[PREVIEW] QUYỂN 366: NĂM NGUYÊN HỰU THỨ NHẤT (BÍNH DẦN, 1086)

Từ ngày Quý Dậu tháng 2 năm Nguyên Hựu thứ nhất đời Triết Tông đến hết ngày Ất Dậu cùng tháng.

[1] Tháng 2, ngày Quý Dậu, Giám sát ngự sử Vương Nham Tẩu được bổ nhiệm làm Tả ty gián.

[2] Thị ngự sử Lưu Chí tâu: (Chí dâng chương này vào ngày 12 tháng 2): “Thần trước đây từng bàn rằng các Giám ty trong thiên hạ phần nhiều không có thành tích tốt, xin triều đình xem xét, thanh lọc, chọn người khác bổ nhiệm. Sau đó chưa nghe chỉ thị gì. Nay bệ hạ khôi phục chính sự nhân từ, an dân, nhưng chiếu lệnh ban xuống, việc thi hành và truyền đạt thực sự nằm ở các sứ giả bộ, nếu không phải người thích hợp, thì ân trạch không được phổ cập. Thần thấy Phó sứ chuyển vận Hà Bắc Lý Nam Công là kẻ hiểm ác, tàn bạo, không có đạo đức của kẻ sĩ, thiên hạ đều biết. Trước đây vì không gả em gái, giao cho người khác, Tiên đế ghét, bãi chức đưa về nơi không quan trọng. Không lâu sau, nhờ cơ hội lại được dùng. Vừa rồi lộ này thi hành lệnh cấm muối, Nam Công thi hành pháp luật tàn bạo, bắt dân đóng góp, gây khổ sở, cả lộ bị hại. Gần đây nhờ ơn thánh, sai sứ kinh lược, đã bãi bỏ, nên tội hại của hắn, thần không nói nữa. Nam Công giữ chức Giám ty, được ủy thác, chưa từng có lời bàn luận phải trái với triều đình, ý muốn hơn cả Kinh Đông, có ý may mắn, không nghĩ đến việc gây oán cho nước. Lại tháng 3 năm ngoái, bệ hạ ban ơn thưởng quân sĩ, Nam Công liền gửi hịch các châu quận, bắt các hộ dân theo thứ bậc đóng góp, trên dưới kinh động, lòng người bất an. Đến khi lệnh ban xuống, mới sửa đổi, nhưng dân đã có kẻ bỏ trốn. Nam Công ỷ vào pháp luật lừa trên, vội vàng vì công thưởng, gặp việc ứng biến, xử trí sai lầm, đó là đại lược. Sóc Phương là nơi quan trọng, không thể so với quận khác, triều đình coi trọng phương Bắc, mà Nam Công há nên để lâu ở đó, để hắn tàn ngược! Thực không xứng với ý triều đình muốn làm dày phong tục, an dân mệt mỏi, xin đặc biệt cách chức, để thỏa lòng mọi người.” Không nghe. Nam Công sau đó được điều đến Hà Đông lộ.

(Nam Công từ Hà Bắc chuyển sang Hà Đông vào tháng 2 nhuận).

[3] Phúc Kiến lộ Chuyển vận phó sứ Giả Thanh được bổ nhiệm thêm chức Giám Hành Châu tại thành, phụ trách thuế muối và rượu; Chuyển vận phó sứ Vương Tử Kinh được bổ nhiệm thêm chức Giám Vĩnh Châu tại thành, phụ trách kho muối và kiêm quản việc thuế rượu. Trước đó, Án sát Phúc Kiến lộ Trương Nhữ Hiền tâu rằng Giả Thanh kiêm chức Đề cử việc muối, không xem xét lợi hại, nghiêm khắc đốc thúc các châu huyện nhận số lượng lớn, bắt các hộ buôn phải mua đều; Vương Tử Kinh kế thừa việc này, lại vi pháp quá mức đốc thúc; nghe nói Chuyển vận phó sứ Trần Hoành có tiếng là khoan hậu, biết rõ việc tăng thêm hạn ngạch muối quá cao, nhưng không hề tố cáo, nên cũng xin triều đình xem xét chỉ đạo, do đó có mệnh lệnh này.

(Sách 《Chính mục》 vào ngày 18 tháng 10 năm thứ 8 đã ghi Triều tán đại phu Giả Thanh làm Đề cử Thái Bình quán, nay lại ghi việc này, nên bỏ phần ghi trước.)

[4] Chiếu cho Hộ bộ Lang trung Hoàng Liêm đi Án sát việc pháp chế trà ở Xuyên lộ, trình bày lợi hại để tâu lên.

(Kiêm thể lượng việc lợi hại của giếng muối Bồ Giang, trong hành trạng có ghi, nên thêm vào.)

