lợi Châu quan sát sứ Gia Luật Vĩnh Ninh, Kỳ Châu đoàn luyện sứ Hàn Tông Phạm, mẹ Vua sai Phụng Quốc quân tiết độ sứ Gia Luật Hòa, Vệ úy khanh Triệu Hiếu Kiệt đến chúc mừng lễ Đồng Thiên.

[21] Vua phê: “Những nơi bị thiên tai, việc phân chia ruộng đất và lập bảo giáp, nếu đã hoàn tất việc đo đạc và chỉ còn làm văn bản, thì cho phép hoàn thành theo thời hạn quy định. Còn những nơi đang đo đạc và lập sổ năm hạng, có thể nhanh chóng ra lệnh tạm ngừng.” Sách chí có ghi việc này, ngày mùng 2 tháng này, lại ngày mùng 4, và ngày mùng 2 tháng 10.

[22] Hôm đó, trời mưa.

[23] Ngày Giáp Tuất, Vua xuống chiếu cho lễ Đồng Thiên được tổ chức theo lệ. Trước đó, Vua vì hạn hán kéo dài nên tránh ra khỏi điện, thay đổi y phục, giảm bớt bữa ăn thường ngày, quần thần nhiều lần xin nhưng Vua không nghe. Đến khi mưa đã đủ, quần thần lại dâng biểu xin, Vua mới đồng ý.

[24] Miêu Thụ, Tây thượng các môn, được cử làm Tri châu Hà Châu. Giặc lại vây Hà Châu, Thụ đi cứu viện, vừa qua sông Đào phía tây, tướng sĩ đều muốn thẳng tiến đến Hà Châu, Thụ nói: “Thành Nam Tát Tông rất gần, có phục binh, nên tập kích.” Một trận mà thắng, tiến lên đánh tan giặc, chém được hơn 400 thủ cấp, được xếp công đầu, nên được làm Tri châu Hà Châu. Thăng làm Tứ phương quán sứ, Thứ sử châu Vinh. Việc này căn cứ theo bản truyện, cần tra cứu, hoặc bỏ đi. Bản truyện của Diêu Hủy cũng xin đánh phá thành Tát Tông trước.

[25] Ghi chép việc ban ơn cho gia đình những người tử trận ở các lộ Hi Hà, Tần Phượng, có sự khác biệt. Chỉ có Cảnh Tư Lập vì khinh địch mà thất bại, đặc biệt thương xót vì ông tử trận, ban ơn cho hai người, còn lại đều được tăng thêm. Lại lệnh cho Kinh lược ty trước hết lấy người trong nhà, nếu không đủ thì lấy người thân gần, theo số người quy định mà phân chia rõ ràng rồi báo cáo.

[26] Chiếu rằng: Cơ quan Tạp mãi vụ gần đây đã vay mượn 1.350 quan tiền, theo quy định thì tiền lãi dưới 300 quan, nhưng năm nay thu lãi hơn 1.700 quan, giao cho điều tra lợi hại của Thị dịch vụ để thi hành. Sau đó mới nói rằng, đây là tổng số thu cả vốn lẫn lãi.

[27] Trước đó, Giám An Thượng môn, Tham quân Tư pháp châu Quang là Trịnh Hiệp tâu rằng:

[28] Năm ngoái có nạn châu chấu lớn, mùa thu đông hạn hán kéo dài, đến mùa xuân năm nay không có mưa, lúa mạ khô héo, kê, thóc, vừng, đậu đều không kịp gieo trồng, ngũ cốc đắt đỏ, dân tình lo lắng, mười phần chín phần sợ chết, chạy trốn khắp nơi, khổ cực trên đường. Đang mùa xuân mà chặt phá, tát cạn ao hồ để bắt cá, lớn thì vơ vét tiền công, nhỏ thì mua từng thăng gạo, cỏ cây cá tôm cũng không sinh sôi. Kẻ địch bên ngoài ngạo mạn, dám khinh nhờn quân quốc, đều là do các quan trong ngoài phò tá bệ hạ không đúng đạo, nên mới đến nông nỗi này.

[29] Thần trộm nghĩ rằng tai họa xảy ra đều có dấu hiệu dần dần, nhưng khi đến thì như gió mạnh mưa lớn, không thể ngăn chặn được. Đến khi máu chảy thành sông, xác chết chất đống, mới biết là thất bại, đó là cái nhìn của kẻ ngu muội, mà xưa nay đều có như vậy. Điều quý giá ở bậc thánh thần là biết lo liệu trước khi tai họa xảy ra, biến họa thành phúc. Với tình thế hiện nay, vẫn còn có thể cứu vãn, thần mong bệ hạ mở kho lương để cứu giúp dân nghèo, bãi bỏ hết những chính sách thu thuế bất hợp đạo lý của các cơ quan, mong sớm triệu được khí hòa^[3], trên thuận lòng trời, điều hòa âm dương, ban mưa móc, để kéo dài mạng sống của dân chúng đang trong cơn nguy khốn, và củng cố cơ nghiệp của tông miếu muôn đời vững bền. Sự gặp gỡ giữa Vua tôi, quý ở chỗ hiểu lòng nhau, với sự ngu muội của thần, thần hiểu rõ bệ hạ yêu dưỡng dân chúng hơn cả con đỏ, nên từ khi lên ngôi đến nay, hễ có việc gì lợi dân tiện vật, đều kiên quyết chủ trương thi hành, lòng bệ hạ cũng muốn mọi người được sống lâu giàu có, đưa đất nước lên cảnh thịnh trị như thời Nghiêu, Thuấn, Tam đại. Há chỉ chăm chăm làm đầy kho tàng, đầy ắp kho lương, cuối cùng lấy sự giàu mạnh để thắng thiên hạ sao? Thế mà các quan trong ngoài, chẳng ai hiểu rõ lòng bệ hạ, lại tha hồ tham lam, bóc lột dân chúng, xâm hại đến tận xương tủy, khiến họ khốn khổ không thể sống nổi. Bệ hạ có lòng như thế, mà quần thần làm như vậy, không biết cuộc gặp gỡ giữa Vua tôi, ngàn năm có một, để làm gì? Chỉ là mỗi ngày thăng quan tiến chức, ra lệnh sai khiến mà thôi sao?

[30] Thần lại nghĩ rằng, thời nào mà không có người trung nghĩa? Đời nào mà không có bậc hiền đức? Chỉ là do bậc quân chủ biết cách sử dụng họ như thế nào mà thôi! Người xưa ở nơi rừng núi vẫn lo nghĩ việc triều đình, đến cả những kẻ hái cỏ, bán rong^[4], những người dân thường cũng muốn hết lòng để giúp đỡ người trên^[5].

Triều đình của Bệ hạ, các quan ngự sử và gián quan đều im lặng tại chức mà không dám nói lên sự thật, thậm chí có người tìm cách tránh né trăm việc, không dám đảm nhận chức vụ đó. Tất cả các quan chức^[6], lại đều tham lam, tầm thường, chỉ lo cận lợi, khiến những người có đạo đức, có kiến thức đều không muốn nói chuyện với họ. Không biết đó là do thời thế như vậy chăng? Hay là do Bệ hạ đã khiến họ trở nên như vậy? Nếu cho rằng đó là do thời thế, thì khi Nghiêu, Thuấn ở ngôi, liền có Quỳ, Tắc; khi Thang, Văn ở ngôi, liền có Y, Lã. Vua làm trong cung, bề tôi ứng phó bên ngoài; chủ xướng ở trên, bề tôi hòa hợp ở dưới, để hoàn thành sự nghiệp cứu đời. Ân đức thấm nhuần, thấm đến cả côn trùng, cỏ cây, mùi thơm của sự trị vì tốt đẹp lan tỏa khắp trên dưới, đến cả nghìn vạn đời sau, không ai là không ngưỡng mộ và noi theo.

Riêng Bệ hạ lấy lòng nhân từ, thánh đức mà trị vì, lấy việc nuôi dưỡng dân chúng làm trọng, hơn hẳn các đời trước, mà bề tôi lại hành xử như vậy, đó không phải là do thời thế, mà là do cách Bệ hạ sử dụng người chưa được xem xét kỹ lưỡ^[7]! Bệ hạ dùng tước lộc để sử dụng những người trung hiền trong thiên hạ, mà khiến họ trở nên như vậy, thật không phải là phúc của tông miếu xã tắc. Người ta được một bữa ăn bên đường thì nhớ mãi không quên, mà suốt đời no đủ nhờ cha mình thì lại không cho đó là ân đức, đó là tình cảm thường tình của kẻ tầm thường. Những kẻ hưởng lộc ngày nay, phần nhiều đều như vậy. Nếu như những gì thần nghe được thì không phải như vậy, bởi triều đình đặt ra chức quan, vị trí có cao thấp, nhưng bề tôi phụng sự Vua trên, lòng trung không có hai, thà bị các quan có thẩm quyền giận dữ, còn hơn là bất trung với Vua trên; thà tạm thời được dung thứ ở đời, còn hơn là mắc tội với trời cao. Thần không ngại vạn lần chết để báo với Bệ hạ, thực là vì trên thì sợ thiên mệnh, giữa thì lo cho Vua và nước, dưới thì lo cho dân chúng. Còn như thân phận của thần, dù có bị nghiền nát như một con kiến, cũng không đáng để tiếc.

[31] Thần lại thấy việc nam chinh bắc phạt, đều lấy thế thắng lợi, hình thế núi sông, vẽ thành đồ dâng lên, chắc không có ai lấy cảnh thiên hạ lo khổ, bán vợ đợ con, cha con không bảo toàn, di chuyển chạy trốn, khốn đốn rách rưới, phá nhà chặt dâu, tranh mua hàng hóa ở chợ, nộp quan mua gạo, tình cảnh vội vã không đủ, vẽ thành đồ dâng lên. Thần không dám đem hết tâu lên. Xin lấy những điều thấy hàng ngày ở cửa An Thượng, vẽ thành một bức đồ, chưa được một phần trăm, nhưng qua mắt thánh minh, không cần thấy nhiều, đã có thể than thở rơi lệ, khiến người ta đau lòng, huống chi ở ngoài ngàn vạn dặm? Xin kèm theo tình hình tâu lên. Nếu bệ hạ xem đồ của thần, làm theo lời thần, từ nay về sau trong vòng mười ngày không mưa, xin chém thần ở ngoài cửa Tuyên Đức, để trị tội lừa Vua khinh trời. Nếu có chút gì cứu giúp, cũng xin trị tội thần vượt quyền bàn việc.

[32] Trịnh Hiệp là người Phúc Thanh. Bấy giờ Vua đưa tờ tâu và bức đồ của Hiệp cho các phụ thần xem, hỏi Vương An Thạch rằng: “Khanh có biết Hiệp không?” An Thạch đáp: “Từng theo thần học.” Bèn xin tránh chức, Vua không cho, bèn hạ chiếu cho Khai Phong phủ xét tội Hiệp tự ý phát trạm ngựa. Sách 《Tư Mã Quang ký văn》 chép: Hiệp tâu rằng: “Theo chế độ mới, cho người được tuyển làm giám thành môn, dân mang theo đồ vật, không kể lớn nhỏ đều đánh thuế, khiến dân nghèo oán hận. Vua ở trong cung sâu có thể không biết, bèn vẽ đồ dâng lên.” Xét tờ tâu này của Hiệp thì không có, nên khảo xét. Hiệp bị giáng chức ngày 9 tháng 6, sang năm ngày 7 tháng giêng lại bị giáng. Sách 《Lâm Lật ngôn hành lục》 chép Hiệp ngày 26 tháng 3 dâng sớ, Thần Tông nghe theo nhiều, vì Hiệp dâng thư cho Tô Thức. Nhưng xét các việc khác, có thể sai thứ tự, như chiếu trách mình, là ngày 28 tháng 3, mà cho là ngày 1 tháng 4, là nhầm. Nay chỉ lấy những chỗ hợp.

[33] Ngày Ất Hợi, Vua phê: “Việc chiêu mộ quân Trung Quả ở Kinh Đông khó khăn, đại để là do dân sợ bị tuyển chọn lên kinh, xa rời quê hương, như vậy là trái với ý của triều đình muốn cứu đói và trừ giặc. Có thể rõ ràng dụ rằng từ nay chỉ tuyển bổ sung vào quân bản châu và quân cấm lương tại chỗ.”

[34] Chiếu cho Ty Đề điểm hình ngục lộ Hà Bắc Tây điều tra Nhậm Đoan, Tẩu mã thừa thụ lộ Định Châu. Đoan từng triệu tập các tướng sĩ để răn dạy nhưng không báo cáo với chủ tướng, vì thế An phủ sứ Đằng Phủ tâu rằng Đoan can thiệp vào quân chính. Triều đình giao cho Ty Chuyển vận điều tra, xác thực sự việc nên xử lý. Sau khi vụ án kết thúc, theo luật chỉ phạt tiền, nhưng đặc cách cách chức. Vua đối với những người thân cận có lỗi, chưa từng khoan dung như vậy.

