[PREVIEW] QUYỂN 363: NĂM NGUYÊN PHONG THỨ 8 (ẤT SỬU, 1085)

Bắt đầu từ ngày Bính Tý tháng 12 năm Nguyên Phong thứ 8 đời Thần Tông đến hết tháng.

[1] Ngày Bính Tý tháng 12, Tả Chánh ngôn Chu Quang Đình tấu rằng:

[2] “Kẻ trung hiền được tiến cử thì là biểu hiện của sự trị an, kẻ gian tà được dùng thì là bậc thang dẫn đến loạn lạc. Từ xưa đến nay, đạo lý này không hề thay đổi. Thần được hưởng ân sủng của bệ hạ, được cất nhắc vào hàng ngũ gián quan, lấy việc can gián làm chức trách, há dám phụ lòng tri ngộ của bệ hạ? Thần trộm thấy Tả Bộc xạ kiêm Môn hạ Thị lang Thái Xác, được Tiên đế cất nhắc, lên đến chức Tể tướng, nhưng việc tống chung lại không hết lòng cung kính. Thần trước đây phụng sự việc lăng tẩm, đón tiếp linh giá của Thần Tông, tận mắt chứng kiến hành động của Xác, thật đáng than thở. Xác làm Đại lễ sứ, lẽ ra phải như con cái tiễn đưa cha hiền, khi linh giá xuất phát trên đường, phải tự mình cùng các quan tùy tùng không xa rời trước sau, xoay quanh chăm sóc, điềm tĩnh tiến bước. Thần lo rằng nếu có chút sơ suất, thì thần linh sẽ bất an. Nhưng Xác không chú trọng việc này, mỗi khi linh giá xuất phát, liền phi ngựa đi trước mấy chục dặm, thẳng đến quán xá để nghỉ ngơi, phía sau đoàn linh giá đi qua, hoàn toàn không quan tâm. Lúc ấy, Xác giống như người qua đường, làm bề tôi mà không cung kính, không gì hơn thế! Việc tống chung lớn lao như vậy còn không hết lòng, thì trách cứ việc khác phải hết tiết tháo, ắt không có lý nào. Trước đây nghe nói Xác không đến túc trực ở điện, đã là bất kính, các quan Hiến đài có lời can gián, Xác cũng không hề sợ hãi. Đến việc tống chung, lại càng sơ suất. Việc Dụ Lăng xong xuôi, lẽ ra phải xin từ chức, nhưng Xác chưa từng kiên quyết thỉnh cầu, đã vội an cư. Xét hành vi của Xác, bất kính như vậy, tiết tháo của bậc đại thần, lẽ nào như thế sao? Tiết tháo đã không đáng xem, thì khi gặp việc tư ý, há có thể lường được sao? Há có thể để Xác chiếm giữ địa vị lớn, nắm quyền quốc gia sao? Vậy Xác là kẻ nên bị cách chức.”

[3] Lại thấy Tri Xu mật viện Chương Đôn vốn tính khinh suất, hay nói nhiều, trong lúc triều đình đang có nhiều chính sách mới, dân chúng dần được hồi sinh, Đôn là đại thần, lẽ ra phải trên thuận ý triều đình, đồng lòng nhất chí, phụ tá giúp đỡ để đạt đến thái bình. Nhưng Đôn lại nói việc triều trước không thể vội thay đổi, buông lời biện bác, ngăn cản ý chỉ của bậc thánh. Há chẳng biết rằng việc triều đình là việc chung của một nhà, sao lại có sự khác biệt trước sau? Chỉ là việc chưa hợp lý thì ắt phải thay đổi, cốt sao đạt đến chỗ hoàn hảo, trên để mở rộng phúc lành vô biên của tông miếu, dưới để đưa dân chúng vào chốn an lạc. Thế mà Đôn ôm lòng tà, buông lời biện bác, lại còn do dự, không nghĩ đến triều đình và dân chúng. Đại thần như thế, chẳng phải là gian tà thì là gì? Đó là lý do Đôn nên bị cách chức.

[4] Lại thấy Hữu bộc xạ kiêm Trung thư thị lang Hàn Chẩn, gia thế hiển hách từ xưa đến nay hiếm có. Cha anh dạy dỗ vốn lâu dài và nghiêm khắc, nhưng Chẩn tu thân không tốt, bên ngoài không có tiếng tăm gì, chỉ biết an phận hưởng lộc, công lao bổ ích chẳng có gì, lâu ngày ở ngôi cao, e rằng sẽ gây họa. Đó là lý do Chẩn nên bị cách chức. Ơn Vua khoan hậu, thăng giáng đại thần theo lễ, xét thấy hắn bất kính, ôm lòng tà, mạo nhận ân sủng như thế, không đủ sức đảm đương trọng trách, nên khi tội ác chưa lộ rõ, hãy cho hắn từ chức để giữ thể diện, đó là đạo nghĩa an toàn của Vua tôi.

[5] Kính nghĩ rằng việc chăm lo việc nước ngày đêm, lấy dân làm gốc, khôi phục trị an, sửa chữa tệ nạn, đúng lúc này cần phải có bề tôi trung thành, ngay thẳng, đặt ở bên cạnh, thì mới có thể cùng nhau xây dựng công tích, thay trời trị dân. Trước đây triều đình triệu Môn hạ thị lang Tư Mã Quang, thiên hạ đều biết hướng theo. Nên tiến cử ông vào chức tể tướng, để phát huy hết tài năng. Tri Khánh châu Phạm Thuần Nhân gần đây được triệu làm Thị độc. Thuần Nhân là người trung thành, ngay thẳng, có tài phò Vua, các sĩ đại phu trong thiên hạ chưa ai sánh bằng. Mong bệ hạ đối đãi đặc biệt, thẳng thắn tiến cử vào chức tể tướng, để cùng Tư Mã Quang hợp sức lo việc nước, thì việc trị nước sẽ thành công mà không cần vất vả. Tư chính điện học sĩ, Thị độc Hàn Duy là người hiền tài trong thiên hạ, nên đặt vào chức vụ quan trọng, thực sự hợp với công luận. Thần mong bệ hạ xem xét kỹ lời thần, đặc biệt quyết định, đuổi ba kẻ gian ra ngoài để làm trong sạch trăm quan, tiến cử ba người hiền vào trong để giúp việc triều chính, thì tự nhiên kỷ cương triều đình không rối loạn, giáo hóa của thánh nhân được thực hiện, phong tục thái bình sẽ bắt đầu từ đây.

[6] Quyền quản câu Hi Hà Lan Hội lộ Kinh lược ty công sự Triệu Tế tấu: “Tây Phiên A Lý Cốt sai thủ lĩnh Kết Tư Kê mang đến thư bằng chữ Phiên, dịch rằng: ‘Vương tử Phiên là Kết Thi Lãm Ca Bang Bưu Tiên A Lý Cốt gửi thư cho Triệu Long Đồ ở Hi Châu: Dò biết nhà Miến Dược đang tập hợp quân mã, báo cho nhà Hán ở biên giới chuẩn bị lớn^[1], sớm tâu lên cho quan gia ở Đông Kinh biết.’ Thần liền viết thư gửi cho Vương tử Phiên A Lý Cốt: ‘Cũng dò biết nhà Miến Dược đang tập hợp, đã sai tướng quan chuẩn bị lớn, còn dò xem nhà Miến Dược định gây sự ở đâu rồi báo lại.'” Chiếu cho Triệu Tế trả lời thư của A Lý Cốt, không tâu trước, lại xưng là Vương tử Phiên, đặc cách tha tội, từ nay về sau các thư từ qua lại phải theo cách xưng hô đã trả lời.

(Mật ký ngày 16, Bính Tý.)

[7] Ngày Đinh Sửu, ban chiếu cho các lộ chuyển vận, đề điểm hình ngục, ty đề điểm phủ giới Khai Phong cùng các quan đề cử tướng binh, hàng năm phân chia các châu huyện để kiểm tra việc chuẩn bị quân nhu của các tướng.

[8] Ngày Mậu Dần, Trấn Giang quân Tiết độ sứ, Khai phủ Nghi đồng Tam ty, tân phán Đại Danh phủ Hàn Giáng được gia tăng thực ấp thực phong, vì trước đây Giáng giữ chức Lưu thủ Tây Kinh, đã hoàn thành việc phụng sự lễ sơn lăng.