[5] Trước đó, Lưu Chí tâu rằng:

[6] Thần trộm thấy từ khi Bệ hạ lên ngôi nghe chính sự đến nay, vui mừng cùng thiên hạ nghỉ ngơi trong cảnh thái bình, những pháp lệnh nào không phù hợp với dân chúng, đều được sửa đổi bổ sung; những quan lại không tốt trong việc chính sự, đều bị cách chức hoặc đuổi đi. Trong ngoài đều vui mừng, ai nấy như được ban ân lớn. Tuy nhiên, vẫn còn những việc ở phương xa, nơi trọng địa gây hại nghiêm trọng, đó là pháp chế muối ở Hà Bắc, Giang, Hồ và lệnh cấm trà ở Phúc Kiến, Xuyên Thục. Những nơi này đều chịu hại như nhau, nhưng Hà Bắc, Giang, Hồ, Phúc Kiến đã được triều đình sai sứ đi xét xử, chỉ riêng việc hại trà ở Thục chưa nghe có chiếu chỉ.

[7] Thần trộm từng rộng hỏi những người biết việc, đại khái hiểu được rằng: Đất Thục nghèo nàn và chật hẹp, trà chỉ sản xuất ở vài chục châu mà thôi^[1]. Ban đầu, người dân nhờ trà mà sống, nay Ty Trà độc quyền mua bán. Đại khái, nhà vườn có một gốc trà, mà quan phủ đã định mức mua tới vài chục cân. Tiền quan phủ cấp, hao tổn vì công việc, danh mục không nhất định, như tiền vay trước, tiền kiểm tra giấy tờ, tiền thuế, v.v., chi phí thường quá nửa. Mỗi năm xuân, quan phủ cấp trước giấy tờ vay tiền lương, phải có người bảo lãnh, đến ngày nộp, kiểm tra giấy tờ cân đo, lại do người bảo lãnh chủ trì, nên chi phí cho người bảo lãnh cũng không biết bao nhiêu.

Như vậy, đối với nhà vườn, gọi là mua bán công bằng mà thực chất là cướp đoạt. Nhà vườn có người bỏ trốn để thoát, có người tự tử để thoát, nhưng rồi tai họa vẫn lan đến hàng xóm^[2]. Muốn chặt trà thì bị cấm, muốn trồng thêm thì bị tăng mua, nên dân gian bảo rằng đất không sinh trà mà sinh họa. Ty Trường lấy trà làm lợi tức, ban đầu lợi tức từ trà, sau giá thị trường càng hạ, lấy lợi tức càng nhiều, nhà vườn không chịu nổi, nên làm trà ngày càng ít, chỉ đủ đáp ứng định mức quan phủ mà thôi. Do đó, người chủ trì lợi tức trà bàn không chỉ dựa vào trà, mà còn buôn bán để bù vào. Việc buôn bán, các hàng hóa khác, mua bán khắc nghiệt, chuyện nhỏ nhặt, không gì không làm, dựa vào danh nghĩa trà, gọi chung là “lợi tức trà”.

Ty Thương thuế ngồi nhìn thất thoát thuế hàng năm mà không dám nói gì. Đến như thương nhân xin tính toán, bình thường phân tán ở các châu quận trồng trà, nay tập trung hết ở một đô trường Thành Đô, nâng giá để bán, lại tính cả chi phí đường xa gần của các châu quận bình thường vào^[3]. Nên đô trường thu lợi tức như vậy, thương nhân khó mà làm ăn. Quan lại lấy lợi tức làm công, lấy công để thưởng, đã thăng quan giảm tuổi, lại lấy tiền thừa từ lợi tức, chia cho lại viên, người bảo lãnh, gọi là dùng phép thị dịch. Thưởng thị dịch, vốn không hợp pháp, nhưng thu lợi tức vẫn gọi là “hòa mua với dân”. Còn thu lợi tức trà, dùng hình phạt nghiêm khắc, lưới pháp luật chặt chẽ, cũng là công khác vậy^[4], sao lại dùng cùng một phép thưởng? Nay một nhiệm kỳ có tiền chia, ít cũng đến vài ngàn quan, mà giảm tuổi khảo xét đến hơn ba mươi năm, đây là lý gì? Phép cũng có thể gọi là hỏng rồi! Mà triều đình phái sứ chưa đến, há chẳng phải vì phép trà Thục và kinh chế Hi Hà Lan Hội dùng lẫn nhau sao?

Lợi trà Thục, cấp cho Hi Hà Lan Hội chiếm một phần ba thiên hạ. Chi phí Hi Hà Lan Hội không ngừng, mà tai họa trà Thục chưa thể dứt. Nhưng chi phí Hi Hà Lan Hội, nay xưa nên có khác. Xưa kia, ngoài việc biên cương, trước có Vương Thiều, sau có Lý Hiến, nắm quyền binh lính tài chính, triều đình bỏ tiền bạc mua thuế, không biết đâu là giới hạn, để họ tự dùng, không thuộc về hữu ty, không có kế toán^[5]. Không chỉ riêng hai nhà, mà những kẻ nương tựa cầu hợp, mưu công dấy việc, lấy lợi mua bán, công khai lấy cho, không thấy dấu vết. Nên ngoài chi phí lớn Hi Hà Lan Hội, lại có chỗ tiết kiệm như vậy. Nay đã chế ngự bởi hữu ty, không có hai người kia lộng quyền, nếu lại ngoài kế hoạch biên cương, mọi danh mục lãng phí, đều tiết kiệm lớn, thì trà Thục tuy chưa thể bỏ cấm, mà một phần ba kia hẳn có thể giảm. Kính mong Thánh từ chọn phái sứ giả, xem xét sự hỏng hóc của phép trà, tính toán chi phí công và lợi tức thực, giảm lớn định mức mua hàng năm; tăng nhẹ giá cân, bỏ tiền nộp trà vô danh, để nuôi dưỡng nhà vườn; cắt giảm số quan lại, người bảo lãnh, để tiết kiệm chi phí; bỏ thưởng lợi tức lạm, chia tiền hỏng, để cải cách may rủi, mà đem việc này giao cho Ty Chuyển vận cùng trị lý: Như vậy, thì nỗi khổ của dân Thục có thể được cứu vớt. Thần đang ở chức ngôn lộ, đã nghe được lời người, dám không vội tâu lên? Nhưng đây là đại lược, còn lợi hại chi tiết, xin sắc sứ giả xem xét kỹ!