[35] Chiếu rằng các trạm ngựa thiếu quân, nếu là trạm quan trọng mà không tuyển đủ người, cho phép những người trong thành không phải là quân phối hợp được đổi sang làm việc, cấp lương ít hơn và báo cáo nơi đóng quân để đưa gia đình đến. Theo đề nghị của Ty Chuyển vận lộ Quỳ Châu.

[36] Bãi bỏ Giám ngựa Nguyên Vũ, hợp hai giám Kì Thủy làm một.

[37] Ban chiếu thư cho Vương Thiều, Tri Châu Hi Châu. Vì Thiều tâu rằng đã dẫn đại quân vượt qua phía tây sông Đào, đánh bại giặc ở Kết Hà Xuyên, chém hơn hai nghìn người. Thiều vượt sông Đào vào ngày 9 tháng 3. 《Ngự tập》 chép rằng ngày 20 tháng 3, quân của Vương Thiều đến Ninh Hà, sai tướng đi chiêu thảo, lại chém được hơn hai nghìn người. Toàn thể quân sĩ được cấp thêm một quan tiền, còn lại theo lệ thường. Lệnh truyền gấp gửi cho Thiều. Xét rằng hơn hai nghìn người này chính là ở Kết Hà Xuyên, không rõ vì sao 《Ngự tập》 lại chép như vậy, mà 《Thực lục》 lại không có, cần xem xét thêm. 《Cựu kỷ》 cũng chép ngày Ất Hợi, Vương Thiều đánh bại Tây Phiên ở Kết Hà Xuyên, chém hai nghìn người. 《Tân kỷ》 bỏ bốn chữ “chém hai nghìn người”.

[38] Sau khi Trung thư tấu sự xong, Vua bàn về việc thị dịch, Tham tri chính sự Phùng Kinh tâu: “Huyện Tường Phù, Khai Phong cấp tiền cho dân, có các khoản lãi suất, thế chấp bạc, lụa, gạo, lúa mì, việc tang ma cấp bách, tổng cộng bảy tám loại. Dân thường không biết, chỉ thấy quan cấp tiền thì ai cũng muốn xin, tích lũy nhiều, thực tế không thể nộp đủ.” Vua nói: “Đâu chỉ vậy! Dân thiên hạ nộp thuế hai khoản mà có đến mười bảy tám loại, khiến dân ta sao được yên ổn.”

[39] Lại xuống chiếu cho Tam ty lấy gạo tẻ thượng hạng mỗi thạch giá một nghìn đồng, tại sân gạo chùa Càn Minh cho dân mua chịu; gạo tẻ trung hạng mỗi đấu giá tám mươi lăm đồng, bán lẻ cho dân nghèo, không được bán cho nhà buôn, lập pháp cho phép người tố cáo bắt giữ.

[40] Ban cho Ty Thường bình lộ Hà Bắc một nghìn độ điệp để chiêu mộ người nộp gạo cứu tế.

[41] Ngày Kỷ Mão, Thứ sử châu Dân là Cao Tuân Dụ được làm Đoàn luyện sứ châu Dân, để khen công giữ thành. Giặc nhân lúc Cảnh Tư Lập thua trận Đạp Bạch, vây châu Dân. Tăng người Thổ là Ôn Tuân dẫn các tộc Dung, Lý, Long hưởng ứng, đường sá không thông gần mấy tháng. Có người xin rút về giữ, Tuân Dụ nói: “Ai dám bàn việc này sẽ chém!” Thành Dân thấp và hư hỏng, quân giữ thành sợ hãi. Tuân Dụ lên cửa Tây, sai tướng nhỏ và Bao Thuận dẫn quân đánh mạnh, chọn hơn trăm kỵ binh tinh nhuệ, từ cửa Nam gào thét xông ra, hợp lực đánh, giặc bèn thua chạy. Lúc đó triều đình cho rằng thành Dân xa xôi cô lập khó giữ, bảo rút về giữ Lâm Giang. Chiếu đến thì giặc đã tan, nên phong làm Đoàn luyện sứ bản châu. Tuân Dụ cho rằng ba tộc Dung, Lý, Long hưởng ứng giặc, mà họ Long thực sự phá trại Hòa Nhĩ Xuyên, nghĩ không thể giết hết, bèn lấy hai mươi tấm lụa để thưởng lấy đầu một người họ Long, chém bắt gần hết. Lấy đất đó chiêu mộ cung thủ, tha cho tộc Dung, Lý, cho làm dũng cảm người Thổ, giữ chốt được sức chết của họ. Ôn Tuân biết không làm gì được, dẫn đồ đảng quy phụ. Ngày mồng 5 tháng 3, Vương An Thạch nói gì đó, cần tra cứu thêm.

[42] Tây Kinh Tả tàng khố sứ Bao Thuận được làm Nội tàng khố sứ, ban cho đai vàng, áo gấm thượng hạng, và 300 tấm lụa. Những người khác được thăng chức và ban lụa theo thứ bậc khác nhau. Ghi công việc đánh giặc ở Châu Dân. Việc của Bao Thuận, từ ngày 14 dời đến đây.

[43] Chiếu rằng những người được cấp ngựa trạm, khi đi qua các châu huyện có đường thủy, được phép đi thuyền quan, dùng tiền dịch để thuê.

[44] Cơ quan Tường định hành hộ lợi hại tâu: “Thần biết rằng việc thẩm tra tình hình lợi hại của các hộ buôn bán, lấy lời khai của người buôn, so với những gì cơ quan này cung cấp về lợi hại có khác nhau, e rằng triều đình không biết nguyên do, mong từ nay những lời khai về lợi hại của các hộ buôn bán, xin giao xuống cơ quan này, để căn cứ phân tích tâu lên.” Theo đó.

[45] Hàn Duy tâu: “Bệ hạ đối đãi thần lại ở dưới Lữ Gia Vấn. Thần tuy không tài giỏi, nhưng được Tiên đế giao phó, để phụ tá Bệ hạ từ khi còn ở nơi tiềm để. Năm nay đã sáu mươi tuổi, chưa từng có một lời nào hơi thiên vị để mưu lợi cho mình, chưa từng có một lời nào không hết lý lẽ để bổ sung cho thánh thính. Nay trong việc nhỏ này xử trí phòng ngừa, lại không được so sánh với những kẻ mới tiến thân, thần còn mặt mũi nào ra vào cấm đình, xin khẩn thiết xin từ chức.” Chiếu ban lời đáp ưu ái.

[46] Chiếu rằng các con của Bộc An Ý Vương là Tông Huy, Tông Thắng, Tông Sở, mỗi người được ban đất ở vườn Phương Lâm, lệnh cho Tướng tác giám tính theo số người để xây dựng.

[47] Lại chiếu rằng các hộ bị thiên tai thuộc hạng tư trở xuống ở Kinh Nam, Nhạc Ngạc, An Lễ Châu^[8], năm nay được miễn giảm tiền dịch hạ kỳ. Lại ban cho Ty chuyển vận Lộ Hoài Nam Đông Lộ 5 vạn thạch lương thượng cung^[9], để chiêu mộ phu ở các châu huyện bị thiên tai sửa chữa công trình.

[48] Lại chiếu rằng quân sĩ trốn tránh bị bắt ở các tộc hộ thân thuộc, nếu tự thú thì được tha tội theo luật thường.

[49] Vương Thiều tâu rằng, khi xét việc Hạt Dược trước đây ở Hà Châu, nhiều lần khuyên Cảnh Tư Lập không nên xuất binh, nhưng Tư Lập không nghe; lại tâu rằng^[10] Hạt Dược đã chiến đấu dũng cảm, bị thương rồi chết. Chiếu rằng Hạt Dược được cấp tiền tuất theo lệ các chức phó sứ tử trận, đồng thời xét hỏi người thân ruột thịt để tâu lên. Thiều lại tâu: “Xin đợi khi các nơi xây xong các đồn bảo, sẽ hợp binh đánh dẹp tộc Chước Gia Ma Nhã Khắc.” Vua phê: “Theo lời tâu của Thiều, tức là chưa có thời hạn giải binh. Hãy lệnh cho Thiều xem xét lại rồi tâu lên.” Đến tháng 6, tộc Chước Gia Ma Nhã Khắc đầu hàng.

[50] Ngày Canh Thìn, Thiên Chương các đãi chế, đồng đề cử tại kinh chư ty khố vụ Hàn Chẩn kiêm đề cử Lễ Tuyền quan. Do Vua phê rằng: “Chẩn phụng mệnh đi phân định địa giới, nên cấp thêm tiền để đủ chi dùng trong nhà, để an ủi sự vất vả đi sứ xa trong mùa nắng nóng.”

[51] Ngày Nhâm Ngọ, quan tri phủ Đại Danh là Hàn Giáng tâu: “Lộ này bị hạn hán đã hơn bốn tháng, nếu để dân chúng kêu cứu, sai quan đến kiểm tra, rồi mới miễn thuế, e rằng dân đói khổ không thể chờ đợi được. Xin cho các nơi ở lộ Hà Bắc không thu hoạch được lúa mạch, không cần đợi quan đến kiểm tra, đều được miễn thuế hạ.” Vua phê: “Hãy làm theo lời tâu của Hàn Giáng. Lại xuống chiếu cho phủ Khai Phong và các lộ khác đều làm theo.” Lại phê: “Nghe nói dân lưu vong ở Hà Bắc ngày càng nhiều, đều tụ tập ở kinh sư, e rằng dân nghèo khổ thiếu lương thực, mất chỗ ở, nên nhanh chóng xem xét, báo cáo cách xử trí.” Trung thư tâu: “Gần đây đã xuống chiếu cho các ty chuyển vận ở Kinh Tây chiêu mộ dân lưu vong, cấp tiền lương, giảm công liệu, khởi công để cứu tế. Những người già yếu, trẻ mồ côi đều được cấp lương thực. Vì dân đã chạy đến nơi có lương thực, nếu ở kinh sư cấp lương, thì từ xa gần đều đổ về, khiến họ phải lưu lạc, tản mác, nên chiêu mộ họ làm việc, cả hai đều có lợi. Nhưng e rằng công việc không phải nơi nào cũng có, hoặc có mà chưa cần khởi công, nên chưa thể cấp phát đầy đủ. Xin hạ lệnh cho các ty, những châu quận chưa khởi công, không kể già trẻ, đều cấp lương thực theo đầu người.” Vua đồng ý. Lại chỉ thị cho những người thực sự nghèo khổ đang ở kinh sư, lệnh cho Ty Nông tự xem xét, báo cáo cách cứu tế, để họ có thể đến các châu quân mong muốn, không phải ở lâu tại kinh sư.

[52] Ngày Quý Mùi, sai quan tạ ơn trời mưa.

[53] Xuống chiếu: “Khi nước sông Hoàng Hà dâng cao vào mùa hạ, thu, đê điều nguy cấp, cần huy động dân phu cứu hộ, nếu cách châu quản lý hơn năm mươi dặm, thì bản tảo báo lên huyện thuộc quản, cử một viên lệnh hoặc tá đưa dân phu khẩn cấp đến làm việc, và báo lên ty thừa ngoại cùng châu thuộc quản thúc đẩy ứng phó, lại lệnh cho thông phán đứng ra chỉ huy. Nếu không đến mức khẩn cấp mà vội huy động dân phu, đều xử theo tội vi chế, lại uỷ cho quan án sát giám sát.”

[54] Ngày Giáp Thân, ban chiếu rằng: Những ông bà, cha mẹ, vợ của quân sĩ tử trận mà không có con cháu nương tựa, mỗi người mỗi ngày được cấp hai thăng gạo, cấp đến khi qua đời; nếu người phụ nữ đi bước nữa thì ngừng cấp.

[55] Ban chiếu rằng: Những hộ thuế người Di đã quy thuận không được bán ruộng đất, nhà cửa cho người Di chưa quy thuận, và phải tuân theo pháp lệnh về việc người dân vùng biên giới cầm cố, bán ruộng đất cho bộ lạc Phiên.

[56] Lại ban chiếu rằng: “Nghe nói châu Dân thiếu lương, ít người đưa lương vào, vậy phép dùng diêm sao vùng đông nam và phép dùng diêm sao vùng tây hiện nay, hãy để Tam ty trình bày rõ lợi hại lâu dài và thông dụng rồi tâu lên.”