[9] Lại bộ Thị lang Trần An Thạch được bổ nhiệm làm Thiên Chương các Đãi chế, Tri Vĩnh Hưng quân; Thừa nghị lang, Khởi cư xá nhân Hình Thứ; Triều thỉnh lang, Khởi cư lang Hồ Tông Dũ cùng được bổ nhiệm làm Trung thư xá nhân. (Ngày 27, Thứ bị cách chức.) Tả ty Lang trung Mãn Trung Hành được bổ nhiệm làm Khởi cư lang; Lễ bộ Lang trung Tô Thức được bổ nhiệm làm Khởi cư xá nhân; Trung đại phu, Thái bộc khanh Lý Chi Thuần được bổ nhiệm làm Trực Long đồ các, Tri Thương châu; Triều thỉnh lang Lã Đào được bổ nhiệm làm Ty môn Lang trung; Phụng nghị lang Khổng Vũ Trọng được bổ nhiệm làm Chính tự.

[10] Thị ngự sử Lưu Chí tâu:

“Thần gần đây nhiều lần dâng sớ luận tội tể thần Thái Xác, xin cách chức, nhưng chưa được chỉ đạo thi hành, nên phải trình bày lại. Thần với Xác vốn không có thù oán, chỉ vì hắn mang lòng tà vụ tư, bất kính vô lễ, lâu ngày ở ngôi tể tướng, không có ích cho quốc gia, công luận không dung, phép Vua nên trị. Xác từ chức quan kinh thành chưa đầy mười năm đã lên đến chức phụ tá, không phải do học thuật được chọn, cũng không phải do đức nghĩa tiến cử, mà chỉ vì nhiều lần xử án lớn, bịa đặt vu cáo, nhờ đó mà thăng tiến. Vì thế khi giữ chức phong hiến, thì chuyên bảo vệ pháp lệnh miễn dịch làm công luận; khi ở triều đình, thì chuyên bóc lột sinh linh làm sự nghiệp tể tướng; an nguy thiên hạ, kế hoạch lâu dài, không để tâm; dân gian khổ cực, như người Hồ, Việt không hỏi han nhau. Đến việc bài xích trung lương, dẫn dắt bè đảng, sâu xa không thể kể xiết.

Thần nay xin nêu một việc lớn để thử nói. Việc bổ nhiệm trăm quan, từ thời tổ tông, Trung thư, Môn hạ tỉnh cùng tiến cử, để hợp ý chúng luận. Từ khi cải cách quan chế năm Nhâm Tuất, ba tỉnh phân quyền, việc này đều về Trung thư. Lúc đó Xác làm Hữu bộc xạ kiêm Trung thư thị lang, quyền Trung thư đã quá nặng, thăng giáng người tùy ý, Môn hạ, Thượng thư tỉnh chỉ xét duyệt thi hành. Thiên hạ đều biết là sai, nhưng vì Xác ở ngôi ấy, kẻ sợ không dám nói, kẻ theo không muốn nói, nên ba tỉnh không thể hợp nhất.

Đến khi Hoàng đế bệ hạ, Thái hoàng thái hậu bệ hạ lâm triều, Ngự sử đài, Lễ bộ, Cáp môn cùng định nghi thức thùy liêm, lúc đó chúng luận muốn nhân đó hợp nhất thứ tự ba tỉnh, để sửa lại việc ấy, nhưng sợ trái ý Xác, nên nói quan chế không thể tùy tiện thay đổi, nên tạm giữ nguyên. Không lâu sau, vừa gặp Vương Khuê mất, chấp chính thay đổi, Xác lên làm Tả bộc xạ kiêm Môn hạ thị lang, cho rằng rời khỏi ngôi Trung thư thì không có quyền bổ nhiệm, bất tiện. Liền ngầm sai Ngự sử trung thừa Hoàng Lí dâng sớ xin, triều đình nghe theo, từ đó việc bổ nhiệm mới về ba tỉnh hợp nhất xin chỉ. Ba tỉnh hợp nhất bổ nhiệm, đúng là công đạo, là chính sách tốt.

Nhưng vì Xác ở Trung thư tham quyền, khiến công đạo, chính sách tốt của triều đình không thể thi hành suốt ba năm. Giả sử Vương Khuê không chết, Xác không chuyển sang Môn hạ, thì việc này chưa chắc đã sửa được, không chỉ ba năm mà thôi, kẻ theo Xác cũng chưa chắc đã nói. Tình trên dưới lấy lợi mua bán, lấy tư riêng thành tựu, đến mức như vậy, không ai báo lên thánh thính, há chẳng đáng than thở sao!

Thần mong bệ hạ xét việc này, đủ thấy lòng dạ của Thái sư Thái Sư, thường muốn nắm quyền lớn theo ý mình, thì là vì công hay vì tư? Lại đủ thấy bè đảng phụ họa Thái Sư mà làm việc cho hắn, hiệu quả như thế, thì là tà hay chính? Từ mùa xuân năm nay, chiếu ân nhiều lần ban xuống, chăm lo nghỉ ngơi cho dân mệt mỏi^[2], dần thay đổi những pháp độ chưa thuận tiện, đều là những điều Thái Sư không muốn, trong lòng ghen ghét và xấu hổ. Nhưng bề ngoài tỏ ra thuận theo, chỉ làm một hai việc nhỏ tăng giảm theo ý, đó không phải thật sự phụng mệnh thánh ý, mà chỉ muốn an thân, làm kế không rời đi mà thôi. Nay bệ hạ không xét kỹ sự giả dối của hắn mà để hắn tự ở lại, bệ hạ đã lầm. Nếu để Thái Sư an vị, chân đứng vững chắc, ắt sẽ dẫn đầu bè đảng tà ác, chuyên quyền buông thả. Đạo tiểu nhân ngày càng thịnh, đạo quân tử ngày càng suy, triều đình sẽ không thể kiềm chế, đồng liệt cũng không thể thắng nổi, thiên hạ không thể hưởng ân trạch nhân thánh! Vậy nên việc Thái Sư ở hay đi, liên quan đến an nguy thiên hạ, vui buồn của dân chúng. Kính mong thánh từ sớm phán quyết sáng suốt, cách chức Thái Sư, trên đủ để yên triều đình, dưới đủ để yên dân chúng, thỏa lòng trung thần nghĩa sĩ. Thần vô cùng phẫn uất, lo nước yêu Vua đến cùng.“

Thiếp hoàng: “Xin nhân lúc Thái Sư vào chầu, bệ hạ bí mật xét lời nói và những người hắn đề cử, đủ thấy lòng dạ công tư tà chính của hắn.“

Lại thiếp hoàng: “Từ mùa đông đến nay, mưa tuyết không xuống, khí dương quá mạnh. Thần tra 《Ngũ hành chí》, cho rằng do chính sự buông lỏng. Kính nghĩ thánh từ đối với đại thần quá nhân từ, bao dung quá mức, phép công chính không thi hành với người quyền quý, đó là chính sách hòa hoãn, nên hiệu ứng là mùa đông ấm mà không có tuyết. Kính mong phát quyết đoán cương minh, thấu hiểu thiên đạo, cách chức Thái Sư, ắt khí hòa sẽ ứng.“

Lại thiếp hoàng: “Thái Sư cùng Chương Đôn, Trương Tảo kết bè, tự biết bị công luận ghét, nghi ngờ ngôn luận có văn thư dò xét, bèn sai người thân tín trong nội thần thân cận dò la hư thực. Kính mong thánh từ cũng cho điều tra.”

(Trong 《Chí Di Cảo》 đây là tờ sớ thứ tư, ngày 18 tháng 12 năm thứ 8 dâng lên.)

[11] Phụng nghị lang, Thái thường thừa Vương Địch được bổ làm Hữu chánh ngôn. Địch dâng sớ đầu tiên, bàn về việc biết người và an dân rằng: Thần nghe rằng từ xưa đến nay, sự trị vì thánh thiện nhất không ai vượt qua được Vua Nghiêu, Vua Thuấn. Khi Vua Thuấn kế thừa sự trị vì của Vua Nghiêu, những người trung hiền trong triều đình đã nhiều, những nỗi khổ của dân chúng đã ít, thế mà Vũ và Cao Dao cùng nhau bàn bạc trước mặt Vua Thuấn, chỉ lấy việc biết người và an dân làm nhiệm vụ, cho rằng chỉ có bậc đế vương mới khó làm được điều đó. Huống chi thời sau này, cơ hội để đạt đến sự trị vì thánh thiện có lẽ chưa bằng thời Vua Nghiêu, Vua Thuấn, thì đạo lý an dân và biết người lại có thể chậm trễ sao? Thần trộm thấy từ khi bệ hạ lên ngôi đến nay, tiến cử người trung lương, bài trừ kẻ gian ác, sửa sang chế độ, loại bỏ tệ nạn, khiến cho bốn phương muôn dặm đều vui mừng, chúc mừng những việc làm đức lớn, chiêm ngưỡng sự nghiệp chưa từng có, đó là trí tuệ biết người và ân huệ an dân của bệ hạ, đã đạt đến mức tột cùng! Tuy nhiên, thần trộm nghĩ rằng những người được tiến cử hoặc bài trừ trước đây, những việc sửa sang và loại bỏ, phần lớn đều là những điều công luận đã nói từ lâu, thánh thính đã từng nghe qua, những kẻ đáng nghi chưa kịp thi thố mưu kế, những lời lẽ xảo trá chưa kịp gây hoang mang, nên biết thì không khó mà làm thì còn dễ.