(Hành trạng của Hoàng Liêm. Có thể thêm vào ngày 28 tháng 6 khi Lục Sư Mẫn bị cách chức, ngày 25 tháng 4 Tô Triệt nói…, ngày 4 tháng 5 sai Đỗ Hoành, ngày 28 tháng 6 Lục Sư Mẫn bị cách chức.)

[8] Ty Đề điểm phủ Khai Phong tâu: “Theo chỉ dụ triều đình, xem xét đầm Vụ Trạch ở huyện Tường Phù, xin cho dân được tiếp tục canh tác như cũ, giữ nước để phục vụ vận chuyển trên sông Quảng Tế.” Triều đình đồng ý.

(Sách 《Tân lục》 bỏ đoạn này.)

[9] Chiếu cho lộ Hà Bắc giải các bảo giáp là Thượng Vinh, Mạnh Long, Lý Uân được bổ làm Tam ban sai sứ, giảm thêm hai năm khảo hạch; Khổng Chấn được bổ làm Tam ban tá sai và ban cho áo bào, đai, lệnh về lại Lại bộ nhận nhiệm vụ, vì đã thi võ nghệ xuất sắc nên được ban ơn.

[10] Binh bộ tâu: “Ty Đề điểm, Đề cử bảo giáp phủ Khai Phong xin theo chỉ dụ triều đình, bảo giáp không còn tập cưỡi ngựa, xin các huyện đang thu tiền mua ngựa của dân để bù vào ngựa quan, thì cho nộp tiền theo giá cũ, ty này sẽ quản lý.” Triều đình đồng ý. Lấy giá cũ làm chuẩn, nếu nuôi được trên một năm mà ngựa chết thì được miễn hai phần mười tiền, mỗi năm thêm thì giảm thêm hai phần mười, đến năm năm thì theo quy định được miễn toàn bộ.

[11] Hữu ty gián Tô Triệt bắt đầu nhận chức gián quan, dâng lời rằng: Thần trộm thấy Hoàng đế bệ hạ lấy lòng hiếu thảo thuần hậu kế thừa ngôi vị, Thái hoàng thái hậu bệ hạ lấy trí tuệ thông minh thân chính. Hai Thánh hiệp đức ban phúc cho thiên hạ, chưa đầy một năm mà những việc xấu dần bỏ, chính sách khoan dung lại thi hành. Dân chúng thoát khỏi cảnh lưu lạc, được hưởng phúc tái sinh, trong nước yên ổn, không còn lo lắng bất ngờ, thật là may mắn vô cùng. Thần nghĩ bệ hạ cung kính siêng năng, phát xuất từ thiên tính, lại còn chọn lựa trong quần thần, tăng thêm số gián quan, cầu lời nói thẳng để tự giúp mình. Kẻ sĩ trong thiên hạ nghe tin đều vui mừng, thần là người nào, được ở vào vị trí này ngày hôm nay?

Nhưng thần nghe rằng việc trị nước của đế vương, trước hết phải chỉnh đốn phong tục. Phong tục đã chỉnh đốn, người tầm thường trở xuống đều tự gắng làm điều thiện; phong tục một khi suy đồi, người tầm thường trở lên đều tự bỏ mà làm điều ác. Người tầm thường tự gắng làm điều thiện, thì Vua có nhiều tai mắt, dễ dàng trị nước; người tầm thường tự bỏ làm điều ác, thì bề tôi kết bè đảng, dễ dàng làm điều sai trái. Vì nguồn gốc của sự thịnh suy chính tà, không có gì không bắt đầu từ đây. Xưa Chân Tông hoàng đế trị vì bề tôi, khen dùng người chính trực, một thời hiền tài tranh nhau nương nhờ minh chủ, như Tôn Thích, Thích Luân, Điền Tích, Vương Vũ Xứng, đã nổi tiếng vì can gián, nên người trung lương nối tiếp nhau xuất hiện. Sau đó tuổi già chán việc, Đinh Vị nhân cơ hội định cướp quyền nước, nhưng phong tục đã thành, triều đình nhiều người chính trực, Vị tuy có lòng gian tà, nhưng không ai cùng làm ác, mưu chưa kịp thực hiện, liền bị lưu đày.