[57] Lại ban chiếu rằng: Những hộ ở châu Phần, châu Thạch năm ngoái bị thiên tai mất mùa từ năm phần trở lên, hiện còn nợ lương thảo mua theo giá định, thì cho gia hạn nộp đến mùa thu.

[58] Tăng Bố và Lữ Huệ Khanh cùng điều tra việc Thị dịch, cứ ba đến năm ngày thì đối chất một lần. Vua ban đầu cho lời Tăng Bố là đúng, sau lại thay đổi, theo lời xin của Huệ Khanh, đưa Ngụy Kế Tông đến phủ Khai Phong để biết rõ việc^[11]. Án: Chỗ này nghi có sai sót^[12].

[59] Hôm đó, Tư mã Quang lại vào chầu, Vua chỉ riêng việc thu lãi hư từ gạo nếp mà nói: “Việc này rất rõ ràng.” Quang bèn tâu: “Những việc thần đã tâu trước sau, không gì là không rõ ràng, thánh ý cũng không gì là không hiểu. Nay chỉ riêng việc này là rõ ràng, thì những việc khác hầu như chưa được rõ.” Vua im lặng. Quang lại tâu: “Thần từ khi lập triều đến nay, mỗi khi nghe đức âm, chưa từng không muốn lấy vương đạo trị thiên hạ. Nay việc thị dịch hà khắc^[13], đã khiến cho việc gian giá, thiên mạch trở nên đáng sợ. Gần đây, Gia Vấn tâu xưng, năm Hi Ninh thứ 6 thu lãi hơn 80 vạn, xin ban thưởng cho quan lại. Trong đó có tờ thiếp hoàng nói rằng, gần đây sai quan đi Hồ Nam buôn trà, Thiểm Tây buôn muối, Lưỡng Chiết buôn sa, đều chưa dám tính lãi. Thần cho rằng chính sự như thế này, ghi vào sách vở, không chỉ thời Đường, Ngu, Tam đại chưa từng có, xem qua từ Tần, Hán đến nay, thời suy loạn cũng chưa từng có vậy.” Vua cười và gật đầu. Vua bảo Quang rằng: “Huệ Khanh không tránh khỏi việc cùng làm, không thể tranh cãi với hắn, sẽ làm mất thể thống triều đình.” Lui ra, cùng Huệ Khanh triệu tập hành nhân ở Đông phủ, lại chất vấn những điều họ đã tâu, vẫn như trước không thay đổi. Vương An Thạch khẩn khoản xin từ chức, tiến cử Huệ Khanh lên nắm chính quyền, Vua đã đồng ý. Ngày Ất Dậu, Quang lại hội với Huệ Khanh, Huệ Khanh tỏ ra đắc ý, mắng nhiếc hành nhân và tư lại, dùng lời lẽ xúc phạm Quang, Quang không dám cãi lại.

[60] Chiếu rằng: những dân lưu tán ở các lộ bị thiên tai, theo đường đi mà mang theo đồ đạc, thuế tiền dưới 100 đồng thì được miễn.

[61] Hôm đó, có mưa đá.

[62] Vương Thiều đại phá Tây Phiền, Mộc Chinh đầu hàng. 《Cương yếu》 chép: xây thành Kha Nặc, thủ lĩnh Tây Phiền đầu hàng^[14]; 《Cựu kỷ》 ngày Ất Dậu 18 chép Vương Thiều phá Tây Phiền, chém được 7.000 thủ cấp, Mộc Chinh đầu hàng. 《Tân kỷ》 sửa lại như trên, nay theo đó. Chi tiết lại ghi đầy đủ vào ngày Đinh Dậu 30.

[63] Đoan Minh điện học sĩ, kiêm Hàn Lâm thị độc học sĩ, phán Tây Kinh lưu thủ ty Ngự sử đài Tư Mã Quang dâng sớ rằng:

[64] Thần kính đọc chiếu thư, mừng rỡ đến phát khóc. Xưa Thành Thang tự trách mình về sáu việc, nay bệ hạ lấy bốn việc để cầu lời can gián. Việc làm của bậc thánh nhân, tuy khác thời đại nhưng cùng hợp đạo lý. Những điều chiếu thư nói đến, đều là mối lo sâu xa của ngày nay^[15]. Bệ hạ đã biết rõ, quần thần còn nói gì nữa? Tăng Tử nói: “Tôn trọng điều mình nghe được thì sẽ sáng suốt; làm theo điều mình biết thì sẽ rạng rỡ.” Bệ hạ thực sự biết như vậy, lại có thể quyết tâm không nghi ngờ, không bị tả hữu lay động, thì sao biết được tai họa ngày nay không như cây dâu, cây lúa thời Đại Mậu, chim trĩ kêu thời Cao Tông, sấm gió thời Thành Vương, hạn hán thời Tuyên Vương, lại trở thành phúc lành cho tông miếu và sinh dân? Tuy nhiên, từ khi chiếu thư ban xuống, thần không biết các quan trong ngoài có ai vì việc cấp bách hiện nay, nỗi khổ của dân chúng, mà dám phân trần thẳng thắn với bệ hạ không? Hẳn là có, nhưng thần chưa được nghe. Thần tự nghĩ mình không đủ tài^[16], nghĩ rằng cha con thần được hưởng ân sâu của nước, giữ chức thị tòng, trước kia ở triều đình, nhiều lần dám nói lời ngu muội, làm phiền thánh thượng, sau vì bệnh tật, tự xin chức nhàn, không dám tham gia bàn luận việc nước, đã bốn năm nay. May mắn gặp bệ hạ ban chiếu thư hiếm có, hỏi về những thiếu sót trong triều chính, đây thực là cơ hội ngàn năm một thuở. Người xưa dù ở nơi đồng ruộng vẫn không quên Vua, huống chi những người đang giữ chức vụ, hưởng bổng lộc? Vì vậy, thần không dám sợ quyền thế, tránh sự giận dữ của mọi người, yêu thân nhỏ bé, bảo vệ vợ con, biết rõ thời sự đáng lo mà im lặng không nói.

[65] Trộm xem bệ hạ có tính cách anh minh, hiếm có trên đời, từ khi lên ngôi, chuyên tâm cầu trị, lấy làm xấu hổ khi chỉ là vị Vua thường kế thừa giữ gìn phép tắc, trên thì ngưỡng mộ sự hưng thịnh của Nghiêu, Thuấn, dưới không để mất sự thịnh vượng của Hán, Đường, đề bạt nhân tài kiệt xuất, giao cho họ nắm quyền chính, lời nói không gì không nghe, kế sách không gì không theo, kẻ được khen thì thăng chức vượt bậc, kẻ bị chê thì bị cách chức, bệ hạ khoanh tay ngồi yên, để họ tự do hành động, hết lòng tin tưởng, không ai có thể ly gián được, dù Tề Hoàn Công dùng Quản Trọng, Thục Tiên Chủ dùng Gia Cát Lượng, cũng không bằng được. Những người nắm quyền chính cũng dốc hết tâm lực để đáp ứng ý muốn của bệ hạ^[17], lấy làm xấu hổ khi chỉ là bề tôi tầm thường tuân thủ pháp luật, làm theo lệ cũ, thường tự nhận mình là Chu Công, vì thế trăm việc đều được sửa đổi, bốn dân được no ấm vui vẻ, tiếng khen ngợi lan tỏa khắp nơi, điềm lành liên tiếp xuất hiện, đó chính là kết quả vậy.

[66] Trong sáu năm qua, trăm việc rối ren, bốn dân thất nghiệp, tiếng oán hận không thể nghe được, những điềm lạ lớn lao, xưa nay hiếm thấy, nguyên nhân là gì? Há chẳng phải là do các bề tôi phụ tá bệ hạ chưa tìm được đạo lý đúng đắn sao^[18]! Cái gọi là chưa tìm được đạo lý đúng đắn, chính là ở chỗ thích người cùng ý kiến với mình, mà ghét người khác ý kiến với mình. Bệ hạ đã hoàn toàn giao quyền uy phúc cho họ, khiến họ chế định ra pháp luật mới để làm lợi cho thiên hạ, thì nên cùng với mọi người bàn bạc, bỏ cái ngắn lấy cái dài, để cầu được sự hoàn thiện^[19], nhưng lại chỉ tin vào ý kiến của mình, ghét người phản đối. Các bề tôi có ai cùng ý kiến thì được thăng chức không theo thứ tự; ai khác ý kiến thì tai họa và nhục nhã theo sau. Tình người ai chẳng muốn bỏ họa lấy phúc, bỏ nhục lấy vinh, do đó những kẻ sĩ trong thiên hạ ham mê phú quý đều vội vàng theo họ, tranh nhau khuyên bệ hạ càng thêm tin tưởng, nghe theo lời họ, nghiêm khắc xử phạt, để dứt bỏ những ý kiến khác. Những người như vậy thường được bổ nhiệm vào các chức vụ tốt đẹp, mấy năm gần đây, những người nắm quyền trong triều ngoài nội đều thuộc loại này. Những người giữ lòng trung trực, giữ gìn liêm sỉ đều bị bài xích, bỏ rơi, hoặc bị tội, không còn chỗ đứng.

[67] Đến như các quan chức đài gián^[20], là tai mắt của thiên tử, dùng để quy chính những thiếu sót trong triều chính, ngăn chặn sự chuyên quyền của đại thần, đây là việc bệ hạ nên tự lựa chọn, nhưng cũng để cho các bề tôi phụ tá lựa chọn. Họ chỉ dùng những người thân cận yêu quý của mình, nếu có chút gì trái ý liền bị giáng chức, đuổi đi, để răn đe người sau, nhất định phải chọn những kẻ nịnh bợ nhất mới được. Như vậy, thì những sai lầm trong chính sự, sự gian trá của quần thần, nỗi khổ của dân chúng, những oan ức ở phương xa, bệ hạ làm sao mà nghe thấy được?

[68] Lại sai sứ giả đi khắp bốn phương thăm dò lợi hại, cũng đều là những người thân tín, trước hết đều nhận chỉ thị, dựa vào thế lực để ép buộc quan lại các châu huyện, việc tốt xấu đều do họ ghi chép, thăng giáng đều do họ quyết định. Quan lại các châu huyện chỉ lo đối phó còn chưa xong, sao có thời gian bàn luận lợi hại, phân biệt đúng sai? Khi họ vào tâu, thì nói rằng quan lại các châu huyện đều cho là tiện lợi, có thể thực hiện lâu dài. Bệ hạ chỉ thấy văn thư rõ ràng dễ hiểu, cho rằng pháp luật rất hoàn hảo, mọi người đều đồng ý, nào biết được việc họ làm bên ngoài? Có người còn thêm điều khoản, cố tìm tòi mới lạ, tranh luận lợi hại, thay đổi tùy tiện, khiến pháp luật thống nhất ngày càng khác biệt, lâu ngày không ổn định, quan dân không biết theo đâu, bởi vì làm theo cũ thì không có công, đổi mới thì được thưởng. Họ chỉ lo tính toán riêng để thăng tiến, chứ không có chí hướng vì nước lợi dân.

[69] Lại sai sứ giả đốc thúc các Giám ty tại địa phương, Giám ty lại đốc thúc các châu huyện, trên dưới thúc ép nhau, tranh nhau làm khắt khe, nếu không tuân hành pháp mới, lập tức bị cách chức. Hoặc chưa quen pháp mới, vô tình phạm lỗi, đều không được xét xử, bị giáng chức như người phạm tội tham nhũng, còn nặng hơn phạm tội tư. Quan lại các châu huyện chỉ lo thi hành văn thư, tha tội còn chưa xong, nên không còn để ý đến việc dân.

[70] Lại bí mật sai tuần binh nghe ngóng những kẻ bàn tán chê bai trên đường phố, bắt lại và xử phạt. Lại treo bảng thưởng, chiêu mộ người tố giác kẻ phỉ báng triều chính. Thần không biết từ xưa đến nay, chính sách của các bậc thánh đế minh vương có như vậy không? Xưa Vua Nghiêu “xét ý dân, bỏ ý mình theo người”. Vua Thuấn răn bảo quần thần: “Ta sai, các ngươi hãy sửa, các ngươi đừng chiều theo trước mặt, sau lưng lại bàn tán.” Đó là lý do họ được xưng là bậc đứng đầu các đế vương. Nhà Tần ghét nghe lỗi mình, giết kẻ can gián thẳng thắn, cấm người bàn tán riêng tư, đến khi họa loạn xảy ra, người ngoài đường đều biết, chỉ có mình không biết, đó là điều răn cho muôn đời.