[12] Nay Bệ hạ trị vì đã lâu, quyền cương dần vững, kẻ mưu cầu thân sẽ dùng nịnh hót để được hợp ý, xảo trá để hại người ngay, mà việc ẩn kín sẽ bị che lấp không được nghe, dần dần thành mối lo, nên biết không dễ mà làm càng khó, điều này không thể không xem xét kỹ. Vì thế, Đại Thuấn khi nhiếp chính đã dùng mười sáu hiền tướng, trừ bốn họ hung ác, có thể nói là biết người; lại từng cẩn thận tuân theo Ngũ điển, Ngũ điển được tuân theo, đưa vào Đại lộc, gió lớn mưa dữ không lạc lối, có thể nói là an dân. Nhưng đến khi lên ngôi, Vũ, Cao Dao vẫn còn dùng đạo biết người an dân, hỏi han khó khăn, giảng giải rõ ràng để báo với Thuấn, thực sự vì biết người, an dân là điều cực khó đối với người có thiên hạ. Kẻ xúi giục đã nhiều, kẻ che lấp đã đông, thì không thể không mê hoặc mà thành hại cho việc biết người, an dân. Vì thế, Vũ, Cao Dao không cho rằng Thuấn đã thử thách đủ, mà còn phải giúp đỡ cảnh tỉnh, khiến Ngài cẩn trọng từng ngày, rồi mới có thể trọn vẹn trí tuệ nhân từ mà dân chúng quy phục.

Vì vậy, thần mong Bệ hạ đừng cho rằng chính sự hiện tại đã đủ, mà phải chăm chỉ lo việc an dân biết người làm đầu, không thể lơ là dù chỉ một chút. Tình trạng giả dối muôn mặt, tà chính không đồng, lúc nghe dùng, là chỗ liên quan đến an nguy, trị loạn, không xem xét rộng nghe nhiều mà tìm cách biết, thần chưa thấy được. Bệ hạ ở sâu trong cung cấm, người cùng bàn việc chính sự chỉ là các đại thần chấp chính, ngoài đại thần chấp chính mà được vào chầu bàn việc, chưa từng có. Gián quan, Ngự sử đều là tai mắt của Bệ hạ, nhưng chưa từng cho một người lên điện để bàn việc thiên hạ, không phải là cách để sáng mắt thông tai. Nay dân lực trong thiên hạ suy kiệt, không có lương thực dự trữ chín năm, ba năm như xưa. Năm được mùa vừa, vẫn có cha mẹ chết đói rét, anh em vợ con ly tán chết nơi đồng hoang, không may gặp binh đao, thêm nạn đói kém, dù muốn an dân, cũng khó có cách. Đặc biệt nghiêm trọng, phía bắc có nạn Hoàng Hà tràn ngập, phía tây có việc biên thành cung cấp lương thực, Đào Hà, Lan Hội tốn kém vô số, sinh linh máu mỡ rồi sẽ cạn kiệt. Điều này sao có thể không sớm lo liệu, suy tính kỹ? Vì thế, thần cho rằng an dân biết người chính là việc cấp bách hiện nay. Nhưng biết người là việc Bệ hạ tự đảm nhận, xem xét rộng nghe nhiều để hỗ trợ là được. Còn đạo an dân, thì nhân lúc các đại thần chấp chính vào chầu, hỏi han thảo luận kỹ, đừng để Thuấn, Vũ, Cao Dao một mình nổi tiếng ở thời Đường, Ngu, đó là nguyện vọng của thần, cũng là phúc của thiên hạ.

[13] Phụng nghị lang, Quốc tử tư nghiệp Trạch Tư làm Tri quân Nam Khang, vì Tư dâng thơ viếng Thần Tông sai vần nên có mệnh lệnh này. Trước đây Tư làm Ngự sử, từng luận tội Hàn Chẩn về những việc xấu, người bàn luận cho rằng Chẩn nhân đó mà báo thù.

(Xem chương Tô Triệt hặc tội Hàn Chẩn. Chương Tôn Thăng luận về Chu Phục, Trạch Tư nói rõ hơn.)

[14] Xuống chiếu mỗi tháng xem xét và thử nghiệm các quân, lệnh cho Quân đầu ty trình bày kế hoạch, phân tích số lượng binh lính, các quan đề cử dạy và luyện tập, cùng số lượng đô giáo đầu, kỹ nghệ và những ân điển đã nhận được để tâu lên.

[15] Bãi bỏ việc tăng thêm 14 giám đúc tiền.

(Ngày Giáp Tuất 13 tháng 10, lần đầu lệnh cho Hộ bộ giảm bớt việc tăng thêm 14 giám, cần tra cứu tên của chúng.)

[16] Ngày Tân Tỵ, nước Đại Thực cử người đến cống.

[17] Ngày Nhâm Ngọ, vì tuyết rơi trễ, mở cửa các chùa chiền, đạo quán ở kinh đô.

[18] Thị ngự sử Lưu Chí tâu: “Thần trộm thấy thần chủ của Thần Tông hoàng đế đã hợp táng vào Thái Miếu, nghĩ rằng Cảnh Linh cung nên theo lệ tổ tiên, xây dựng riêng điện thờ. Nhưng xét thấy đất trong cung hiện đã chật hẹp, nếu mở rộng bằng cách dời dân, e rằng không hợp lý. Thần nghĩ, thuyết về nguyên miếu bắt đầu từ thời Tây Hán, nhưng chế độ cụ thể thì không được truyền lại. Nay việc tập trung thần ngự ở Cảnh Linh cung, vốn có ý nghĩa như nguyên miếu, nhưng việc xây riêng điện thờ cho đế và hậu là do trước đây thần ngự phân tán ở các chùa, nên tạm xây riêng theo quy hoạch nhất thời, không có căn cứ lễ nghĩa. Thần ngu nghĩ rằng, đã gọi là miếu mạo thì nên theo chế độ tông miếu, đế và hậu nên cùng thờ chung một điện. Như vậy, việc thờ phụng Thần Tông hiện nay sẽ không cần xây dựng thêm. Nên dời Chiêu Hiến hoàng hậu về hợp táng ở Tuyên Tổ điện, rồi đổi tên Đại Thuỷ điện thành điện thờ Thần Tông. Việc này không chỉ tiết kiệm công sức, chi phí, thuận tiện cho hiện tại, mà xét theo lễ điển thì không trái, xét theo nhân tình thì hợp lý. Đây là việc lớn, mong bệ hạ xem xét lại. Hoặc có thể chiếu cho Tam tỉnh, Lưỡng tỉnh cùng các quan Lễ bộ bàn bạc, xem có gì bất tiện, bàn bạc kỹ để chờ thánh chỉ. Thần nông cạn, dám bàn việc lớn, xin chịu tội nặng.” (Ngày 7 tháng 11, Thần Tông hợp táng vào Thái Miếu, lời tâu của Lưu Chí không rõ thời điểm, vì việc xây điện thờ thần ngự được đề cập trước.) Chiếu rằng điện thờ thần ngự của Thần Tông hoàng đế sẽ xây dựng ở vườn Tranh Tử phía sau điện Trị Long trong Cảnh Linh cung.