Nhân Tông hoàng đế nhân hậu trầm lặng, không tự quyết định đúng sai, việc bàn luận đều giao cho đài gián. Khổng Đạo Phụ, Phạm Trọng Yêm, Âu Dương Tu, Dư Tĩnh, lấy việc dâng lời làm cao, phong khí này đã thành, kẻ sĩ xấu hổ vì im lặng mà mất chức. Lúc ấy các đại thần chấp chính, đâu phải đều là người hiền, nhưng sợ người ta nói, không dám làm bậy. Một khi có việc không tốt, người dâng lời liền đến, lập tức bị cách chức. Vì vậy dù Vua khoan hậu, nhưng triều đình không có sai lầm lớn. Đến khi Tiên đế lên ngôi, các đại thần chấp chính thay đổi pháp độ của tổ tông, đến cả dân thường cũng biết là sai, nhưng khanh sĩ đại phu đều theo gió mà xiêu đổ, thì sự thay đổi phong tục, từ đây mà thấy! Lúc ấy chỉ có Lã Hối, Phạm Trấn dám nói rõ sai lầm. Hai người đã bị tội, đài gián có ai dám nói đến, đều bị đuổi đi, từ đó phong tục suy đồi, không còn ai dám nói lời chính trực.

Trời phù hộ hoàng thất, khai sáng thánh đức, trị vì chưa bao lâu, mà đã coi trọng đường lối ngôn luận, thiên hạ đều mong thấy lại phong tục của tổ tông. Nhưng thần từ khi đến triều đình, nghe các việc dâng lời của đài gián, đều giữ lại không đưa ra, không thi hành, cũng không cách chức, thần rất lo lắng nghi ngờ. Triều đình đối xử với đài gián chỉ có hai việc, lời nói đúng thì thi hành, không đúng thì cách chức. Những việc dâng lời, trừ việc cơ mật, Vua nên nghe riêng, còn lại đều phải ban ra thi hành. Trên là để chỉnh đốn kỷ cương triều đình, khiến không bỏ bê chức nghiệp; dưới là để giữ gìn danh tiết bề tôi, khiến không phụ công luận. Nếu đúng mà không thi hành, không đúng mà không cách chức, thì trên dưới đều qua loa, đạo liêm sỉ bị bỏ, phong tục suy đồi, nước sẽ theo đó mà suy. Thần mong bệ hạ luôn nghĩ đến nguồn gốc thịnh suy chính tà, bắt đầu từ đài gián, tu sửa chức quan thì nghe lời nói, lời nói không đúng, tùy việc mà xử lý, lớn thì cách chức, nhỏ thì bãi chức. Khiến phong tục ổn định, lời trung ngày càng nhiều, bệ hạ ngồi trên mà trị, quần thần kính cẩn dưới, thì thái bình thịnh trị có thể đạt được. Mong bệ hạ lưu tâm xem xét, thiên hạ may mắn vô cùng!

[12] Ngày Giáp Tuất, Vua ngự tại Nhĩ Anh các, Thị độc Hàn Duy tiến đọc đến đoạn năm Thiên Hy có hai cung nhân phạm tội, theo pháp phải chết, Chân Tông hoàng đế thương xót nói: “Những người này biết gì về pháp luật! Giết thì không nỡ, tha thì không thể khuyến khích mọi người.” Bèn sai người đem đi đánh rồi thả. Lại khi đi tuần Phần Âm, thấy một con dê tự nằm bên đường, lấy làm lạ hỏi, tả hữu nói: “Hôm nay Thượng thực giết con của nó.” Chân Tông buồn rầu không vui, từ đó không giết dê con nữa. Nhân đó tâu rằng: “Đây chỉ là việc thiện nhỏ thôi! Nhưng suy rộng tấm lòng ấy ra khắp thiên hạ, thì nhân từ không thể dùng hết được. Vả lại, Chân Tông từ sau khi đánh lui giặc ở Thiền Uyên, mười chín năm không nói đến việc binh, mà thiên hạ giàu có, nguồn gốc chính là từ đây. Xưa Mạnh Tử bàn về việc Tề vương không nỡ giết con bò run rẩy, cho rằng tấm lòng ấy đủ để làm vương. Nay ơn huệ đủ để ban cho cầm thú, mà không đến được với dân chúng, há chẳng phải là không thể làm được sao? Chỉ là không làm thôi! Người ngoài đều nói bệ hạ nhân hiếu phát từ thiên tính, mỗi khi đi thấy côn trùng kiến, đều tránh đi, lại cấm tả hữu không được giẫm lên, đó cũng là thuật nhân vậy. Thần mong bệ hạ suy rộng tấm lòng ấy đến với dân chúng, thì thiên hạ may mắn biết bao!”

(Ngày 24 tháng 3, Trình Di cũng nói về việc tránh kiến.)

[13] Xuống chiếu cho các quan phụ trách bảo giáp ở phủ giới và ba lộ cùng thuộc hạ, bãi bỏ lệnh cấm yết kiến.