[71] Tử Sản làm tướng nước Trịnh, người nước Trịnh thường đến trường học ở làng để bàn luận về việc chính sự. Nhiên Minh xin phá bỏ trường học đó. Tử Sản nói: “Tại sao vậy? Người ta sáng tối lui tới nơi đó để bàn luận về việc tốt xấu của chính sự. Điều gì họ cho là tốt, ta sẽ làm theo; điều gì họ chê trách, ta sẽ sửa đổi. Đó là thầy của ta vậy. Sao lại phá bỏ nó^[21]? Ta nghe rằng lòng trung thành và điều thiện sẽ làm giảm bớt oán hận, chứ chưa từng nghe dùng uy quyền để ngăn chặn oán hận. Làm như vậy tuy có thể ngăn chặn ngay, nhưng giống như ngăn sông, nếu vỡ đê lớn thì thiệt hại sẽ rất nhiều, ta không thể cứu được. Chi bằng để cho nước chảy nhỏ, dẫn nó đi. Chi bằng ta nghe mà xem đó như thuốc chữa bệnh vậy.” Sao người chấp chính ngày nay lại khác với người chấp chính thời xưa vậy?

[72] Tề Cảnh công nói với Lương Khâu Cứ^[22]: “Chỉ có Cứ là hòa hợp với ta phải không?” Yến Tử đáp: “Cứ chỉ là đồng ý với ngài, sao gọi là hòa hợp được? Hòa hợp giống như nấu canh vậy^[23]. Dùng nước, lửa, giấm, muối, mắm, muối, mơ để nấu cá thịt, người đầu bếp nêm nếm, điều chỉnh vị cho vừa, bổ sung chỗ thiếu, giảm bớt chỗ thừa. Người quân tử ăn vào, lòng được bình an. Quan hệ Vua tôi cũng vậy, điều gì Vua cho là đúng mà có chỗ sai, bề tôi chỉ ra chỗ sai để hoàn thiện điều đúng. Điều gì Vua cho là sai mà có chỗ đúng, bề tôi chỉ ra chỗ đúng để bỏ đi chỗ sai. Nhờ vậy chính sự được bình ổn mà không bị xáo trộn, dân chúng không có lòng tranh giành. Nay Cứ không như vậy, điều gì Vua cho là đúng, Cứ cũng nói đúng; điều gì Vua cho là sai, Cứ cũng nói sai, giống như lấy nước mà hòa vào nước, ai có thể ăn được?” Nay các quan trong triều, khi đối đáp và khuyên can, có ai khác với Lương Khâu Cứ không?

[73] Vệ quân nói kế sách không đúng, quần thần đều đồng thanh hưởng ứng như một. Tử Tư nói: “Theo ta xem xét nước Vệ, đúng là Vua chẳng ra Vua, tôi chẳng ra tôi. Nhà Vua tự cho mình là đúng, thì mưu kế của mọi người không được đưa ra. Việc đúng mà tự cho là đúng, còn ngăn cản mưu kế của mọi người, huống chi là đồng tình để nuôi dưỡng cái ác? Không xem xét việc đúng sai, mà vui khi người khác khen mình, thì không gì tối tăm hơn. Không suy xét lẽ phải ở đâu, mà nịnh hót để được dung thân, thì không gì nịnh bợ hơn. Vua tối tăm, tôi nịnh hót, đứng trên dân, dân sẽ không theo. Nếu cứ thế mãi, nước sẽ không còn gì giống nước nữa.” Tử Tư nói với Vệ hầu: “Việc nước của ngài ngày càng sai lầm. Ngài nói ra tự cho là đúng, mà khanh đại phu không dám sửa chữa sai lầm. Khanh đại phu nói ra tự cho là đúng, mà sĩ thứ không dám sửa chữa sai lầm. Vua tôi đã tự cho mình là hiền, mà quần thần đồng thanh khen là hiền. Khen là hiền thì thuận theo mà được phúc^[24], sửa chữa thì nghịch lại mà gặp họa. Như thế thì điều thiện từ đâu mà sinh ra?” Nay người chấp chính đề xướng phép mới, quần thần đồng thanh khen là hiền, có gì khác với chính sự nước Vệ? Vì thế sĩ đại phu uất ức bất bình, nhìn nhà thở dài mà miệng không dám nói. Dân chúng đói rét tiều tụy, oán than khóc lóc mà không biết kêu ai. Đó chính là điều bệ hạ gọi là mưu kế trung thành, lời nói thẳng bị bưng bít không thấu đến trên, mà nịnh hót che lấp để thành việc riêng. Nếu trung ngôn lui ẩn, nịnh thần đầy rẫy, mà mong trăm việc được chỉnh đốn, bốn dân được vui vẻ, lời ca tụng hòa hợp, điềm lành xuất hiện, thì thật là khó vậy.

[74] Hiện nay, những thiếu sót trong chính sự triều đình có thể kể ra sáu điều lớn như sau: Một là việc rộng rãi phát tiền thanh miêu, khiến dân chúng ngày càng chịu nợ nặng, trong khi quan huyện chẳng thu được gì; hai là miễn dịch cho hộ giàu, thu tiền hộ nghèo để nuôi những kẻ lêu lổng; ba là lập Ty thị dịch, tranh giành lợi ích với dân nghèo, thực chất là làm hao tán của công; bốn là trong nước chưa yên mà đã gây hấn với bốn phương, được ít mất nhiều; năm là tổ chức bảo giáp, dạy dùng vũ khí để làm phiền nhiễu nông dân; sáu là tin dùng những kẻ xảo trá, bừa bãi xây dựng thủy lợi, làm khổ dân và tốn kém tiền của. Còn những việc nhỏ nhặt như gạo muối thì không đáng để bệ hạ nghe. Bỏ việc lớn mà nói việc nhỏ, bỏ việc gấp mà nói việc chậm, bề ngoài tỏ ra can gián, trong lòng lại xu nịnh, đó là kẻ gian tà nhất, thần không dám làm vậy. Sáu điều hại này, dù người sang hèn, ngu trí đều biết rõ, ngay cả những bề tôi gần gũi bệ hạ, ngày ngày khen ngợi chính sách mới, trong lòng cũng biết là không thể được, chỉ muốn chiều ý bệ hạ, xu nịnh kẻ cầm quyền để mưu cầu phú quý mà thôi. Một khi ý bệ hạ thay đổi, thì lời nói của họ cũng sẽ khác đi, thần không dám tốn giấy mực nữa, kể lể lợi hại để làm phiền bệ hạ, chỉ mong bệ hạ đừng nghe theo bọn nịnh thần, đừng chiều ý kẻ quyền thế, hãy quyết tâm bãi bỏ, ắt sẽ có người tâu trình rõ ràng cho bệ hạ.

[75] Trong sáu điều này, tiền thanh miêu và miễn dịch gây hại đặc biệt lớn. Sức lực là thứ mà dân sinh ra đã có; lúa gạo và vải lụa là thứ dân có thể có được nhờ cày cấy và trồng dâu^[25]. Còn tiền là thứ do quan huyện đúc, dân không được tự ý làm. Từ trước khi thi hành phép mới, tiền trong dân gian vốn đã ít, chỉ có những nhà buôn lớn hoặc người giàu có mới tích trữ, còn những nông dân giàu có nhất cũng chỉ là chiếm nhiều ruộng đất, tích trữ nhiều lúa gạo, nhà cửa khang trang, có trâu cày mà thôi, chưa từng có ai tích trữ hàng vạn tiền trong nhà. Những người nghèo thì quần áo rách rưới không đủ che thân, cơm gạo thô không đủ no bụng, mùa thu trông vào mùa hè, mùa hè trông vào mùa thu, hoặc đi cày thuê, hái lượm để kiếm sống^[26], thậm chí có người chưa từng biết đến tiền. Vì vậy, người xưa sử dụng dân chúng^[27], đều dựa vào những gì họ có mà thu, việc lao dịch của nông dân chỉ là đóng góp sức lực, thuế chỉ là lúa gạo và vải lụa. Đến cuối thời Đường, khi chiến tranh nổ ra, mới bắt đầu có thuế bằng tiền, nên Bạch Cư Dị chê trách rằng: “Nhà dân không có lò đúc tiền, đất bằng không có núi đồng.” Ý nói là bắt dân đóng thứ họ không có. Nay các cơ quan làm luật lại không như vậy, không phân biệt người chợ búa hay đồng ruộng, từ trong ra ngoài, từ sáng đến tối, chỉ biết đòi tiền.

Nông dân gặp năm được mùa, bán rẻ lúa thu hoạch để nộp thuế, so với giá năm thường, có khi giảm hai phần ba, về số lượng đấu hộc, có khi tăng thêm hai phần mười, để mong bán được cho người khác. Nếu gặp năm mất mùa, không có lúa để bán, quan lại vẫn không ngừng đòi tiền, muốn bán ruộng thì nhà nhà bán ruộng, muốn bán nhà thì nhà nhà bán nhà, muốn bán trâu thì nhà nhà bán trâu. Không còn ruộng để bán, đành phải chặt cây dâu, cây táo, tháo dỡ nhà cửa bán củi^[28], hoặc giết trâu bán thịt, lấy tiền nộp thuế. Một năm như vậy, năm sau biết lấy gì mà sống? Vì thế, từ khi thi hành phép mới, nông dân càng bị hại nặng. Nông nghiệp là gốc rễ của thiên hạ, nông dân đã mất việc làm, những người khác lấy gì mà ăn? Nay tiền càng nặng, vật càng rẻ, năm tuy đói kém, lúa gạo không quá đắt, nhưng dân càng thêm khốn khổ. Những người lo việc nước, há không nên suy nghĩ một chút về nguyên nhân sao? Tất cả đều là lỗi của việc thu tiền.

[76] Phía bắc đến tận biên ải, phía đông giáp biển, phía nam vượt sông Giang, Hoài, phía tây đến đất Cung, Thục. Từ mùa thu đông năm ngoái, mưa tuyết rất ít, giếng nước, suối khe thường khô cạn, lúa mạch không thu hoạch được, dân chúng đã tuyệt vọng. Quá nửa mùa hạ, vụ gieo trồng mùa thu vẫn chưa thể tiến hành, những hộ trung lưu trở xuống hầu như đều thiếu lương thực, phải hái quả cây, nhổ cỏ để kéo dài ngày tháng. Nếu tình hình này kéo dài thêm vài tháng nữa, sẽ ra sao? Trong lúc này, quan lại các châu huyện vẫn thúc ép thu tiền thanh miêu, trợ dịch, không dám chậm trễ chút nào, đánh đập trói buộc, chỉ sợ không kịp, khiến vợ con dân chúng hoảng loạn, như bị ném vào lửa đỏ, kêu khóc kêu trời, không còn hy vọng sống.

Thần e rằng chim cùng thì mổ, thú cùng thì vồ, dân cùng khốn đến cực độ mà không ai cứu giúp, kẻ yếu sẽ chết nơi đồng hoang, kẻ mạnh sẽ tụ tập thành giặc cướp, biết đi đâu! Nếu khắp nơi đông tây nam bắc, bọn chúng tụ tập thành bè đảng, ngày càng lan rộng, tràn ngập núi rừng, giày xéo thành ấp, châu huyện không ngăn cản được, quân đội không đánh dẹp được, đến lúc đó mới bàn bạc bãi bỏ tân pháp, thì có ích gì! Những kẻ như Lục Lâm, Xích Mi, Hoàng Cân, Hắc Sơn từ đâu mà ra? Đều là dân chúng mệt mỏi vì thuế má, lại gặp nạn đói kém, cùng khốn không nơi nương tựa mà thôi. Đây là mối lo cho tông miếu xã tắc, mà trên triều đình vẫn thản nhiên tự mãn, cho rằng sự nghiệp thái bình đã thành công tám chín phần. Đây là điều khiến thần đau lòng nhức óc, ngày quên ăn, đêm quên ngủ, không tránh khỏi cái chết, muốn im lặng mà không thể.