[19] Lưu Chí lại tâu: “Gần đây đã dâng sớ xin bãi chức Kiển Chu Phụ và con ông ta là Tự Thần khỏi chức vụ hiện tại, mỗi người đều lệnh bổ nhiệm ra ngoài, đợi khi xét xong sự việc sẽ nghe chỉ huy riêng, đến nay đã nhiều ngày. Thần nghĩ Chu Phụ và những người khác trước tiên tăng thêm hạn ngạch muối ở Giang Hồ, bắt dân mua gây hại, khiến người dân hàng ngàn dặm phá sản, bị hình phạt, than thở oán hận, thực sự không thể sống nổi, cùng với Ngô Cư Hậu, Vương Tử Kinh bọn họ bóc lột để mong thăng tiến, tình lý không khác gì. Cư Hậu và những người khác vừa mới xét xử, đã bị điều chuyển và bãi chức trước, chỉ có Chu Phụ và con trai vẫn ra vào triều đình như cũ. Thần cho rằng chính sự và mệnh lệnh của triều đình không thống nhất, tội giống nhau nhưng xử lý khác nhau, không đủ để phục lòng người, nên mới có lời bàn luận, nhưng cuối cùng không được thi hành, thần không hiểu vì sao. Nay công luận bất an, đều có nghi ngờ, cho rằng Chu Phụ trước đây làm Tri Khai Phong phủ, điều tra việc Thái Thạc, Thiếu giám Quân khí, mượn tiền công, Chu Phụ vì Thạc là em của Tể tướng Thái Xác, nên đã phụ họa, không xử lý công bằng, ngược lại kết tội nặng cho người tố cáo, thực sự có ân với họ Thái. Vì thế hôm nay Tể tướng Thái Xác ra sức bảo vệ Chu Phụ và con trai, không cho bãi chức, lừa dối Thánh thính, bỏ công pháp để báo ân riêng. Thần cho rằng nếu quả như lời bàn luận của mọi người, thì thiệt hại không nhỏ, chỉ mong Thánh từ xem xét, đừng tiếc gì mà bãi chức Chu Phụ và những người khác, cho họ ra ngoài làm việc, đợi mệnh lệnh triều đình, để chính lệnh không còn nghi ngờ về sự thiên vị, báo đáp thiên hạ, giải oan cho đại thần. Kính mong ban hành nhanh chóng.”

(Ngày 18 tháng 11 chương thứ nhất, ngày 3 tháng 12 chương thứ hai, ngày 23 chương thứ ba, sang năm ngày 22 tháng 2 mới bị giáng trách.)

[20] Chiếu tăng tiền lương cho các quan giảng đọc lên ba vạn.

(《Ngự tập》 chép: Thị giảng, Thị độc mỗi tháng đặc biệt ban thưởng ba mươi ngàn tiền.)

[21] Hộ bộ tâu: “Các lộ thuộc phủ giới, việc bổ nhiệm kỳ trưởng, hộ trưởng, tráng đinh đều do tuyển mộ, cấp tiền công theo thứ bậc. Việc trước đây dùng bảo chính thay kỳ trưởng thu thuế, giáp đầu thay hộ trưởng, thừa thiếp nhân thay tráng đinh, đều bãi bỏ. Xét các châu huyện phường quách, trước đây có phường chính, gần đây đã giảm bỏ, dùng chủ hộ có từ hai đinh trở lên luân phiên làm giáp đầu để thu thuế tô, tiền vật thường bình đẳng, nay nên theo lệ cũ tuyển mộ phường chính, thay thế giáp đầu. Xin ban chiếu cho các lộ thuộc phủ giới và các ty đề cử, các châu huyện trước đây dùng phường chính, sau đổi thành luân phiên giáp đầu, đều theo chiếu chỉ hiện nay tuyển mộ phường chính, việc trước đây dùng giáp đầu thay phường chính đều bãi bỏ.” Được chấp thuận.

[22] Ngày Giáp Thân, Long Đồ các đãi chế kiêm Thị giảng Triệu Ngạn Nhược được bổ làm Đề cử Vạn Thọ quan, Triều phụng đại phu, Hộ bộ lang trường Phạm Thuần Lễ làm Kinh Tây chuyển vận phó sứ.

(Ngày 12 tháng 4 năm Nguyên niên lại làm Thị trung.)

[23] Diên Phúc cung sứ, Ninh Quốc quân lưu hậu, Nhập nội đô đô tri Trương Mậu Tắc làm Nội thị tỉnh đô đô tri, vì có công trong việc xây dựng kho tàng và phụng sự hoàng đế lên ngôi theo chiếu chỉ của Thái hoàng thái hậu.

[24] Ngày Ất Dậu, sứ Liêu Quốc đến chúc mừng năm mới là Vĩnh Châu quan sát sứ Tiêu Hợp, Lợi Châu quan sát sứ Tiêu Gia; phó sứ là Trung tán đại phu, Thủ Thái thường khanh, sung Sử quán tu soạn Lý Viêm, Triều nghị đại phu, Thủ Vệ úy thiếu khanh Triệu Kim vào yết kiến Thái hoàng thái hậu ở điện Sùng Chính, sau đó vào yết kiến hoàng đế ở điện Tử Thần.

[25] Thừa nghị lang, Điện trung thị ngự sử Hoàng Giáng làm Quốc tử tư nghiệp.

(Tô Triệt ngày 6 tháng 2 năm sau nhuận nói: Khi Hàn Chẩn mới được bái tướng, đài quan Hoàng Giáng tâu rằng Chẩn có nhiều lỗi lầm, không đáng được trọng dụng, nhưng bệ hạ đã dùng Chẩn, chưa muốn bãi chức ngay. Chẩn sợ Giáng lại tâu, bèn bổ Giáng làm Quốc tử tư nghiệp. Tuy là thăng chức, nhưng thực chất là tước quyền tâu việc của ông. Thực lục không ghi chức vụ trước của Giáng. Ngày 2 tháng 7 năm đó, Giáng còn là Điện trung thị ngự sử bàn việc bãi chức câu đương quan của Bảo Mã ty, nay thêm vào cuối tháng 10 năm Nguyên Hựu nguyên niên. Ngày 18 tháng giêng và ngày 12 tháng 8 năm thứ hai có thể tra cứu.)

[26] Ngày Đinh Hợi, Thừa nghị lang, Khởi cư xá nhân Hình Thứ được quyền phái đi làm Tri châu Tùy. Thái hoàng thái hầu ban chiếu chỉ cho Hình Thứ làm Trung thư xá nhân, ban áo tía, nhưng sau đó thấy Hình Thứ thăng chức quá nhanh, lại thường lui tới các nhà quyền thế, hoàn toàn không giữ gìn, nên bãi bỏ mệnh lệnh mới, cho ra ngoài làm Tri châu quân.

(Việc này căn cứ vào sách 《Chính mục》 ngày 27 tháng 12, còn 《Thực lục》 đến ngày 5 tháng giêng năm sau mới chép. Việc Hình Thứ được bổ làm Trung thư xá nhân là vào ngày 18 tháng 12.)

[27] Hình Thứ từng dạy Cao Công Hội dâng thư, xin tôn kính lễ nghi đối với Thái phi, để làm phúc cho họ Cao về sau. Thái hoàng thái hậu gọi Công Hội đến hỏi: “Ngươi không biết chữ, ai đã viết thư này cho ngươi?” Công Hội không dám giấu giếm, đem cả bản thảo của Thứ dâng lên. Sau đó, Thứ bị bãi chức mới, lại còn bị cách chức. (Việc Thứ dạy Công Hội dâng thư, căn cứ theo 《Thiệu Bá Ôn biện vu》. Cháu của Hình Thứ là Dịch viết 《Hành lục》 về tổ phụ mình, nói rằng: Khâm Thành hoàng hậu được tôn làm Hoàng thái phi, từ khi trở về từ sơn lăng, Ngự dược Ngô Tĩnh dò xét ý chỉ của Tuyên Nhân, dâng lên những lỗi lầm của Thái phi, nói rằng Thái phi đã cười khi theo linh cữu. Hàn Giáng, vốn là tể tướng cũ, đang giữ chức lưu thủ Tây Kinh, đích thân ra biên giới đón tiếp, dẫn vào yết kiến Hoàng thái phi, Giáng lạy nhưng Thái phi không đáp lễ, cũng không có lời an ủi. Thứ nghe chuyện này ở triều, trên đường gặp Công Hội, cháu của Tuyên Nhân, bèn bàn luận việc này. Thứ nói: “Thái phi xưa là phi tần của Tiên đế, nay là mẹ của chúa thượng, tiểu nhân gián điệp, không thể để lâu dài.” Công Hội giật mình, bèn dâng mật sớ, cho rằng nên tôn kính lễ nghi, lại dẫn lời sách vở quá thẳng thắn, không chỉ như lời Thứ nói.

Tuyên Nhân xem xong, ngạc nhiên vì Công Hội quá ngỗ ngược, biết Công Hội vốn thân thiết với Thứ. Trước đây, Công Hội thường dâng mật sớ, Thái hậu đều vui vẻ tiếp nhận, thường cho rằng đó là ý kiến của Thứ. Bèn sai người đến hỏi: “Ai dạy ngươi làm việc này, có phải là Hình Thứ cùng ngươi làm không? Nếu không nói thật, sẽ trị tội ngay!” Công Hội bị ép, bèn khai thật: “Khi viết sớ, Hình Thứ thực không biết, thần tự làm. Nhưng ý của Hình Thứ cũng như vậy.” Hàn Chẩn nghe lỏm được, bèn thêu dệt, không từ thủ đoạn nào. Lưu Chửng, khách của Chẩn, cũng dâng tấu, nói rằng Thứ can dự chính sự, giao du với chấp chính. Bèn lấy cớ này, bãi chức Trung thư xá nhân của Thứ, cho giữ chức cũ làm Tri châu Tùy.