[14] Ngày hôm đó (ngày Giáp Tuất, 15), Ngự sử trung thừa Lưu Chí tâu: “Thần trước đây đã nhiều lần dâng sớ đàn hạch tể thần Thái Xác và tri xu mật viện Chương Đôn, xin bãi miễn, nhưng đến nay vẫn chưa nghe chỉ thị gì. Thần nghĩ rằng, ngự sử và gián quan khi đàn hạch đại thần đâu dám làm một cách dễ dàng! Lời đã nói ra, sớ đã dâng lên, thì không thể dừng lại nửa chừng, nghĩa lý không thể dung hòa. Nếu may mắn được bệ hạ nghe theo lời tâu mà bãi chức đại thần, thì gián quan, ngự sử có thể yên tâm giữ chức vụ. Nếu bệ hạ không nghe theo, không bãi chức đại thần, thì gián quan, ngự sử mất chức, không dám không xin từ chức, đó là phận sự của người làm quan, là trách nhiệm của chức vụ. Thần trước sau đã dâng sớ luận tội Thái Xác, nhưng chưa được đưa ra xét xử, không biết rốt cuộc bệ hạ có nghe theo lời thần không? Điều đó thần không thể biết được. Bệ hạ sẽ bỏ qua lời thần mà không nghe theo chăng? Thần cũng không thể biết được. Vì mọi việc đều chưa rõ, nên thần cũng chưa dám quyết định việc từ chức, cũng chưa dám ghi chép đầy đủ các văn bản luận tội Thái Xác trước đây, trình lên tam tỉnh để quyết định đúng sai, mà vẫn còn chờ đợi.

Thần cũng cho rằng, may mắn gặp được hoàng đế bệ hạ và thái hoàng thái hậu bệ hạ là những bậc nhân từ, thánh minh, chấn hưng chính sự, hưng lợi trừ tệ, ban ân huệ khắp thiên hạ, mở rộng đường ngôn luận, tiếp thu lời tâu như nước chảy, đây là cơ hội ngàn năm một thuở của bề tôi. Thần vì thế mà tự trân trọng, mong trong lúc này dốc hết lòng thành, hiến kế sách, mong có chút đóng góp. Nếu chỉ vì một tờ sớ mà quyết định việc ở hay đi, thì đối với bản thân là trong sạch, nhưng đối với nghĩa vụ phụng sự đất nước thì chưa đủ. Tuy nhiên, thần đã chờ đợi chỉ thị từ lâu! Nếu bệ hạ chỉ giữ lại sớ tấu của thần mà không ban chỉ thị gì, còn thần lại không tự xin từ chức, thì công luận sẽ đánh giá thần thế nào, và thần còn mặt mũi nào mà an nhiên ở lại?

Thần với Thái Xác, Chương Đôn không có hiềm khích cá nhân, cũng không phải vạch trần những việc nhỏ nhặt xấu xa của họ, mà chỉ vì họ bất trung với tiên triều, bất kính với bệ hạ, kết bè kết đảng, ẩn chứa nhị tâm, luồn cúi để giữ quyền vị, mờ mịt về đạo tiến thoái, không có tiết tháo liêm sỉ, đều là những tội mà công luận không thể dung thứ. Sao bệ hạ lại không vì nghĩa lớn của thiên hạ mà quyết đoán? Thần đã nhiều lần khuyên bệ hạ phân biệt chính tà mà quyết định việc thăng giáng. Nếu bệ hạ bãi chức hai người này, thì chính tà trong thiên hạ sẽ được phân minh. Hiện nay, những kẻ trong thiên hạ vì tư lợi đều dựa vào hai người này làm thủ lĩnh; những người trung nghĩa trong thiên hạ đều sợ hai người này mà không dám ra sức. Nay nếu bệ hạ quyết đoán mạnh mẽ, bãi chức Thái Xác và Chương Đôn, thì người tốt sẽ yên tâm, kẻ xấu sẽ cải hóa. Tất cả những người trong thiên hạ thực hiện chiếu chỉ, cải cách chính sự, sẽ không còn nghi ngại gì nữa. Phúc của triều đình, lợi ích muôn đời, đều nằm ở quyết định này. Thần vì thế mà dám mạo muội dâng lời, không thể không nói. Kính mong bệ hạ xem xét lại các sớ tấu của thần về Thái Xác trước đây, xin bệ hạ một lần nữa xem xét kỹ lưỡng, để xét tội trạng của hai người, rồi giao xuống tam tỉnh thi hành.”

(Sớ này của Lưu Chí là sớ thứ mười, dâng ngày 15 tháng 2 năm đầu tiên. Từ tháng 10 năm ngoái, Lưu Chí đã nhiều lần dâng sớ luận tội Thái Xác, đến ngày 2 tháng 2 nhuận năm nay, Thái Xác mới bị bãi chức tể tướng.)

[15] Hữu ty gián Tô Triệt tâu: “Thần thấy Bệ hạ vì hạn hán kéo dài mà lo lắng vất vả, cầu đảo cần mẫn, từ mùa đông qua mùa xuân, ý trời chưa đáp, lúa mạ khô héo, tai hại lan rộng, dân chúng những năm gần đây đều khổ vì thuế má nặng nề, tích trữ cạn kiệt. Nếu tháng này không mưa, nạn đói chắc chắn xảy ra, giặc cướp ắt nổi lên. Sau khi thực hiện bảo giáp, dân chúng quen với việc võ nghệ, nếu nổi loạn tụ tập, tai họa sẽ rất lớn. Mà Bệ hạ ứng phó với trời, chăm lo dân chúng, chưa có thực chất. Thần thấy năm ngoái trong chiếu thư xá thuế, chỉ miễn trừ những khoản thuế còn sót lại. Còn những khoản nợ của quan phủ, tiền dịch quá hạn, đều không được miễn trừ. Dân chúng có người phá sản, cha con ly tán, không đủ cơm ăn áo mặc, có người muốn chết mà không được. Những người mua quyền khai thác quán rượu, trước đây vì ganh đua mà đưa giá cao, sau khi được quyền, lợi nhuận ít ỏi, không thể trả nợ, quá hạn không nộp, bị phạt tiền, đến nỗi bị tịch thu gia sản, bị gông cùm, sinh chấy rận mà không thoát được.