Kinh Dịch quẻ Phục, hào Sơ Cửu nói: “Không xa mà trở lại, không có gì đáng hối hận, rất tốt lành.” Ý nói phạm sai lầm mà biết sửa đổi, dù có hối hận cũng không lớn. Hào Thượng Lục nói: “Lạc lối mà không trở lại, hung hiểm, có tai họa, dùng binh đánh trận, cuối cùng sẽ đại bại. Vì Vua nước ấy gặp hung hiểm, đến mười năm không thể chinh phạt được.” Ý nói lạc lối mà không trở lại, hung hiểm, lại có tai họa, đối với đạo làm Vua càng bất lợi. Xưa Tần Mục Công thua trận Hiêu, làm bài 《Tần Thệ》 nói: “Những người mưu lược xưa, thì nói chưa theo ý ta mà kiêng kỵ. Những người mưu lược nay, tạm coi là thân cận. Tuy nói vậy, nhưng vẫn nên tham khảo ý kiến của các bậc lão thành, thì sẽ không có lỗi lầm.” Đó là hối hận vì bỏ xa mưu lược của người già dặn, dùng mưu kế nông cạn của kẻ khéo nói, dẫn đến thất bại mà nghĩ cách sửa chữa lỗi lầm, nên cuối cùng mới rửa sạch mối nhục trước, làm bá chủ Tây Nhung. Hán Vũ Đế chinh phạt tứ di, Trung Quốc hao tổn, giặc cướp nổi lên khắp nơi, lại mất quân Nhị Sư, bèn hạ chiếu thư đau xót nói: “Trước đây, ta đưa thư trói ngựa cho thừa tướng, ngự sử, các quan nhị thiên thạch, đại phu, lang quan, những người làm văn học xem, đều cho rằng địch tự trói ngựa của mình, rất không tốt lành. Các phương sĩ ở công xa, thái sử, thái bốc đều cho là tốt. Nay kế hoạch và quẻ bói đều trái ngược.” Đó là lúc bắt đầu nhận ra sự nịnh hót của các phương sĩ công xa, đối đáp không thành thật, dẫn đến sai lầm quốc sự, trong lòng hối hận. Vì vậy cấm các hình phạt tàn bạo, ngừng thu thuế bừa bãi, chú trọng gốc rễ, chăm lo nông nghiệp, thiên hạ lại yên ổn.

[77] Từ khi quốc gia thi hành tân pháp, người trong thiên hạ đều cầu nguyện trong lòng, mong Bệ hạ giác ngộ, cứu vãn những sai lầm, để cứu dân đang mệt mỏi, như mong mưa móc từ trời cao, ngày qua ngày, cho đến nay. Nếu nay sửa đổi, vẫn còn kịp cứu vãn, nếu để quá lâu, sức dân sẽ kiệt quệ, một ngày kia tan rã, rồi mới lo an định, há chẳng khó sao?

[78] Trộm xem chiếu thư của Bệ hạ, kính sợ thiên tai^[29], tự trách mình sâu sắc, lời lẽ tha thiết^[30], muốn có sự thay đổi. Nếu chỉ ghi thành văn suông, mà không thay đổi gì về tân pháp, thì cũng như đứng trước nồi cá sắp chín mà vẫn tiếp tục đốt lửa, sẽ có ích gì? Bệ hạ nếu thực sự tỏa sáng như mặt trời mặt trăng, quyết đoán mạnh mẽ, xua đuổi kẻ nịnh hót, không để bị che lấp, tự chọn người trung trực làm quan đài gián, thu hồi quyền uy về tay mình. Hãy ra chiếu cho thiên hạ không phát tiền thanh miêu nữa, những khoản nợ còn trong dân, tính theo vốn ban đầu, chia làm nhiều năm thu nộp, không thu lãi nữa. Tiền miễn dịch hãy bãi bỏ hết, việc sai dịch theo pháp cũ. Bãi bỏ việc thị dịch, những vật tích trữ, bán theo giá mua ban đầu, những khoản nợ quan, cũng bỏ lãi chỉ thu vốn. Bãi bỏ việc mở rộng bờ cõi, trước hết làm cho Trung Quốc yên ổn, sau đó mới chinh phạt tứ di. Bãi bỏ việc luyện tập bảo giáp, để dân chuyên tâm làm ruộng. Những công trình thủy lợi, giao cho châu huyện xem xét, việc nào lợi ít hại nhiều đều bãi bỏ. Như thế thì trong ngoài đều vui mừng, trên dưới đều cảm động, khí hòa lan tỏa, mưa thuận gió hòa. Những kẻ nịnh hót, a dua với chính quyền, đều nhờ tân pháp mà được giàu sang, nếu Bệ hạ cho là sai mà bỏ đi, họ như cá mất nước, ắt sẽ tranh giành cố chấp không chịu thay đổi, mong Bệ hạ đừng hỏi đến họ.

[79] Thần trộm nghe rằng bệ hạ vì nạn hạn hán, đã tránh điện, bỏ bữa, lo lắng đến cực độ, nhưng dân chúng cuối cùng vẫn không được hưởng ân trạch, chi bằng bãi bỏ sáu việc này, lập tức có đức lớn lan rộng khắp bốn biển. Lại nghe rằng gần đây kinh sư tuy có mưa, nhưng ngoài khu vực kinh thành, hạn hán vẫn như cũ. Bậc vương giả lấy bốn biển làm nhà, không phân biệt xa gần, đều là con đỏ của bệ hạ. Mong bệ hạ dù theo lời thỉnh cầu của quần thần, ngự chính điện, dùng bữa như thường, vẫn nên cẩn trọng lo lắng cho bốn phương, chớ vội tự an lòng, cho rằng không còn tai họa sau này. Lại nữa, các châu huyện tâu về mưa, thường chỉ muốn làm dịu nỗi lo lắng của bệ hạ, một tấc thì nói ba tấc, ba tấc thì nói một thước, phần nhiều không đúng sự thật, không thể không xem xét. Lại nghe rằng phép thanh miêu, nếu thiên tai làm hại đến năm phần thì tạm ngừng, nhưng trong đó có quan lại bất nhân, đến mức ức hiếp dân chúng, chỉ cho miễn thuế dưới bốn phần, điều này đáng tội lắm. Thần ở chỗ nhàn tản, nếu triều chính có chút sai lầm nhỏ, thần vốn không dám dự nghe, nay ngồi nhìn dân chúng khốn khổ vì tân pháp như vậy, sẽ là nỗi lo lớn của triều đình, mà bệ hạ lại không biết. Lại nữa, từ đầu năm đến nay, thần già yếu bệnh tật ngày càng tăng, sợ rằng một mai chết đi, mang theo nỗi lòng trung không trọn, ôm hận dưới suối vàng, nên liều chết một lần nói với bệ hạ. Nếu bệ hạ vẫn bỏ qua không tin^[31], đó là ý trời, thần không dám nói nữa. Quang dâng sớ, không rõ ngày tháng chính xác. Xét lời sớ nói rằng mùa hạ đã qua nửa, ắt là sau ngày 15 tháng 4^[32]. Nay phụ lục vào đây trước khi Vương An Thạch bãi chức tể tướng.

[80] Tri Thanh châu Đằng Phủ dâng sớ nói: “Những phép mới làm hại dân, bệ hạ đã biết rồi. Chỉ cần hạ một tờ chiếu, tất cả các phép mới thi hành từ năm Hi Ninh thứ hai trở lại đây, nếu có điều gì bất tiện thì đều bãi bỏ^[33], thì lòng dân sẽ hòa hợp và ý trời sẽ giải tỏa.” Điều này căn cứ theo mộ chí của Đằng Phủ ghi chép thêm, cần xem xét thêm. 《Trịnh Hiệp ngôn hành lục》 chép: Lúc đó có chiếu cầu lời nói thẳng, rất nhiều người muốn ứng chiếu, nhưng nghe tin Hiệp bị hặc tội, đều rút lui, chỉ có Tư Mã Quang và một hai người dâng văn bản lên được. Bọn gian nịnh ngày ngày giả danh bỏ thư vào hòm, xin giữ lại Vương An Thạch, kiên trì phép mới, và xin trị tội Hiệp vì tội cuồng vọng. Sớ của Quang đã chép đầy đủ, sớ của Phủ chỉ còn lại đoạn này, các sớ khác đều không thấy. 《Ngôn hành lục》 có thể căn cứ, nay tạm ghi chép thêm.

[81] Ngày Bính Tuất, Lễ bộ Thị lang, Bình chương sự, Giám tu Quốc sử Vương An Thạch bị bãi chức, giáng làm Lại bộ Thượng thư, Quan văn điện Đại học sĩ, Tri Giang Ninh phủ. Vẫn ban chiếu cho ông được ra vào theo nghi thức của nhị phủ, trong các buổi triều hội lớn thì đứng dưới hàng Trung thư môn hạ. An Thạch được thăng chín bậc, ngày 23 tháng 5 năm Nguyên Phù thứ hai, Tăng Bố có nói, cần xem xét. Quan văn điện Đại học sĩ, Lại bộ Thị lang, Tri Đại Danh phủ Hàn Giáng giữ nguyên chức cũ làm Bình chương sự, Giám tu Quốc sử, sai Câu đương Ngự dược viện Lưu Hữu Phương mang chiếu triệu Giáng về kinh, Hàn lâm học sĩ, Hữu Chánh ngôn, kiêm Thị giảng Lữ Huệ Khanh làm Hữu Gián nghị đại phu, Tham tri chính sự. An Thạch làm chấp chính tổng cộng sáu năm.

[82] Trước đó, hôm trước, Vua hầu hạ Thái hậu, cùng với Kỳ vương Hạo đến cung Thái hoàng thái hậu. Thái hoàng thái hậu nói với Vua: “Ta nghe dân gian rất khổ vì tiền thanh miêu và trợ dịch, sao không bãi bỏ đi?” Vua đáp: “Việc này là để làm lợi cho dân, không phải làm khổ họ.” Thái hoàng thái hậu nói: “Vương An Thạch thật có tài học, nhưng kẻ oán hận ông rất nhiều. Nhà Vua muốn bảo toàn ông, chi bằng tạm đưa ông ra ngoài, hơn một năm sau lại triệu về cũng được.” Vua nói: “Trong các quần thần, chỉ có An Thạch là người có thể đứng ra gánh vác việc nước.” Hạo nói: “Lời của Thái hoàng thái hậu là lời chí lý. Bệ hạ không thể không suy nghĩ.” Vua giận dữ nói: “Là ta làm hỏng thiên hạ sao? Ngươi tự làm đi!” Hạo khóc nói: “Sao đến nỗi thế?” Mọi người đều không vui mà giải tán. Điều này căn cứ theo 《Văn kiến lục》 của Thiệu Bá Ôn, nói là Tư Mã Quang ghi lại lời của Phú Bật, nhưng Bá Ôn nói: Lúc đó trước ngày tế tự vài hôm, Thái hoàng thái hậu^[34] nói: “Thời tiết quang đãng, ngày hành lễ như thế này thật là đại khánh.” Vua đáp: “Đúng vậy.” Thái hoàng lại nói: “Ta trước đây nghe dân gian khổ cực, tất phải báo lại, Nhân Tông thường nhân dịp xá tội mà thi hành, nay cũng nên như vậy.” Vua nói: “Nay không có việc gì khác.” Thái hoàng lại khuyên Vua nhân dịp xá tội mà bãi bỏ tiền thanh miêu và trợ dịch. Xét vào tháng 9 năm thứ 4 khi tế ở Minh Đường, Thái hoàng chưa chắc đã có lời này, đến tháng 9 năm thứ 7 tế ở Minh Đường thì An Thạch đã rời chức tể tướng từ tháng 4 rồi. Lúc này chắc chắn có sai sót, nay lược bớt và sửa đổi để không mâu thuẫn.

[83] Vương An Thạch càng tự phụ, dư luận đương thời cuối cùng không tán thành. Một hôm, Thái hoàng thái hậu và Hoàng thái hậu lại khóc lóc nói với Vua về những bất tiện của tân pháp, và nói: “Vương An Thạch làm loạn thiên hạ.” Vua khóc, lui về, ra lệnh cho Vương An Thạch bàn việc cắt giảm. Vương An Thạch cố gắng giải thích, việc mới thôi. Gặp lúc hạn hán kéo dài, dân chúng ly tán, Vua lo lắng hiện rõ trên nét mặt, mỗi khi các đại thần vào chầu, đều than thở đau xót, càng nghi ngờ tân pháp bất tiện, muốn bãi bỏ. Vương An Thạch không vui, nhiều lần xin từ chức, Vua không cho. Lữ Huệ Khanh lại sai đồng đảng mỗi ngày đến hòm thư, mạo danh dâng thư xin giữ lại Vương An Thạch, kiên quyết giữ tân pháp. Mạo danh dâng thư xin giữ lại Vương An Thạch, việc này căn cứ theo 《Trịnh Hiệp ngôn hành lục》.