Ôn Công bèn viết thư cho Thứ: “Hòa Thúc đi lần này, thật ngoài ý muốn. Quang ở triều đình, không thể biện bạch cho Hòa Thúc, thật hổ thẹn sâu sắc. Vì trong chỉ có lời giao du với chấp chính, sợ làm liên lụy thêm cho Hòa Thúc.” Sau đó, trước lễ Minh đường một hai tháng^[3], Ôn Công xem xét các văn bản bị trách cử của Thứ, muốn dâng lên biện bạch. Các quan khuyên rằng không nên, đợi đến sau lễ xá, nhưng trước lễ xá hai ngày, Ôn Công qua đời. Lúc đó, Lã Công cũng ở triều đình, cùng ý với Ôn Công. Nhưng Lâm Hi vốn ghét Thứ, em trai là Đán đang làm ngôn quan. Trước đây, Đán phụng sự Ôn Công^[4], muốn làm tỉnh lang, chưa kịp bạch dụng^[5], Hi tiến cử với Hàn, bèn làm Công bộ viên ngoại lang, rồi được bổ làm Điện trung thị ngự sử, sợ Thứ trở lại triều, bèn vào ngày chưa khai giá sau lễ xá, dâng sớ luận về Thứ: “Lã Công Trước vốn thân thiết với Hình Thứ, nay đã qua lễ Minh đường, Công Trước ắt sẽ lại dẫn Hình Thứ về triều, xin chưa cho về.” Từ đó, Lã Công tránh hiềm nghi, không dám nói nữa. Nhưng Hi, Đán từ đó cũng không được công luận dung thứ, chẳng bao lâu, anh em lần lượt bị đuổi. Lúc đó, Thân Công đang thịnh, Đán đã phạm vào Thân Công, công luận không dung, không chỉ vì Thứ. Dịch chép như vậy, nhiều điều hư cấu, tạm ghi lại. Lưu Chửng, năm Nguyên Phong thứ 6 tháng 8 làm Giám sát ngự sử, ngày 14 tháng 12 đã ra làm Giang Đông vận phán. 《Lã Đại Phòng chính mục》: Ngày 27 tháng 12 năm Nguyên Phong thứ 8^[6], Hình Thứ làm Tri châu Tùy, theo chiếu chỉ, Thứ được bổ làm Trung thư xá nhân, nhưng vì Thứ thăng tiến quá nhanh, lại thường lui tới cửa quyền, không giữ gìn, nên bãi chức mới, cho ra ngoài làm Tri châu quân.

Xét Thứ được bổ làm Trung thư xá nhân vào ngày 18 tháng 12 năm nay, bãi chức mới hẳn là ngày 27 tháng 12, 《Chính mục》 của Đại Phòng chắc chắn chính xác, không rõ vì sao 《Cựu lục》 lại chép vào ngày 5 tháng giêng năm Nguyên Hựu thứ nhất, mà 《Tân lục》 lại theo đó.

[28] Thứ sau khi bị bãi chức Trung thư xá nhân, liền dâng thư nói: Thần nghe rằng cơ hội an nguy trị loạn nằm ở việc phân biệt tà chính, rõ ràng quân tử và tiểu nhân mà thôi. Nhưng tà chính cùng nhau chê bai, quân tử và tiểu nhân cùng nhau hủy báng, đây là điều khiến bậc quân chủ bị mê hoặc và khó phân biệt. Thần xin được phân biệt, phương pháp có ba: Xét xem hành vi thường ngày của họ không có tì vết, ở triều đình từng có lời nói trung thực thẳng thắn, sự tích rõ ràng, nếu không thì ắt phải có thực tế sửa lỗi hướng thiện, đó là một; Lời chê bai hủy báng, không có gì không thể, cốt yếu là phải xem xét kỹ sự thật, suy xét tình lý, thì lời vu cáo không thể tự tung tự tác, đó là hai; Trong triều đình, ắt phải có bề tôi có tiếng tốt, thì nơi công luận có thể tham khảo, xác định đúng sai, đó là ba. Như vậy thì tà chính phân biệt, quân tử và tiểu nhân rõ ràng, tà không thể hại chính, tiểu nhân không thể thắng quân tử, thì an định và trị vì. Dùng lời khen của quân tử để tiến cử, dùng lời chê của tiểu nhân để cách chức, hôm nay dùng lời một người để chỉ là đúng^[7], ngày mai dùng lời một người để chỉ là sai, mà không có ba phương pháp để phân biệt, thì lời khen chê, đúng sai hỗn loạn, tà chính không phân, quân tử và tiểu nhân không rõ, tà có thể hại chính, tiểu nhân có thể thắng quân tử, thì nguy hiểm và loạn lạc. Điều này dù thời thịnh trị của Nghiêu, Thuấn cũng chưa từng không chú ý và xem xét kỹ.

[29] Thần tự nghĩ, khi Vương An Thạch và Lữ Huệ Khanh nắm quyền vào đầu niên hiệu Hi Ninh, thần được triệu đến đối đáp, tiên đế hỏi về hai người ấy. Thần không dám lừa dối, kể rõ những điểm yếu của An Thạch và sự gian trá của Huệ Khanh, cuối cùng bị ghen ghét, vì thế mà bị đày ải tám năm, việc này thiên hạ đều biết, không phải thần dám lừa dối.

Sau đó, Lữ Huệ Khanh và Vương An Thạch kết oán, đả kích lẫn nhau, tiên đế nhớ lại lời nói trung thực của thần trước kia, không hề lừa dối, nên ghi tên thần, triệu về làm việc ở quán các, nhưng thần vẫn giữ vững lập trường, không thay đổi ý kiến cũ. Năm Bính Thìn, Canh Thân, tiên đế hai lần hạ chiếu cầu lời nói thẳng^[8], thần lại dùng lời nói thẳng mà ứng chiếu, chưa từng dám dùng lời nịnh hót, đại để đều phản đối chính sách đương thời^[9], sách vở ấy vẫn còn ở cấm tỉnh, có thể tìm đọc được.

Tiên đế tuy bao dung không trừng phạt, nhưng thần chỉ ở lại viện Nho, không được thăng chức trong bảy năm. Lúc đó, thần đã an phận, cam chịu bị bỏ rơi suốt đời, đâu dám mong có ngày được trọng dụng như hôm nay? Thần xử thân trong mười lăm năm, sự việc rõ ràng, trong ngoài đều biết. Đến cuối đời tiên đế, ngài đã hiểu rõ thần, cho là trung tín, hai tháng trước khi lâm bệnh, mới dùng thần làm Chức phương viên ngoại lang; chưa đầy một tháng, cũng dùng Tư Mã Quang làm Tư chính điện học sĩ, ngày tháng ấy đều có thể tra cứu được.

Gặp lúc hoàng đế bệ hạ kế vị, thái hoàng thái hậu nghe chính sự, dùng người trung lương, bỏ hết tệ nạn, thần lúc này được đề bạt đầu tiên làm Thượng thư hữu ty viên ngoại lang, chức vụ thuộc quan của tể tướng, được tham dự chính sự. Thần cho rằng đây là thời cơ ngàn năm một thuở, có thể quên mình vì nước, nên không còn sợ hãi, dám thẳng thắn phân biệt tà chính, lấy việc hưng lợi trừ hại làm trách nhiệm của mình. Khi vào triều gặp các đại thần chấp chính, chưa từng có một lời nào vì tư lợi. Trong số đó, có người không ưa thần. Nhưng nhờ thái hoàng thái hậu ở trên, mọi việc đều công bằng, mà lời bàn của thần đúng đạo lý, nên họ không làm gì được. Nay có bảy tám người ở bên cạnh, nhân lúc cùng vào gặp, họ không dám nói riêng, nên có thể đối chất được. Vì thế, bọn gian tà tiểu nhân không yên lòng, cùng những kẻ bất đắc chí coi thần là kẻ thù, vu cáo thần dùng chức vụ này để mưu cầu quyền lực. Tả hữu ty gặp chấp chính bàn việc thời sự, vốn là chức trách của họ, nhưng thần cho rằng không từ chối danh tiếng mưu cầu quyền lực, sau đó mới có thể chất vấn. Việc thời sự hôm nay, đúng hay sai? Người được dùng, là quân tử hay tiểu nhân? Nếu việc thời sự hôm nay đúng; dùng người quân tử, thì dù thần trước kia thực sự mưu cầu quyền lực, cũng có ích cho quốc gia, có hại gì đâu! Hơn nữa, triều đình từ chức Thượng thư chức phương viên ngoại lang thăng thần làm Hữu ty viên ngoại lang, rồi thăng làm Khởi cư xá nhân, ắt có người khen thần. Đã làm Khởi cư xá nhân, thì thăng làm Trung thư xá nhân, đối với quốc gia là được trọng dụng, mà theo quy chế chỉ là thứ bổ. Theo lệ cũ, tu khởi cư chú, thường thăng làm Tri chế cáo, không có hạn chế thời gian, gần thì hai tháng, xa thì không quá một năm, nay viện Khởi cư có bảng đề danh, có thể xem lại từng người.