Thần mong Bệ hạ ban chiếu thư thương xót, miễn trừ những khoản nợ của quan phủ, tiền dịch quá hạn và tiền phạt quán rượu trước đây, hiện nay tài sản đã hao hụt, thực sự không thể trả được, cho các châu huyện và giám ty xác minh rồi miễn trừ. Để dân chúng được tái sinh để nuôi cha mẹ vợ con, triều đình bỏ đi những khoản nợ không thể thu được, để thu phục lòng dân, lòng dân vui vẻ phục tùng, mưa móc sẽ đến. Dù trời đất xa xôi, mưa không đúng lúc, nhưng nhân đức tràn đầy, cũng có thể cảm hóa kẻ mạnh bạo, ngăn chặn giặc cướp. Thần xem sách 《Hán thư》, thời Văn, Cảnh, Tuyên, Nguyên, lo lắng cho dân chúng mệt mỏi bệnh tật, hàng năm thường giảm thuế, tự giảm bớt để làm giàu cho dân, dân chúng cảm ơn ân đức. Giữa thời gặp biến loạn của Vương Mãng, dân chúng đều ca ngợi nhớ nhà Hán, nhà Hán đã mất lại được nối tiếp. Thời nhà Hán thái bình, còn miễn trừ những khoản thuế thường niên để làm lợi cho dân, huống chi hiện nay hạn hán chưa dứt, tai họa đang xảy ra, những khoản nợ trước đây, đều là không thể thu được, sao lại keo kiệt không ban cho? Thần mong Bệ hạ quyết định từ tấm lòng thánh thiện, đặc biệt ban chiếu thư, đừng để các quan keo kiệt trong việc thu chi, làm hỏng ân đức của Bệ hạ, thì trời người không xa, ắt có điềm lành.”

[16] Lại tâu: “Thần trộm thấy những năm gần đây, quan lại tham lam tàn bạo đã thành thói quen. Trên có ý nhỏ như sợi tóc, thì dưới lấy nhiều như núi non; trên ban ơn mưa móc, thì dưới bố thí nhỏ giọt. Như lúc trước, Tiên đế dùng binh ở Lô Nam, hai xứ Xuyên ứng phó mệt mỏi, đặc biệt miễn thuế cho năm hạng dân, nhưng Ty Chuyển vận Lộ Đông Xuyên công khai ngăn trở, chỉ miễn cho ba hạng trở xuống. Vì đã qua nhiều lần đại xá, không dám bàn luận. Những việc như thế, triều đình tuy nhiều lần răn dạy, nhưng e rằng cuối cùng vẫn không thay đổi. Nếu thực hiện lời tâu này của thần, xin nghiêm khắc răn dạy, nếu Giám ty dám trái lệnh, cho phép quan lại châu huyện trình bày sự việc, niêm phong dâng tấu.”

(Thực lục ghi tóm tắt tờ tâu này vào ngày 4 tháng nhuận 2, vì ngày đó mới đưa ra thi hành. Nay theo bản tập của Tô Triệt, ghi ngay vào ngày dâng tấu.)

[17] Ngày Ất Hợi, Tuyên Châu Phòng ngự sứ, Phò mã Đô úy Trương Đôn Lễ được làm Mật Châu Quan sát sứ, vì Kỳ Quốc Đại Trưởng Công chúa được tiến phong, nên ban ơn đến ông.

[18] Thiểm Tây Chuyển vận Phó sứ Lữ Đại Trung kiêm chức Đồng Chế trí Giải Diêm sứ.

(Sợ có thay đổi pháp lệnh, nên ghi lại, nếu không thì bỏ đi.)

[19] Binh bộ tâu: “Các trại ngựa trong kinh đã bị bãi bỏ, nên xem xét đặt trại ngựa ở các lộ, xin cử quan đi kinh lý.” Chiếu cho Khố bộ Lang trung Quách Mậu Tuấn đến Thiểm Tây, Hà Đông Lộ xem xét rồi tâu lên.

(Ngày 26 tháng 8 năm Nguyên Phong thứ 8, bãi bỏ các trại ngựa mới đặt ở phủ giới và Ty Đề cử Kinh độ Chế trí Mục mã.)

[20] Ty Điện tiền Mã bộ quân tâu: “Theo chỉ triều đình xem xét lời tâu của Cao Tường, xin vẫn dạy tập trận pháp cũ, muốn trong ngày dạy trận kết hợp với trận pháp mới.” Chiếu rằng: “Khi dạy trận, cách ngày thay nhau dạy tập, lệnh chỉ huy ngày Giáp Thân tháng 6 năm Nguyên Phong thứ 7 không thi hành nữa.”