Vua bèn sai Huệ Khanh, đem chiếu thư dụ Vương An Thạch: “Muốn cho khanh làm quan chức sư phó, ở lại kinh sư.” Nhưng Vương An Thạch kiên quyết xin từ chức, Vua lại ban chiếu thư nói: “Vừa nhận được tấu của khanh, vì nghĩa khó xử, muốn được đến quận nhàn để nghỉ ngơi. Trẫm thấu hiểu ý khanh, không muốn mời khanh ở lại nhiều lần nữa, đã hạ chiếu chỉ, bổ khanh làm Tri châu Giang Ninh^[35], để khanh yên tâm nghỉ ngơi, thỏa mãn nguyện vọng. Trẫm thấu hiểu lòng thành của khanh, đến thế là cùng, khanh nên có cách báo đáp. Chiếu thư còn đó, đừng để thất hứa, từ đây hãy ung dung ra đi.” Lại ban chiếu thư nói: “Hàn Giáng tha thiết muốn gặp khanh một lần, ý là có điều muốn bàn bạc, khanh hãy vì Trẫm nói rõ những việc cấp bách về tình hình nhân tình chính sự hiện nay.” Vương An Thạch tiến cử Hàn Giáng thay mình, vẫn dùng Huệ Khanh làm phó. Đối với những việc Vương An Thạch làm, vẫn tuân thủ không thay đổi. Đương thời gọi Hàn Giáng là “Truyền pháp sa môn”, Huệ Khanh là “Hộ pháp thiện thần”. “Truyền pháp sa môn”, “Hộ pháp thiện thần”, căn cứ theo 《Ngô Kiên mạn đường tùy bút》. Lại 《Trịnh Hiệp ngôn hành lục》 chép: Ngày Huệ Khanh nhận chức, kinh sư có gió lớn và bụi mù, đất vàng^[36], che phủ chiếu hơn một tấc. Hiệp lại dâng sớ bàn việc này, không được trả lời. Việc này nên khảo xét kỹ rồi sửa chữa.

[84] Hôm khác, Vua lại ban chiếu viết tay cho An Thạch rằng: “Vương Thiều nghe khanh từ chức, rất không yên lòng. Sau đó có kẻ gian lừa Thiều rằng, triều đình đã có lệnh bãi bỏ Hi Hà, dời tướng về trị ở Tần. Thiều càng lo lắng, Trẫm tuy đã ban chiếu thư để giải thích, nhưng khanh nên đặc biệt viết thư an ủi ông ta.”

[85] Hà Đông tiết độ sứ, Thủ Tư đồ, kiêm Thị trung, Phán Hà Dương Văn Ngạn Bác được điều làm Phán Đại Danh phủ.

[86] Kiểm chính Trung thư ngũ phòng công sự Lý Thừa Chi kiêm Đồng phán Tư Nông tự.

[87] Binh bộ lang trung Trần An Thạch được phục chức làm Hộ bộ phán quan. Vì Tri gián viện Đặng Nhuận Phủ và các quan khác tâu rằng, gần đây triều đình thấy các giám ty ở Kinh Đông không làm tròn chức trách, nên đều cách chức, mà An Thạch mới nhậm chức chưa lâu, những việc như quan lại tốt xấu, tân pháp nới hay siết, có lẽ chưa biết hết, lại xét thấy An Thạch cũng từng phát giác hơn hai mươi viên quan lại phạm lỗi^[37].

[88] Chiếu lập châu Nguyên, lấy thành mới của châu Ý làm trị sở, huyện lấy tên là Lô Dương. Theo lời thỉnh cầu của Chương Đôn. Sách 《Nam Giang truyền》 chép rằng châu Ý được ban tên là châu Nguyên, huyện Đàm Dương và huyện Lô Dương^[38], đều ghi chép vào tháng 6 năm thứ 7. Xét theo 《Thực lục》 thì là việc ngày 19 tháng 4 năm thứ 7. Ngày 19 tháng giêng, Chương Đôn thỉnh cầu xây dựng châu, huyện, thành, trại, nên tham khảo thêm. 《Cửu vực chí》 chép: Châu Nguyên, quận Đàm Dương, năm Hi Ninh thứ 7, thu phục 17 châu Kiềm, Hoành, Cổ, Hiển, Tự, Hạp, Trung Thắng, Phú, Doanh, Tú, Doãn, Vân, Hợp, Nga, Tưởng, Hoảng, Ba, Tuyên^[39], tức là đất các châu Tự, Cẩm, Tưởng thời Đường, lập thành châu. Trị sở đặt tại Lô Dương, quản lý 3 huyện Lô Dương^[40], Ma Dương, Kiềm Dương. 《Thực hóa chí》 chép: Chương Đôn ban đầu xây dựng châu Nguyên, cũng có đồn điền vụ. Lại nữa, ngày 25 tháng 6 và ngày 2 tháng 9 năm Nguyên Phong thứ nhất, có thể tham khảo. Lại nữa, ngày 21 tháng 7 năm Nguyên Phong thứ nhất, bãi bỏ đồn điền vụ, ngày 2 tháng 9 năm này, đem phép đồn điền của châu Nguyên giao cho Lưu Di.

[89] Chiếu rằng: “Giám Sở Châu thị dịch vụ, Trứ tác tá lang Vương Cảnh Chương bị truất hai quan, lệnh đình chức, và xét các quan lại vi phạm pháp luật, mệnh quan trình bày án tấu lên. Số tiền lãi thu bất hợp pháp phải trả lại, đồng thời xuống lệnh cho Hàng Châu, Quảng Châu thị dịch vụ xem xét việc vi phạm, cho phép tự thú để sửa chữa^[41].” Do quyền phát khiển Hoài Nam Đông lộ chuyển vận phó sứ, đề cử Sở Châu thị dịch ty Tưởng Chi Kỳ tấu rằng Vương Cảnh Chương vi phạm pháp luật, mua bán hàng hóa của thương nhân, cùng làm giả việc trung gian mua bán, lập tên giả để mua, thu tiền lãi trắng, gọi là “can tức”; lại bắt thương nhân không được đi đến quận khác, gây nhiều khó khăn để ngăn cản. Ban đầu Vua ra lệnh xét việc này, sau lại nói với các phụ thần rằng^[42]: “Cảnh Chương vi phạm pháp luật, hại người, sự việc rõ ràng, nếu không xử lý ngay, đợi xét tội, ắt sẽ kéo dài, không thể làm rõ ý định ban đầu của triều đình khi lập pháp, khiến dân chúng hiểu rõ, không còn oán hận, nên xử lý nhanh, để kẻ tiểu nhân ngang ngược có chỗ e dè.” Bèn trách phạt.

[90] Ngày Mậu Tý, sai Long đồ các đãi chế, Xu mật đô thừa chỉ Tăng Hiếu Khoan làm Hà Bắc Đông lộ sát phỏng sứ, thay Lữ Huệ Khanh. Hiếu Khoan phán Quân khí giám, nhập nội đô tri Trương Nhược Thủy đề điểm Quân khí khố, dùng công văn chuyển đến giám, Hiếu Khoan nói Nhược Thủy là thuộc lại, không nên dùng công văn. Chiếu cho Nhược Thủy dùng thân trạng. Nhược Thủy sai con đến giám xin giải quyết việc Quân khí khố. Hiếu Khoan cho rằng Nhược Thủy không đến trực tiếp, bèn hặc tội. Sau đó mệnh Tri chế cáo Chương Đôn phán Quân khí giám. Đôn phán giám, sau khi Hiếu Khoan nhận mệnh làm sát phỏng một ngày. Việc hặc Nhược Thủy, nay ghi chép thêm, cần xem xét kỹ. Lại e rằng Đôn không phải người thay Hiếu Khoan, sau cùng Đôn xét việc Tăng Bố.

[91] Trung thư tâu rằng, các quan triều đình, người được tuyển chọn, tiểu sứ thần thi đỗ kinh sách, luật lệnh đại nghĩa và nghị án cùng xử án, bậc trên muốn được thăng chức, theo thứ tự được bổ nhiệm vào các chức vụ, bậc trung được bổ nhiệm vào các chức vụ, bậc dưới được chú ý và đổi chức thì theo như thế. Được chấp thuận.

[92] Chiếu chỉ cho Hàn Giáng ở vị trí thứ nhất tại Đông phủ, Lữ Huệ Khanh ở vị trí thứ hai. Từ đó, các vị trí tại Đông phủ và Tây phủ không theo thứ tự.

[93] Chiếu chỉ các châu đặt kho chứa vật liệu quân khí^[43], chọn một viên chức quan hoặc tào quan kiêm giám^[44], lại ủy thông phán kiểm tra.

[94] Ngày Kỷ Sửu, chiếu rằng: “Trẫm khen ngợi pháp luật của tiên vương, ban ơn cho đương thời và truyền lại cho hậu thế, có thể nói là thịnh vượng. Vì vậy, Trẫm thức khuya dậy sớm, đã tám năm nay, xem xét thời thế, tạo ra pháp lệnh, ban bố khắp nơi, đều dựa theo tiên vương^[45], tham khảo các kế sách và quyết định theo ý Trẫm. Hiệu quả đã thực hiện, cũng có thể thấy rõ. Nhưng trong đó, các quan lại đương chức, có người không thể tuân thủ, lại tự ý đưa ra ý kiến riêng, tùy tiện thay đổi, hoặc lấy danh nghĩa hà khắc, hoặc cho rằng nhân nhượng là đúng, khiến dân chúng của Trẫm chưa được hưởng ân huệ. Tuy nhiên, Trẫm quyết không vì quan lại vi phạm pháp luật mà bỏ pháp luật, cần phải mưu tính rộng rãi, xử lý nghiêm khắc những kẻ vi phạm. Nếu có điều chưa ổn, xem xét sửa đổi, mong đạt được sự công bằng. Các sĩ đại phu hãy cố gắng tuân thủ, để xứng với ý Trẫm. Đừng vì thói quen cũ mà làm trái pháp luật của Trẫm. Kẻ nào dám không tuân theo, tất sẽ bị trừng phạt không tha.”

[95] Trước đó, Lữ Huệ Khanh lo rằng trong ngoài vì Vương An Thạch bị bãi chức tể tướng mà nói rằng tân pháp không tiện, nên đã viết thư gửi khắp các lộ giám ty, quận thủ, bảo họ trình bày lợi hại. Đến lúc này, lại tâu lên Vua ban chiếu này để làm rõ. Bản Nguyên Hựu chữ “Bạch” bị thiếu, bản Thiệu Hưng theo đó, nên tìm bản khác để khảo định, e rằng còn có lời khác. Nay chỉ nói “Tâu lên Vua ban chiếu này để làm rõ^[46]“, Chu sử bỏ đi phần “lo rằng trong ngoài” của Lữ Huệ Khanh hơn ba mươi chữ, lại trước đó ghi rằng Vua vì các pháp lệnh triều đình ban ra, quan lại thi hành nhiều chỗ sai ý, nên mới ban chiếu làm rõ. Thiêm thiếp nói rằng, đây là bút tích của Hoàng Đình Kiên, không có bản gốc để đối chiếu; cùng với Khởi cư chú, Thời chính ký nguyên bản không như vậy, nên bỏ đi. Thời chính ký, Khởi cư chú cũng chưa từng nói rõ sự việc, Chu sử riêng vì Huệ Khanh mà giấu đi, nay khôi phục lại.

[96] Vua phê: “Nghe nói các huyện trong phủ giới dân thiếu ăn, lệnh cho quan ty đề điểm xem xét cụ thể việc chẩn tế rồi tâu lên.”

[97] Lại phê: “Nghe nói ty thị bạc Quảng Châu đột nhiên thiếu hụt thuế năm hai mươi vạn quan, có người nói là do ty thị dịch, khiến thương khách không đến, chưa rõ hư thực, nên xem xét tìm hiểu rồi tâu lên.”

[98] Ngày Canh Dần, quận vương Giao Chỉ là Càn Đức dâng biểu nói: “Tháng mười mùa đông năm ngoái, trại Định Phiền ở biên giới phía nam tâu rằng Vua nước Chiêm Thành dẫn hơn ba nghìn quân cùng vợ con đi thuyền đến đầu hàng, tháng giêng năm nay đã đến bản đạo, cúi đầu quy phục.” Vua ban chiếu trả lời. Kỷ mới ghi tháng mười năm thứ sáu rằng tháng đó Chiêm Thành đầu hàng Giao Chỉ, là sai, nay không theo.

[99] Ty kinh lược lộ Phu Diên tâu, bãi bỏ chín mươi hộ thuế giữ mười tám trạm từ quân Túc Nhung đến châu Phu, nếu có việc biên giới thì sai dùng cung tiễn thủ. Vua theo lời tâu.

[100] Thượng phê: “Xem xét việc điều tra Ty Thị dịch, có thể thúc giục kết thúc.” Lữ Huệ Khanh tâu: “Gần đây cùng Tăng Bố cùng điều tra việc Thị dịch, trong đó tuy có chỗ khác biệt, nhưng cũng đã thấy được tình hình lớn về lợi hại, có việc không vi phạm pháp luật. Thần được ân mệnh, xin từ chối khó cùng điều tra, xin lệnh cho Trung thư thu thập toàn bộ hồ sơ, so sánh từng chi tiết khác biệt để trình lên.” Chiếu lệnh rằng các văn bản điều tra đều nộp về Trung thư. Hai ngày sau, Tăng Bố vào chầu ở điện Diên Hòa, trình bày phân tích các điều đã tâu trước đây, cùng so sánh số tiền thu chi năm Trị Bình thứ 2 và năm Hi Ninh thứ 6 để trình lên. Thượng lo lắng vì chi phí hàng năm ngày càng tăng, lệnh cho Tăng Bố gửi hồ sơ về Trung thư. Lữ Huệ Khanh từ đó càng không vui.