Nếu cho rằng thần không nên cùng Hồ Tông Dũ thi, thì từ khi thi hành quan chế ba năm nay, Trung thư xá nhân không nhất thiết phải khuyết mà cùng thi ba lần. Tăng Củng, Triệu Ngạn Nhược, Lục Điền ba người cùng thi, một lần; Vương Chấn, Thái Kinh hai người cùng thi, hai lần; Tiền Hiệp, Dương Cảnh Lược hai người không thi mà cùng được bổ nhiệm, ba lần. Nếu xét về số khuyết, thì Trung thư xá nhân định chế sáu người, gần đây Thái Kinh, Vương Chấn, Tiền Hiệp, Dương Cảnh Lược cùng làm việc trong tỉnh bốn người.

Nay bàn về sự lý tuy như trước đã nói, nhưng thần há không biết rằng việc ban tước lộc, quyết đoạt đều thuộc về triều đình, đạo làm bề tôi không có lý nào tự cho mình đáng được. Nhưng nếu quả thật mọi việc đều xuất phát từ ý chỉ của Thái hoàng thái hậu, thì thần đáng phải lui về tự xét lại, chờ đợi sự soi xét. Nay thần nghe nói việc bãi chức của thần và Tông Dũ, mệnh lệnh ban ra rồi lại thu về, nên thần biết rằng vốn không phải là ý của Thái hoàng thái hậu, ắt có kẻ gièm pha thần. Thần nghĩ rằng tấm lòng của bậc thánh nhân luôn mong mở rộng đường lối ngôn luận, nên những bề tôi dám nói thẳng, dù lời nói chưa hợp lý, cũng đều được dung nạp. Đó thật là đức lớn, ý tốt của Thái hoàng thái hậu, là điều may mắn cho thiên hạ.

Nhưng trước đây thần từng xin mở rộng chức vụ gián quan, cho rằng phải xem xét kỹ người đó trước, rồi mới dùng lời nói của họ. Từ khi Thái hoàng thái hậu thân chính đến nay, những người được tiến cử làm quan gián đài đều là bậc chính trực, lương thiện. Nếu có ai nói đến thần, thần đáng phải nhận lỗi tự trách, Thái hoàng thái hậu cũng nên lưu ý nghe theo lời họ. Còn như trước kia trong đài, quân tử và tiểu nhân vốn lẫn lộn, gần đây đã loại bỏ An Đôn, Lưu Chửng ra ngoài. Lưu Chửng từng bàn rằng Hàn Duy không đáng được làm Tư chính điện đại học sĩ, nhưng Hàn Duy là người đoan chính, danh đức sánh ngang Tư Mã Quang, Lữ Công Trước, điều này Thái hoàng thái hậu đều biết rõ. Nếu cho rằng lời nói của quan đài đáng tin, thì lời của Lưu Chửng, Thái hoàng thái hậu đã không dùng. Nay Đôn, Chửng tuy đã bị điều đi, nhưng chỉ vì gần đây có lệnh giảm bớt hai người, trong đài vẫn còn một hai kẻ như Đôn, Chửng, thần không muốn nêu tên. Họ vốn không có danh tiếng, lại âm thầm ghen ghét người lương thiện, thấy Đôn, Chửng bị điều đi, trong lòng không yên. Những người đó vốn không phải là người được Thái hoàng thái hậu tiến cử từ khi lâm chính, tên tuổi của họ hẳn các bậc hiền sĩ đại phu đều không biết, hoặc nếu biết cũng cho là kẻ xấu. Thần nghĩ rằng những kẻ dám bịa đặt, vu khống hẳn là bọn này, không còn nghi ngờ gì nữa. Thần bị họ gièm pha, bàn tán, mà lại nói họ vốn không có danh tiếng, chỉ ra họ là kẻ xấu, thì e rằng không đủ để lấy được lòng tin của thiên hạ.

Nhưng nay trên triều đình, vẫn có những bậc trung thần hiền tài, danh đức lừng lẫy, Thái hoàng thái hậu có thể tin tưởng mà không nghi ngờ. Xin thử hỏi kín đáo tên tuổi của những người đó, nếu họ không chỉ ra là kẻ xấu, thì ắt sẽ nói không biết họ thế nào. Nếu không, xin hạ tờ tấu này xuống cho đài gián nghị bàn, xem xét xem người đó có từng nổi tiếng trung tiết, hoặc có tiếng hiền, mới được tiến cử từ khi Thái hoàng thái hậu lâm chính (trong tờ tấu có dán tờ giấy vàng nói rằng: tức là những người được tiến cử trước tháng giêng năm ngoái, lúc đó chính tà còn chưa phân biệt rõ), thì lời thần là lừa dối Vua, tội đáng bị trừng trị, không chỉ không dám tiến cử nữa; nếu như lời thần nói, thì kẻ tiểu nhân vu khống quân tử, bè đảng gièm pha người chính trực, ắt không thoát khỏi sự soi xét của Thánh thượng. Thần nói những lời này, không phải chỉ vì bản thân mình, mà vì ranh giới giữa chính tà, đúng sai, là điều liên quan đến an nguy, trị loạn của quốc gia, nên thần không dám tránh né, sẵn sàng chịu tội chết để trình bày hết. Nếu lời nói có chút ích lợi cho nước, thì dù thần có bị giết chết, cũng không hề hối hận, huống chi là việc tiến thoái, đi ở! Không được trả lời, đến đầu năm Nguyên Phù, cuối cùng vì tờ tấu này mà bị giáng làm Tri quân Nam An.

(Ngày Canh Tý, 26 tháng 10 năm Nguyên Phù thứ nhất, Thứ bị giáng làm Tri quân Nam An. Sách 《Cựu lục》 chép tờ tấu này của Thứ, nói là tháng giêng năm Nguyên Hựu thứ nhất dâng lên. Nay phụ vào lúc Thứ bị bãi chức.)

[30] Ngày Kỷ Sửu, Thái thường tự tâu: “Năm tới, ngày mùng một tháng giêng, dâng biểu chúc mừng Thái hoàng thái hậu tạm quyền cùng xử lý việc quân quốc, sứ giả nước Liêu nên đến Nội Đông Môn đứng vào hàng chúc mừng.” Được chấp thuận.

[31] Tư Mã Quang tâu:

“Thần trộm thấy từ khi Bệ hạ lâm chính đến nay, ngày đêm chăm chỉ, lấy việc lo cho bách tính, yên định quốc gia làm trọng. Phàm người giỏi chữa bệnh, ắt phải tìm hiểu căn nguyên, chữa trị chỗ nguy cấp, cứu chữa muốn nhanh, loại bỏ muốn triệt để. Thần thấy ngày nay công tư hao kiệt, xa gần đều mệt mỏi, nguyên nhân chủ yếu là do dùng binh. Binh là hung khí, là mối họa của thiên hạ, là sâu mọt của tài chính, thánh nhân dùng để trừ bạo định loạn, chỉ là bất đắc dĩ mà dùng thôi.

Từ thời Trung Đường, phiên trấn lộng quyền, đến thời Ngũ Đại, các hùng tài tranh giành, bốn biển chín châu bị chia cắt tan nát, binh lính tàn sát lẫn nhau, dân chúng lầm than, hơn hai trăm năm. Thái Tổ nhận mệnh trời, bốn phương chinh phạt, mở mang cơ nghiệp. Thái Tông kế thừa, hoàn thành công lao, từ đó lãnh thổ của Đại Vũ đều thuộc về nhà Tống. Từ đó cất vũ khí, cho dân nghỉ ngơi, có người từ khi sinh đến lúc chết, sống đến trăm tuổi, không thấy binh đao. Quan lại tuân thủ pháp độ, dân chúng yên ổn làm ăn^[10], gà gáy chó sủa, khói bếp liền nhau, có thể nói là thái bình cực thịnh, từ xưa hiếm có.