(Giáp Thân là ngày 16 tháng 6.)

[21] Trước đây, Thần Tông đặt chín quân doanh trận thành phương, tròn, cong, thẳng, nhọn, tổng cộng năm biến thành năm trận, bèn bỏ việc dạy tập trận pháp cũ, đến nay lại dùng trận pháp cũ thay nhau dạy tập.

[22] Trung thư tỉnh tấu: “Các bề tôi dâng lời rằng, các quận huyện trong thiên hạ nhiều năm qua nợ thuế đều đã được chiếu chỉ miễn trừ. Huống chi gần đây đã ban ân điển phi thường, tất cả thuế còn nợ trong dân từ bảy năm trở về trước đều được cho miễn trừ, thiên hạ không ai không vui mừng. Riêng việc miễn dịch thì lại không được áp dụng.” Chiếu cho Hộ bộ khảo xét và bàn bạc, hạn trong nửa tháng phải tâu lên.

(Thánh chỉ ngày 16 tháng 2 năm Pháp Sách nguyên niên.)

[23] Ngày Ất Hợi (16), Tư Mã Quang tâu: “Thần vào ngày 12 tháng này đã dâng lời xin thiên tử kế thống, mở rộng đổi mới, nên ban chiếu kể tội người Tây và tha cho họ. Dù chưa muốn trả lại đất xâm chiếm, nhưng nên thực hiện chính sách này để yên ổn biên cương. Đến nay nghe rằng các quan chấp chính vẫn chưa quyết định, thần nghĩ rằng trong nước chưa yên thì chưa thể lo việc ngoài. Mong vội thực hiện chính sách trước của thần để ràng buộc người Tây. Như vậy có thể vài năm biên giới không có việc, triều đình được nghỉ ngơi quân lính, nuôi dưỡng dân chúng. Đợi khi quốc lực đầy đủ, nhà nhà no đủ, rồi mới phấn chấn thiên uy, đánh kẻ phản nghịch, thu phục kẻ ngoan ngoãn, có gì không được? Nếu thực hiện chính sách trước của thần, có thể vạn toàn. Thực hiện chính sách sau của thần, có được có mất. Sao có thể bỏ thượng sách mà dùng hạ sách, bỏ vạn toàn mà theo có mất!

Thời Thái Bình Hưng Quốc, Lý Kế Thiên làm phản, biên giới phía Tây không cởi giáp hơn mười năm, Quan Trung kiệt quệ. Thời Bảo Nguyên, Khánh Lịch, Triệu Nguyên Hạo làm phản, nhiều lần xâm lấn, giết tướng diệt quân, từ đó Trung Quốc hao tổn, không còn giàu có. Nay nhà nước lo việc tài chính chưa đúng cách, dân chúng dưới khốn cùng, kho tàng trên thiếu thốn. Lại mới gặp tang lớn, lăng tẩm vừa xong.

Từ tháng 10 năm ngoái đến nay không mưa tuyết, hạn hán rất lớn. Nếu vạn nhất chọc giận người Tây, họ nói một lời bất kính, thì cả chính sách trước của thần cũng không thể thực hiện! Nay nhân thiên tử mới lên ngôi chưa lâu, người Tây bề ngoài chưa có gì không thuận, nên thần mong triều đình gấp rút thực hiện, cơ hội khó được, thời cơ không thể bỏ lỡ, đó là điều thần khẩn thiết dâng lời không ngừng. Nếu vạn nhất chọc giận người Tây, gây ra biên hoạn, binh đao liên miên, quân lính chết chóc vì gươm giáo, dân chúng kiệt quệ vì chuyển lương, xác chết đói đầy đất, giặc cướp nổi lên như ong, lo cho quốc gia, há chẳng nguy sao! Mà các quan chấp chính lại cho rằng người Tây yếu đuối không dám động, nhiều lần sai sứ đến tỏ lòng quy phụ, bỏ ngoài tai, không lo lắng. Nay lại cố chấp ý kiến cấm buôn bán riêng trước, lại đặt pháp luật không nghiêm, tướng biên giới kém cỏi không thay trước, thực hiện quá sớm, không đúng mức, một khi họa sinh từ chỗ không ngờ, biên giới chấn động, rồi mới đổ tội cho kẻ địch, há chẳng hại việc nước sao?

Thần vào ngày 3 tháng này đã dâng lời bàn việc biên giới phía Tây, tuy vạch ra hai chính sách, nhưng vẫn cho rằng trả lại đất xâm chiếm, trách rồi tha là thượng sách. Nghiêm cấm buôn bán riêng, đợi họ nghèo khó vài năm rồi quy phụ, sau đó tha là hạ sách. Việc cấm buôn bán riêng, nếu không đặt pháp luật rất nghiêm, tướng biên giới không trí dũng, thì chính sách này e khó thực hiện, không bằng chính sách trước đạo lớn thể chính, vạn toàn không sai, không phải thần trước sau trái ngược, nói suông mà làm trái.”