[101] Thái tử Trung doãn, Sùng Chính điện Thuyết thư, kiêm Quốc tử giám Đồng tu soạn Kinh nghĩa Vương Bàng được bổ làm Hữu Chánh ngôn, Thiên Chương các Đãi chế, kiêm Thị giảng. Vương Bàng vì bệnh không thể vào chầu.

[102] Lại có chiếu lệnh đặc cách cấp bổng lộc, miễn việc vào chầu tạ ơn, cho phép đi theo Vương An Thạch đến Giang Ninh, vẫn tiếp tục tu soạn Kinh nghĩa.

[103] Lại có chiếu lệnh Vương An Thạch vẫn giữ chức Đề cử Tường định Quốc tử giám Tu soạn Kinh nghĩa, Tham tri chính sự Lữ Huệ Khanh cùng Đề cử.

[104] Lại có chiếu lệnh Ty Nông tự gửi xuống các lộ, quan chức tại chức khuyên dụ các nhà tích trữ gạo cho người nghèo vay mượn để bán, không được tăng giá, và cử quan kiểm tra giám sát việc bán gạo, giao cho các Ty Chuyển vận, Đề điểm Hình ngục giám sát.

[105] Ngày Tân Mão, ban cho quân hiệu dụng ở Lô Châu, thủ lĩnh nỏ Kiềm Châu danh hiệu “Trung Thắng Nghĩa Quân”. Mỗi người được ban 3.000 tiền, người có công sẽ được bàn thưởng riêng. Man Dục Tỉnh quấy rối biên giới, quân này ra sức chiến đấu đến chết. Man đứng bên kia suối nói: “Chúng ta không có thù oán gì, sao phải ra sức như vậy?” Nghĩa quân mắng lại: “Triều đình sai chúng tôi đánh giặc, không biết gì khác.” Dùng tên tẩm thuốc độc bắn giặc, ai trúng tên đều chết ngay. Giặc sợ hãi nói: “Đây là tên của thủ lĩnh nỏ Kiềm Châu.”

[106] Tây Kinh Tả tàng khố phó sứ Lý Hạo được làm Cung bị khố sứ, tri châu Nguyên Châu, những người khác được thăng chuyển, giảm năm khảo khóa có khác nhau. Đó là ghi công việc đánh dẹp giặc man Trúc Than, Cửu Linh. Lý Hạo trước làm Quảng Tây lộ Binh mã đô giám, nhân dịp được triệu đối, hỏi việc Hoành Sơn, đổi làm Lân Phủ lộ^[47] Câu đương công sự, chưa đi, gặp Chương Đôn đi sát phỏng Kinh Hồ, tiến cử làm Thần Châu Chuẩn bị sai sứ. Khi việc ở Ý, Hợp đã yên, công của Lý Hạo nhiều, nên có mệnh lệnh này. Sau lại thăng làm Tây Kinh Tác phường phó sứ. 《Lý Hạo truyện》 chép: Năm thứ 7 làm Thái Nguyên phủ lộ Binh mã đô giám, nhờ công ở Nam Giang được thăng làm Tây Kinh Tác phường phó sứ, vẫn tri châu Nguyên Châu. Lý Hạo cố từ chối, lại làm Thái Nguyên phủ lộ Đô giám, Chương Đôn lại bàn công của Lý Hạo, được thăng làm Dẫn tiến phó sứ, Hi Hà Kiềm hạt.

[107] Ngày Nhâm Thìn, Trung thư tâu việc xong, Vua bàn về lợi hại của việc miễn hành, và nói: “Pháp luật ngày nay, chỉ cần khiến dân chúng đóng tiền nhẹ hơn trước, đó là pháp luật tốt. Như việc giảm định tiền công sứ, người ta vẫn còn có lời bàn, đó thực là bỏ được cái tệ đóng góp nặng nề trước đây. Vả lại, những vật cống phụng trong thiên hạ để phụng sự một người, Trẫm đã bỏ hết, bề tôi cũng nên thể theo ý Trẫm, lấy việc yêu thương dân chúng làm lòng.” Phùng Kinh nói: “Bản ý của triều đình lập pháp là vì yêu dân. Nhưng trong cách thi hành, có chỗ chưa được chu toàn, bệ hạ chỉ cần mở rộng trí tuệ, thu thập hết ý kiến trong thiên hạ, cái gì tiện lợi thì thi hành, cái gì không tiện lợi thì không ngại sửa đổi, như thế thiên hạ sẽ được hưởng ơn.”

[108] Xuống chiếu cho Trung thư từ năm Hi Ninh trở lại đây, những pháp độ sáng lập hoặc thay đổi, phải ghi rõ đầu đuôi, biên soạn thành loại dâng lên. Ngày 21 tháng 5, Xu mật viện cũng theo Trung thư biên soạn. Ngày 21 tháng 5 năm thứ 8, Phạm Thang, Luyện Hanh Phủ tu soạn 《Hi Ninh chính lục》, tức là biên soạn việc này.

[109] Lại xuống chiếu cho Tư nông tự bãi bỏ việc bán chịu gạo tẻ, lệnh cho Tam ty chuyển hết số gạo đó sang Hà Bắc lộ Thường bình ty để phòng việc cứu tế.

[110] Kiểm chính trung thư hình phòng công sự Thẩm Quát tâu: “Đi xem xét các châu Ôn, Đài thuộc Chiết Đông, từ năm Hi Ninh thứ 4 về sau, các giám ty chưa từng tuần tra các châu huyện, việc bỏ bê không có người kiểm tra. Bởi vì các giám ty chỉ ở Chiết Tây đi lại bằng thuyền, văn thư qua lại rối rắm, chỉ huy không thống nhất, các châu huyện không biết theo ai, dân xa không có nơi kêu oan, các quận gần thì khổ vì việc đón tiếp. Xin chia Chiết Đông, Chiết Tây cùng các chức chuyển vận phó sứ, đề điểm hình ngục, đề cử quan gồm sáu người thành hai lộ: các châu huyện Hàng, Tô, Hồ, Nhuận, Thường, Tú, Mục gồm bảy châu huyện làm Chiết Tây lộ^[48], đặt chuyển vận, đề cử ở Hàng Châu, đề điểm hình ngục ở Nhuận Châu; các châu Việt, Minh, Vụ, Ôn, Đài, Cù, Xử gồm bảy châu làm Chiết Đông lộ, đặt chuyển vận, đề cử ở Việt Châu, đề điểm hình ngục ở Ôn Châu.” Theo lời tâu. Bản Chu bỏ đi bản Mặc, nói rằng: vừa xuống lệnh cho bản lộ xem xét, đến tháng 3 năm thứ 9 mới có chiếu chia lộ, nên hợp vào năm thứ 9. Xét chiếu ngày 12 tháng 9 năm thứ 7 ngày Đinh Mùi không chia lộ nữa, thì ngày 26 tháng 4 năm đó ngày Quý Tỵ, đã theo lời xin của Thẩm Quát. Bản Chu xét không kỹ, vội bỏ đi bản Mặc. Nay theo bản Mặc, vẫn ghi đầy đủ ngày tháng. Nhưng bản Mặc vừa chép lời Thẩm Quát ở đây, lại chép lại vào ngày 11 tháng 5 năm thứ 9 ngày Bính Dần, cũng là sai. Nay chỉ chép chi tiết ở đây, bỏ đi chỗ kia. Bản mới xét khác, không phân biệt rõ, chỉ theo bản Chu, thật là sơ lược.

[111] Ngày Quý Tỵ, tân quyền phát khiển lưỡng Chiết lộ đề điểm hình ngục, thái tử trung doãn Du Sung làm kiểm chính trung thư hộ phòng công sự.

[112] Trước đây, người được đề cử làm Hà Âm liễn vận, Đồn điền Lang trung Vương Ngọc được thăng một chức, Ngu bộ Viên ngoại lang, Câu đương Kinh Tây bài ngạn ty Văn Ngạn Chương được giảm thời gian khảo hạch hai năm. Vương Ngọc và những người khác được Đô thủy giám bảo đảm rằng không đóng cửa sông Biện, đê điều không có vấn đề. Bấy giờ, Phùng Kinh nói: “Hôm qua Vương Tường và những người khác vì tích tụ băng làm vỡ đê, đều đã bị cách chức, việc này không thể không khen thưởng, nhưng thần vẫn cho rằng việc không đóng cửa sông là không ổn. Mỗi năm tuy giảm được một hai trăm vạn cây lau sậy, nhưng từ cửa sông Biện đến Tứ châu, số lượng binh lính và dân phu cũng không ít, nếu một đêm lạnh giá, băng tích tụ nhiều, làm sao thi công được?” Lữ Huệ Khanh nói: “Nếu đóng cửa muộn và mở sớm, có vẻ cũng tiện lợi.” Vua nói: “Hãy xem xét kỹ lưỡng hơn, nếu thành công, việc làm sạch sông Biện sẽ là lợi ích muôn đời.” Vương Tường và những người khác bị cách chức vào ngày 6 tháng 2.

[113] Chiếu cho Phán Tướng tác giám Phạm Tử Kỳ, Hướng Tông Nho mỗi người được thăng một chức. Vì Tam ty khảo hạch thấy Tướng tác giám đã tiết kiệm được 29 vạn quan tiền vật liệu.

[114] Chiếu cho Trần châu Tiết độ suy quan Phú Mông được cho một người con làm Giao xã trai lang. Phú Mông đến huyện Tân Thái, châu Thái tu sửa ruộng nước, ở lại nhà dân, nhà dân bị cháy, ông chết cháy, nên được ghi nhận.

[115] Chiếu cho mua muối và các giám quan, tuần kiểm địa phương tại các trường muối^[49] được phép không cần tuân thủ quy định về khoảng cách xa gần khi tấu cử. Theo yêu cầu của Giang Hoài phát vận ty. Các sứ thần phải điều động ngắn hạn, ngoại trừ việc vận chuyển các cương vận quan trọng và khó khăn, còn lại đều được miễn điều động ngắn hạn.

[116] Chiếu cho Khai Phong phủ giới năm ngoái bị thiên tai, thiếu hụt thuế và thuế ruộng đất, tạm thời được hoãn thu.

[117] Ngày Giáp Ngọ, Lữ Đại Trung, Bí thư thừa kiêm chức Đồng thương lượng địa giới lộ Hà Đông, tâu rằng: “Thần thấy sứ giả phương Bắc là Tiêu Hi đến triều đình, tranh luận về địa giới, nghe nói đã cử Hàn Chẩn đi sứ. Xin hạ lệnh cho Xu mật viện ghi chép lại các văn bản chứng cứ trước sau, để Chẩn mang đến địch đình, mong rằng triều đình phương Bắc sẽ hiểu rõ đầu đuôi sự việc.”

Chiếu rằng: “Chẩn hãy xem xét kỹ lời tâu của Đại Trung, cùng với các văn bản và bản đồ địa lý đã kiểm tra trước đây mà đi. Khi đến nơi, hãy nói rõ rằng từ khi hai nước thông hảo, triều đình ta tuân thủ quy định cũ, chưa từng khởi xướng tranh chấp trước, thực sự vì lời thề ước của tổ tiên, mong muốn truyền lại cho con cháu, lâu dài vô cùng. Như quán dịch Bạch Câu, vốn để tiếp đón sứ giả hai nước qua lại, tùy nghi xây thêm nhà cửa và lắp đặt tường. Đây là việc thường, triều đình phương Bắc không muốn giữ lại, đã cho phá dỡ. Thành cổ Hùng Châu đã lâu đổ nát, nguyên liệu xây dựng ước tính hơn sáu mươi vạn, hơn mười năm nay chỉ huy động vài vạn người, lại không phải xây mới, không vi phạm thệ ước, cũng đã ngừng sửa chữa.

Địa giới Hà Đông trước sau đã được phân định, triều đình phương Bắc lại muốn xác định lại, không muốn trái ý, đã cử người đi thương lượng với quan chức do triều đình phương Bắc cử đến. Nhưng e rằng quan chức phương Bắc không chịu cùng bàn bạc theo lẽ phải, cứ khăng khăng tranh chiếm, làm mất đi lễ nghĩa hòa hảo mà hai nước đang gìn giữ. Như khu vực trang trại Tô Trực, trước đây hai bên đã cử quan chức đến định đoạt, phân giới rõ ràng. Chưa được bao lâu, lại muốn thay đổi, hai nước lớn cần giữ chữ tín, nếu cứ xoay chuyển như vậy, lấy gì làm căn cứ? Dù đã ủy thác cho quan chức đi thương lượng, nhưng e rằng triều đình phương Bắc chưa hiểu rõ, nên cần trình bày sơ lược đầu đuôi. Đại ý như vậy, hãy để Chẩn tùy nghi ứng đáp.”