Đến Thần Tông kế vị, tài năng hùng dũng, khí phách anh hùng, thấy U, Kế, Vân, Sóc rơi vào tay Khiết Đan, Linh Vũ, Hà Tây^[11] thuộc về Thác Bạt, Giao Chỉ, Nhật Nam bị Lý thị khống chế, không thể đặt quan lại, thu thuế phu dịch, so với lãnh thổ thời Hán, Đường vẫn chưa đầy đủ, lấy làm xấu hổ, bèn quyết chí chinh phạt, mở mang. Từ đó, võ tướng biên cương nhòm ngó lợi nhỏ, dám nói lời khoa trương, chỉ biết cầu công, không nghĩ đến họa nước, tranh nhau khoe sức, tự cho mình là Vệ, Hoắc tái thế; bọn thư sinh mặt trắng, đọc sách xem bản đồ, nghiên cứu chuyện cũ, không biết biến thông, tranh nhau dâng kế lạ, tự cho mình là Trương Lương, Trần Bình sống lại; bọn quan tham lam, vơ vét của cải, phân tích tinh vi, để cung cấp quân phí, chỉ lo mua chuộc lòng dân, không thương xót dân khổ, đều dâng kế làm giàu, tự cho mình là Nghiêm An, Tang Hoằng tái thế^[12]. Cùng nhau mê hoặc Tiên đế, tự cầu vinh hoa. Từ đó đặt chức đề cử, cưỡng bức phân phối thanh miêu, thu nhiều thuế miễn dịch, để tích trữ tiền bạc. Lại bắt dân cày ruộng làm bảo giáp, bỏ cày bừa, tập cung đao.

Lại đặt đô tác viện, điều động gân, da, sừng, gỗ, để chế tạo nhiều khí giáp. Lại tâu xin đặt bảo mã, bắt bán trâu cày, mua ngựa tốt^[13], khiến nông dân bắt đầu khổ sở. Phân bổ các quân, không kể biên châu hay nội địa, đều đặt tướng quan để chỉ huy, từ tri châu, tổng quản, kiềm hạt, đô giám, giám áp đều không được can dự, bỏ chế độ giáo duyệt cũ của tổ tông, học bắn cung, bắt chước y phục Hồ, bày trận đồ cơ giới, tranh nhau làm mới lạ, sáng chiều lên trường, hiếm khi được nghỉ ngơi, khiến binh sĩ bắt đầu oán than. Đặt thị dịch ty, cưỡng bức mua bán, ngồi bán hàng, tăng thuế thương mại, xuống cả rau quả, khiến thương nhân bắt đầu nghèo khó.

Lại đặt phép cho vay, dụ dỗ kẻ bất hiếu phá sản. Lại bắt dân nộp đơn tăng giá mua phường trường, khiến con cháu, hàng xóm, tịch thu tài sản, không thể bồi thường. Lại tăng hạn ngạch trà muối, mua rẻ bán đắt, cưỡng bức phân phối cho dân, dùng không hết, dùng uy hình ép buộc, phá sản nộp tiền.

Lại đặt chức trù bị Hà Bắc địch tiện ty, tích trữ nhiều lương thực ở các châu huyện ven sông, để chuẩn bị vận chuyển. Huấn luyện binh sĩ đã lâu, tích trữ của cải đã nhiều, rồi mới dùng đến. Nhưng thời bình lâu ngày, người ta đã quên chiến tranh, tướng súy ngu muội, binh lính kiêu ngạo, thêm vào đó, người vạch kế hoạch quyết thắng lại là kẻ phù phiếm xảo trá, không biết địch ta, hành động liều lĩnh.

Vì thế, đóng quân ở Linh Vũ, sức kiệt lương hết, tự tan vỡ mà về, binh sĩ cầm vũ khí, phu phen chở lương, xương trắng phơi ngoài biên ải, đến mấy chục vạn. Xây thành Vĩnh Lạc, lơ là không phòng bị, để giặc kéo dài^[14], cả thành bị chém giết như cá thịt, chưa đủ để uy hiếp kẻ địch, mà Trung Quốc đã tự khốn đốn. Tiên đế hối hận sâu sắc, chán nghe lời nịnh, nghĩ đến bậc lương sĩ, bèn hạ chiếu thống thiết, ngừng binh để dân giàu, rồi bỏ mạng, đó là điều khiến thần đau lòng nhức óc, khóc máu thương tiếc.

Kính nghĩ Hoàng đế bệ hạ kế thừa cơ nghiệp, Thái hoàng thái hậu cùng nghe việc chính sự, trước hết răn bảo quan lại biên cương không được tùy tiện ra ngoài xâm lược, để Hoa Di đều được yên ổn. Nay Khiết Đan tiếp tục hòa hảo, Bỉnh Thường nộp cống, Càn Đức dâng biểu, các kế hoạch chinh phạt và mở mang đều đã dừng lại.

Vậy thì trước đây đặt chức đề cử quan, phát thanh miêu, thu tiền miễn dịch, điểm danh dạy bảo giáp, lập đô tác viện, nuôi ngựa^[15], đặt tướng quan, ty thị dịch, mua phường trường bằng hình thức phong trạng, tăng hạn ngạch trà muối, sắp xếp ty địch tiện Hà Bắc, đều là việc hư thiết. Bệ hạ may mắn ban chiếu cho thần dân, ai nấy đều nói về nỗi khổ, đã có hơn nghìn chương^[16], không ai không nói về mấy việc này, biết rằng đó là mối lo chung của thiên hạ, mọi người đều biết, không phải là lời riêng của thần.

Lợi hại rõ ràng, sáng như mặt trời mặt trăng, còn nghi ngờ gì nữa^[17], mà quần thần vẫn quen thói cũ, ngại thay đổi. Tuy đã giảm bớt khá nhiều^[18], nhưng giám ty vẫn yên ổn, tướng quan vẫn còn, bảo giáp vẫn dạy luyện, bảo mã vẫn nuôi dưỡng, biên châu đồn thú không giảm, quân khí vẫn đúc, hạn ngạch trà muối mới vẫn còn, phép sai dịch cũ chưa khôi phục, nên dù dùng binh đã dừng mà công tư hao phí vẫn chưa dứt. Cứ thế này mà kéo dài, không biết thay đổi, vài năm sau, nếu gặp hạn hán mất mùa lớn, giặc cướp nổi lên, mối lo cho quốc gia, sao dám nói hết được!

Kính mong bệ hạ quyết đoán từ ý chí của mình, phàm những phép mới do Vương An Thạch đặt ra, nếu thật sự hơn được phép cũ thì giữ lại, còn những điều thần dân cho là không tiện bằng phép cũ, xin hãy mạnh tay sửa đổi. Tuy không phải việc một ngày có thể làm xong, xin bệ hạ tuyên dụ cho chấp chính, lệnh thần dân dâng sớ, bàn kỹ lợi hại rồi trình lên, để bệ hạ xem xét quyết định mà thi hành. Xưa Hạ theo lời dạy của Vũ, Thương dùng phép của Thang, Chu tuân theo điển chương của Văn Vũ, đó là chủ sáng nghiệp truyền ngôi, để mưu kế cho con cháu, đời sau nên cẩn thủ không được sai lệch. Nếu mọi việc sắp xếp đều theo phép cũ, chỉ cần chính sự như lúc đầu niên hiệu Hi Ninh, thì dân vật vui vẻ, trong nước thái bình, không còn việc gì khác nữa. Kẻ bàn luận ắt nói: ‘Sửa tệ không thể vội vàng, phải từ từ có thứ tự.’ Điều này khác gì bảo thầy thuốc chữa bệnh mà nói đừng cho khỏi nhanh, và đừng trừ tận gốc; như thế thì có lợi cho thầy thuốc, nhưng có lợi gì cho người bệnh đâu!”

[32] Thị ngự sử Lưu Chí tâu rằng: “Thần nghe rằng triều đình chính trực thì trăm quan mới được trị. Lại nói rằng các bậc hiền tài hòa hợp trong triều thì vạn vật hòa hợp ngoài đồng nội. Nay những người ở trên, nếu thực sự đồng lòng một dạ, vì công lo nước, ắt sẽ có chính sách hòa thiện, và dưới không có kẻ kết bè kết đảng; nếu người nào mang ý khác, nghi ngờ lẫn nhau, ắt sẽ có chính sách lệch lạc, và dưới sẽ có tục quay lưng, khiến dân chịu hại.

Thần thấy rằng trước đây Hoàng đế bệ hạ và Thái hoàng thái hậu bệ hạ khi mới nghe việc trị nước, ban ân huệ khắp thiên hạ, bỏ đi những điều dân không yên, đến mức cứu vớt kẻ bị chìm đắm, loại bỏ kẻ tham lam tàn bạo, ban bố chính lệnh không ngày nào ngừng, nên từ kinh đô gần đến biển xa, không đâu không vui mừng theo gió, lắng nghe để mong thái bình. Nhưng gần đây một hai tháng nay, chính sự hiệu lệnh được thi hành thưa thớt, trong ngoài ngóng trông mà không thấy gì. Xét kỹ nguyên nhân, đều cho rằng do các đại thần chấp chính tình chí khác nhau, nghị luận không thống nhất. Có kẻ ngồi im để xem, có kẻ bề ngoài hợp mà trong lòng chia rẽ, có kẻ cậy mạnh làm càn, có kẻ nhẫn nhục để giữ lỗi. Việc tồn đọng chất chồng, nhìn nhau mà không giải quyết, nên ân trạch của bề trên không xuống được, việc dân bị ngưng trệ trong triều, đến nỗi văn thư chậm trễ, việc dân bị cách trở.

Giáo hóa của thánh nhân tuy nói lâu ngày mới thành, nhưng cũng có lúc cấp bách. Nay việc dù nhỏ nhặt, rõ ràng có tiền lệ, hoặc chỉ là thêm bớt một điều luật, bãi bỏ hay bổ nhiệm một quan chức, còn không dám khởi xướng và chủ trì, huống chi những việc lớn như lợi hại nơi biên cương, đúng sai trong thuế má, khốn khổ của trăm họ, như người treo ngược mong được cứu, ai sẽ gánh vác trách nhiệm? Khi nào mới bàn được? May gặp thánh minh, thương xót dân chúng, vì đại kế của triều đình. Nhưng những người mưu nước lại chỉ lo thân mình, chỉ nghĩ đến tư lợi, ngồi chơi qua ngày, cũng đáng gọi là bất nhân vậy. Huống chi nay Hoàng đế bệ hạ đang tuổi thanh xuân mà ở trong thời kỳ tang chế, Thái hoàng thái hậu bệ hạ buông rèm nhiếp chính, trong lúc này mà phụ tá không hòa hợp, hận thù kích động nhau, không chỉ chính sự bị ngưng trệ mà thôi, thực sự lo rằng nghi ngờ chia rẽ ngày càng sâu, chia bè kết đảng, khiến kẻ xảo trá nổi lên giữa chúng, trên dưới trái ngược, việc gì chẳng xảy ra? Đây lại là điều thần lo lắng sâu sắc.

Kính mong Thánh từ xét kỹ biến cố, ngăn ngừa từ nhỏ, đặc biệt ban chiếu cho các phụ thần phải đồng lòng hiệp lực, tỏ rõ lòng tin, bỏ ý khác, để cứu việc nước. Những việc chính sự tồn đọng chưa quyết định hiện nay, nên gấp rút trình lên để xin chỉ thị, mong Thánh minh quyết đoán^[19], phân minh thi hành, để hạnh phúc cho thiên hạ.”

[33] Tờ tấu trình dán vàng nói: “Như chức quan trấn thủ ở Vĩnh Hưng đang khuyết, cùng các châu Trần, châu Minh đã khuyết từ lâu, đều chưa bổ nhiệm người. Cha con Kiển Chu Phụ, nhiều lần bị các quan giám sát đàn hặc, nhưng đều không xử lý.”

[34] Lại nói: “Những điều thần tấu trình lần này, đều là những mưu gian và ý riêng của các quan chấp chính. Thần không phải không biết rằng việc liên tiếp vạch trần tình trạng này, khiến thân phận thần rất nguy hiểm, nhưng vì báo đáp ơn Vua, không dám tiếc thân mình. Tuy nhiên, nếu công khai tờ tấu của thần, e rằng sẽ khiến tình hình thêm căng thẳng, càng trở nên rối ren, mong bệ hạ chỉ dùng thánh chỉ để tuyên dụ thúc giục xử lý các văn bản bị đình trệ, nhằm khiến họ có chút e sợ, từ đó mới chịu giải quyết công việc. Tờ tấu này sau khi được bệ hạ xem qua, xin được lưu lại trong cung, để thân phận cô độc của thần được tạm yên, thì dù có nghe thấy điều gì nhỏ nhặt, thần cũng sẽ tận lực báo cáo, mong bổ ích được phần nào.”

[35] Chí lại tâu: “Thần thấy từ khi vào đông đến nay, không có mưa tuyết, khí dương quá thịnh gây hại, thiên tai lan rộng, lòng dân xôn xao, lo sợ khắp nơi. Xét theo kinh điển, đây là điềm đại dị. Khí của con người cùng với khí âm dương của trời đất, tương hỗ xuất nhập, lưu thông qua lại. Lòng người hòa hợp dưới thì đạo trời thuận trên, việc người trái ngược thì thiên biến ứng nghiệm, đó gọi là mối quan hệ giữa trời và người. Vì vậy, thánh nhân phụng sự trời, biết rằng trời ở trên không xa, ứng nghiệm theo loại, nên việc cầu đảo trừ tai chỉ là tiểu tiết, mà chuyên tâm tu sửa chính sự để ứng phó. Thần nghĩ rằng, những người cùng Bệ hạ gánh vác việc nước, chia sẻ vinh nhục, không phải là các đại thần ở Tam tỉnh và Xu mật viện sao? Hiện nay trên triều đình, tám vị đại thần, tâm chí bất hòa, mưu lược không thống nhất, không có tiết tháo đồng tâm đồng đức, lại có ý chia bè kết đảng. Vì vậy, khi bàn luận chính sự, bài xích lẫn nhau, tranh cãi kịch liệt^[20], lời nói thường lan truyền trong ngoài. Do đó, chính lệnh bị ngăn trở không thông, văn thư đình trệ không thi hành, quan tước ban phát bừa bãi không hợp điển chế, công đạo bị khuất phục trước kẻ quyền quý mà chỉ thi hành với người xa lạ, tà đạo kết bè, trên dưới cách trệ.

Huống chi trong thời gian Hoàng đế Bệ hạ đang ở chế độ tang chế, Thái hoàng thái hậu Bệ hạ chủ trì việc nước, quyền lực triều đình đều nằm trong tay đại thần, mà đại thần không hòa hợp như vậy, nên thiên hạ chỉ nghe thấy những việc lệch lạc mà không thấy chính sự hòa thiện. Chính sự không hòa thì lòng người không hòa, lòng người không hòa thì khí trời đất rối loạn mà sinh ra biến cố. Sách 《Thư》 viết: ‘Nghiêm túc thì mưa thuận.’ Sách 《Ngũ hành truyện》 cho rằng hạn hán mùa đông là do chính lệnh buông lỏng. Hiện nay trên dưới có thể nói là không nghiêm túc, chính sự triều đình có thể nói là kiêu căng buông thả, hiệu lệnh có thể nói là không thống nhất. Xưa kia, khi có thiên tai hạn hán, lỗi thuộc về quan chức điều hòa âm dương, nên cách chức Tam công để đền tội. Nay năm đã hết, hạn hán như vậy, lúa mạ ngoài đồng không được tưới tắm, khí xuân dồn dập, có nguy cơ dịch bệnh. Sinh mệnh lớn của dân chúng một năm, há có thể không lo nghĩ sao!

Hơn nữa, một tháng nay, mặt trời mờ ảo không sáng, gió bụi mù mịt. Xét theo chiêm nghiệm, đều không phải là điềm nhỏ, mà người trên vẫn thản nhiên không cho là lạ, đó là lý do khiến trong ngoài lo sợ bất an. Kính mong Thánh từ suy xét sâu sắc ý trời cảnh báo, xem xét kỹ biến cố bất hòa trong triều đình, đặc biệt hạ chiếu cho đại thần, tu sửa chính sự, bãi bỏ những khoản thuế hại dân, sửa đổi những pháp lệnh chưa ổn. Đến như xét xử oan khuất, thúc đẩy các cơ quan chậm trễ, tiến cử người trung lương, loại bỏ kẻ nịnh hót, thông suốt bế tắc, loại bỏ nghi ngờ, cố gắng dùng thành ý thực sự để trên đền trời khiển trách, dưới cứu giúp dân chúng, thì khí hòa ứng nghiệm sẽ không lâu mà đạt được.”

[36] Chí lại nói: “Dư luận bên ngoài đều cho rằng triều đình từ sau khi làm lễ thăng phụ, chính sự trở nên lỏng lẻo, không bằng trước đây, điều này chắc chắn có nguyên nhân, không phải lời nói suông.”

[37] Chí lại nói: “Thần từng tâu xin trước hết cho các quan ngôn sự lên điện, nhưng chưa được thi hành. Thần nghe nói đợi sang năm sẽ ban chỉ dụ, nên không dám liên tục xin. Nay năm đã hết, kính mong sớm ban thánh chỉ^[21], trước hết cho các quan đài gián lên điện tấu sự. Mong rằng công luận và tình người không bị ngăn trở, có thể trình bày đầy đủ, thấu đến tai thiên tử.”

[38] Năm đó, con cháu hoàng tộc được ban tên và phong chức gồm tám người, xử tử hình hai nghìn sáu mươi sáu người.