Chẩn đến địch đình, không đạt được kết quả, chỉ cùng với Lý Tương Hi, Áp yến phiên tướng, trao đổi sơ qua rồi trở về^[50].

(Đoạn này giống với 《Thời chính ký》 của Mật viện, tháng 6 Đại Trung chịu tang cha, đến ngày 13 tháng 9 mới thấy sự việc này.)

[118] Chiếu rằng các chợ cỏ ngoài thành và các trấn thị trong nội bảo giáp, không được sáp nhập vào đô bảo của các làng xã. Nếu số lượng không đủ một đô bảo, chỉ cho phép sương ngu hậu và trấn tướng kiêm quản. Đây là theo đề nghị của Tư nông tự.

[119] Ty Sát phỏng lộ Tử Quỳ tâu: “Các huyện Giang An và Hợp Giang thuộc châu Lư nằm sâu trong vùng đất chướng khí, việc của người Di và người Hán nhiều, xin từ nay tri huyện được hưởng chế độ khen thưởng như thông phán của các châu Nhung và Lư. Nếu không có người làm tri huyện nhiệm kỳ thứ hai, sau khi nhậm chức ba năm, sẽ được giảm ba năm khảo khóa.” Triều đình đồng ý.

[120] Lại tâu: “Huyện Thanh Thạch thuộc châu Toại và huyện Xích Thủy thuộc châu Hợp, mỗi nơi có hơn ba nghìn hộ chính, trước đây đều bị bãi bỏ thành trấn, dân chúng không thấy tiện, xin khôi phục lại làm huyện.” Triều đình đồng ý, và lệnh cho Ty Chuyển vận điều tra và báo cáo về các quan viên trước đây đã tham gia quyết định này.

[121] Khai Phong phủ tâu, xin hạ lệnh cho Tam ty thiết lập thêm các chợ bán lương thực ở các cửa phía bắc của thành mới, định giá bán lẻ cho dân lưu tán. Triều đình đồng ý, và lệnh giảm giá mỗi đấu so với trong thành năm đồng.

[122] Chiếu rằng: “Tiệp dư Tống thị, nhân dịp lễ Đồng Thiên, ban cho thân thuộc ba đạo hà bí, từ nay lấy làm lệ.”

[123] Chia Kinh Đông lộ thành hai lộ Đông và Tây: Lấy các châu Thanh, Truy, Duy, Lai, Đăng, Mật, Nghi, Từ và quân Hoài Dương làm lộ Đông; các châu Vận, Duyễn, Tề, Bộc, Tào, Tế, Đơn và Nam Kinh làm lộ Tây. Trước đây, Đặng Nhuận Phủ và các quan khác xin chia làm hai lộ, tài phú và lương thực đều được thông dụng chuyển đổi. Đến nay, hạ lệnh cho Giám ty Kinh Đông xem xét, theo như đề nghị của Nhuận Phủ. Sách 《Tân kỷ》 ghi việc này vào ngày Bính Ngọ tháng giêng năm thứ tám là sai, vì việc chia Kinh Tây đã được thực hiện từ ngày Kỷ Hợi tháng tám năm thứ năm.

[124] Ngày Ất Mùi, Bí thư thừa, quyền Thông phán Hà Châu là Tiên Vu Sư Trung được thăng làm Từ bộ Viên ngoại lang, Tập hiền Hiệu lý, để ghi nhận công lao giữ thành. Trước đó, Quỷ Chương sai gián điệp lừa Cảnh Tư Lập rằng: “Mộc Chinh có vài nghìn quân ở Đạp Bạch thành, sắp đến hàng, xin đón họ ở bờ sông.” Tư Lập tin lời, cho rằng có thể bắt được, bèn dẫn kỵ binh tinh nhuệ đi đánh úp. Sư Trung biết là mưu kế, khuyên Tư Lập đừng đi, nhưng Tư Lập không nghe, cứ tiến quân. Sư Trung liền chuẩn bị đồ phòng thủ. Tư Lập thất bại, Quỷ Chương bèn vây Hà Châu, nhưng Sư Trung cuối cùng giữ được thành, nên được ban thưởng. Sau đó lại được ban thêm 300 tấm lụa, các quan khác đều được xét công giữ thành, giảm thời gian khảo khóa khác nhau. Sử nhà Chu ngày mùng 1 tháng 5 lại chép: Ban cho Tri Hà Châu Tiên Vu Sư Trung 300 tấm lụa, Thông phán Lý Sơn Phủ giảm 3 năm khảo khóa, các quan khác giảm thời gian khảo khóa khác nhau. Sư Trung làm Tri Hà Châu, Thực lục không chép. Xét ngày mùng 7 tháng 4, đã bổ nhiệm Miêu Thụ làm Tri Hà Châu, không nên lại giao cho Sư Trung, e rằng Sử nhà Chu sai, nay không theo. Tư Lập tin gián điệp, cho rằng có thể bắt được Mộc Chinh, việc này căn cứ theo 《Thanh Đường lục》.

[125] Đặt Nam Sơn bảo và Thông Hội quan ở Hà Châu.

[126] Chiếu rằng: Tam ban Sai sứ, Tá sai và Điện thị^[51]phạm tội, sau khi xét xử xong, nếu được bổ nhiệm lại, phải nộp tờ tuyên trát phê, ghi rõ tội danh; nếu phạm tội đồ trở lên vẫn bị cách chức; phạm tội bị trừ danh hoặc vĩnh viễn không được bổ nhiệm lại, thì tước bỏ mọi chức tước.

[127] Ngày Bính Thân, chiếu rằng: “Nghe nói ở Hoài Nam lộ thi hành pháp mới, nhiều việc trái ngược, tiền dịch thì hộ dưới nặng quá, thường bình chỉ lo phát nhiều, lại không ra bảng kêu gọi người dân tự nguyện, có nơi dùng cấp bậc để thu tiền dân, rất bất tiện. Lệnh cho Giám ty bản lộ nhanh chóng xem xét, xử lý rồi tâu lên.”

[128] Lại có chiếu rằng: “Gần đây, quan giám ở Ty thị dịch vụ tại Sở Châu vi pháp, nghe nói Tưởng Chi Kỳ đã biết từ lâu, cũng từng có dân chúng kêu tố, nhưng Chi Kỳ đều không xét xử, nên cũng xem xét rồi tâu lên.” Gặp lúc Chi Kỳ phải về chịu tang. Ngày Bính Tuất, Chi Kỳ đã tâu việc Vương Cảnh Chương, ở đây nói không xét xử, cần xem xét lại. Sử nhà Chu đã bỏ đi.

[129] Quan sát sứ Mật Châu, Tri châu Nhữ Châu là Hướng Truyền Phạm mất.

[130] Ngày Đinh Dậu, Lý Hiến tâu rằng Mộc Chinh đã ra hàng, các quan phụ tá đều chúc mừng. Vua xuống chiếu: “Mộc Chinh cùng mẹ, vợ, con, lệnh cho Vương Thiều, Lý Hiến đưa về kinh đô, do Tẩu mã thừa thụ Trưởng Tôn Lương Thần áp giải, cấp tiền hậu hĩnh, lệnh cho các nơi trên đường cung cấp đầy đủ.” Ban đầu, Vương Thiều trở về đến Hưng Bình, nghe tin Cảnh Tư Lập thua trận, vội vàng đi về phía tây, hội quân ở Hi Châu. Hi Châu đang phòng thủ, Thiều ra lệnh dỡ bỏ^[52]. Tuyển được hai vạn quân, bàn kế hoạch tiến quân, các tướng đều muốn tiến về Hà Châu, Thiều nói: “Giặc vây Hà Châu là dựa vào viện binh bên ngoài. Nay biết quân cứu viện đến, ắt sẽ mai phục đợi ta. Hơn nữa, chúng mới thắng, khí thế đang hăng, chưa thể đối đầu ngay, chi bằng đánh bất ngờ vào chỗ chúng dựa dẫm. Người xưa gọi là đánh vào chỗ hiểm yếu, tạo thế bất lợi cho địch, thì tự nhiên chúng sẽ tan.” Bèn đem quân thẳng đến Định Khương thành.

Tháng 3, ngày Bính Ngọ, vượt sông Thao, sai Vương Quân Vạn đánh bại tộc Ngạch Lặc Cẩm ở kết hà xuyên, chặn đường thông sang nước Hạ, chém hơn nghìn đầu. Thiều tiến quân đến Ninh Hà trại, chia quân vào Nam Sơn, đánh bại các tộc Bố Sấm Ba Lặc, lại chém hơn nghìn đầu. Giặc biết viện binh đã tuyệt, lại sợ bị chặn đường về Nam Sơn, bèn rút trại bỏ chạy. Ngày Giáp Dần, Thiều sai các tướng đem quân dọc Nam Sơn đốt trại, chém hơn ba trăm đầu, ngay hôm đó mở đường đến Hà Châu. Quỷ Chương cùng tàn quân giữ phía tây thành Đạp Bạch, các tộc Chước Ma Nhã Khắc^[53], cách Hà Châu hơn trăm dặm. Tháng 4, ngày Tân Tỵ, quân từ Lư Tinh Cốc ở Hà Châu tiến ra phía tây thành Đạp Bạch đánh giặc Thổ Phồn, chém hơn nghìn đầu. Ngày Nhâm Ngọ, tiến đến Ngân Xuyên, phá hơn mười đồn giặc, đốt hơn bảy nghìn trại, chém hơn hai nghìn đầu. Ngày Quý Mùi, chia quân đánh phía bắc đến Hoàng Hà, phía tây đến Nam Sơn, lại chém hơn nghìn đầu. Lại sai tướng đem quân vào thành Đạp Bạch, chôn cất và tế lễ các tướng sĩ tử trận. Ngày Giáp Thân, rút quân về Hà Châu. Ngày Ất Dậu, tiến đắp thành A Nạp, trước sau chém hơn bảy nghìn đầu, đốt hai vạn trại, bắt được hơn tám vạn con trâu dê. Mộc Chinh dẫn hơn tám mươi tù trưởng đến cửa quân xin hàng. Vương Thiều tâu: “Đã sai Cáp môn chi hậu Ma Tông Đạo áp giải Mộc Chinh về kinh, và sai con trai mang biểu chúc mừng.”

[131] Quân của Tư Lập bị thua, thế giặc lại mạnh lên, mà kinh sư liên tiếp gặp gió bụi và hạn hán, có người bàn nên nhân cơ hội này bỏ đất Hà Hoàng, Vua cũng vì thế mà lo lắng không yên, nhiều lần sai trung sứ đến bảo Vương Thiều đóng quân ở Hi Châu, cẩn trọng không nên xuất quân. Lại dụ Cao Tuân Dụ, lệnh cho rút về giữ Lâm Giang. Đến khi báo tin thắng trận, Vua rất mừng, ban chiếu khen ngợi rằng: “Tướng ở ngoài quân, có thể không tuân theo mệnh Vua, việc tiến quân Ninh Hà, khanh đã làm đúng.” Truyện của Vương Quân Vạn, Miêu Thụ, Diêu Hủy đều nói trước đó đánh thành Nạp Mộc Tát Lặc Tông, nhưng không rõ thành Nạp Mộc Tát Lặc Tông ở đâu? Thực lục và bản truyện của Vương Thiều đều không nói, cần phải xem xét thêm. Ngày 7 tháng 4, bổ nhiệm Miêu Thụ làm Tri châu Hà Châu, việc này đã được chép kèm theo sự kiện thành Nạp Mộc Tát Lặc Tông.

[132] Đặt bảo Cốc Tàng ở châu Dân.

[133] Liêu chủ sai Xu mật phó sứ Đồng trung thư môn hạ bình chương sự Tiêu Tố, Xu mật trực học sĩ Lương Dĩnh đến địa giới Đại Châu để bàn việc phân định địa giới Hà Đông. Sách 《Tân kỷ》 chép vào ngày Đinh Dậu rằng người Liêu sai Xu mật phó sứ Tiêu Tố đến Đại Châu bàn việc biên giới. Sách 《Cựu kỷ》 không chép việc này.

[134] Vua phê: “Từ khi khôi phục Hi Hà lộ đến nay, việc chinh phạt và vận chuyển lương thực khiến dân chúng khổ cực. Nay Mộc Chinh đã hàng, việc biên giới đã yên, nên ban ân xá riêng cho lộ này.”