[24] Triều đình gần đây đã cất nhắc thần từ chỗ tản mạn, cho thần được tham dự bàn luận việc nước, ấy cũng là vì lầm tưởng rằng thần có chút ích lợi cho quốc gia, chứ không phải chỉ vì nghe tiếng hư danh của thần. Thần không dám từ chối mãi, cũng muốn dốc hết sức tàn, đền đáp chút ơn lớn, chứ không phải tham lam bổng lộc địa vị. Nay hết lòng mưu việc nước mà bị mọi người ngăn trở, thần còn ở lại đây thì có ích gì? Đây là việc lớn của quốc gia, kính mong bệ hạ sớm xem xét hai ý kiến, theo cái nào hay hơn. Nếu thánh ý cho rằng lời thần là đúng, xin ngự phê theo sách lược trước của thần, nếu giao xuống tam tỉnh, xu mật viện, mà các vị chấp chính vẫn cố giữ ý kiến riêng, tranh cãi kịch liệt, thì xin như lời thần tâu trước, cho họ tự viết văn bản nói rằng trước hết cấm buôn bán riêng, đảm bảo ngày sau chắc chắn không dẫn đến việc biên giới, nếu không được như vậy, thì họ tự chịu trách nhiệm.

[25] Hữu ty gián Tô Triệt tâu rằng: “Thần thấy Môn hạ thị lang Tư Mã Quang xin bãi bỏ tiền miễn dịch, khôi phục lại pháp sai dịch, được phụng chỉ theo lời tâu mà thi hành. Thần nghĩ rằng những pháp lệnh mới thi hành trong những năm gần đây, lợi hại đã rõ ràng, trong đó việc miễn dịch liên quan rất lớn. Triều đình từ mùa thu năm ngoái đến nay, đã thay đổi gần hết, chỉ còn việc này chần chừ chưa quyết, dân chúng đều mong nghe được ân đức. Thần nghĩ rằng việc này một khi thi hành, dân chúng sẽ vui mừng khích lệ, như đói được ăn, như hạn được mưa, so với việc bãi bỏ đạo Lạc, thị dịch, diêm thiết năm ngoái, niềm vui sẽ gấp mười lần. Nếu không phải là bậc chí nhân chí thánh chí minh chí đoán, thì ai có thể làm được việc này! Tuy nhiên, thần vẫn có chút lo lắng, vì triều đình thi hành miễn dịch đến nay đã gần hai mươi năm, quan lại và dân chúng đã quen thuộc, nay mới bắt đầu thi hành sai dịch, không tránh khỏi có chút lộn xộn không đồng đều, ví như người bệnh nặng, không chữa ắt chết, thầy thuốc dùng thuốc chữa trị, ắt có lúc choáng váng không yên, phải đợi bệnh hết thuốc tan, rồi mới được an lạc.

Nay các quan lại trong ngoài phần nhiều nhờ pháp lệnh mới mà được thăng tiến, thấy triều đình bỏ đi tệ cũ, trong lòng không yên, ắt sẽ nhân lúc mới thi hành sai dịch, dân chúng có chút bất tiện, mà đem ra nói, làm mê hoặc thánh thính, phá hoại nhân chính. Hơn nữa, thần thấy trong tờ tâu của Tư Mã Quang điều trần về việc sai dịch, đại cương đã được chấp nhận, nhưng trong đó không tránh khỏi có chỗ sơ lược và sai sót nhỏ, các đại thần chấp chính há không biết sao? Nếu cùng nhau vì việc công, thì nên căn cứ theo lời xin của Quang, thi hành đại ý, sửa chữa tiểu tiết, rồi mới ban hành. Nay chỉ sao chép tờ tâu, trước ghi tên Quang, sau ghi thánh chỉ theo lời tâu, ý tứ đã rõ. Từ nay về sau, ắt sẽ có người mượn lý luận khác biệt trong ngoài để lung lay đại nghị, thần mong bệ hạ hãy nghĩ xem từ thời tổ tông đến nay, pháp sai dịch thi hành, dân chúng có hại gì? Những năm gần đây thi hành miễn dịch, tệ hại của dân chúng, tai mắt đã chán nghe, vậy thì sai dịch có thể thi hành, miễn dịch có thể bãi bỏ, không cần suy nghĩ mà quyết định được! Thần xin bệ hạ giữ lại tờ tâu này trong cung, không ban ra ngoài, thỉnh thoảng xem xét. Nếu đại pháp đã chính, dù có chút hại nhỏ, tùy việc mà sửa đổi, trong vài năm, pháp độ sẽ tự hoàn chỉnh. Thần là kẻ nhỏ mọn xa xôi, mới được trọng dụng, dám nói lời sâu xa, tội đáng không tha, nhưng nghĩ thần không có sự giúp đỡ của tả hữu, mệnh lệnh ở gián viên xuất phát từ thánh ý, không dám tự đồng với người khác, lại còn giữ hình tích, mạo muội tâu lên, mong bệ hạ xét cho.”

[26] Lại nói: “Thần trộm xét lợi hại của việc sai dịch, các điều khoản không nhất quán, đều do các cơ quan tuần tự sửa đổi hoàn thiện^[6], gần thì nửa năm, xa cũng không quá một năm, ắt sẽ có quy định hoàn chỉnh. Đến như hộ dân trong làng không thể không sai dịch, tiền dịch không thể không bãi bỏ, hai việc này có thể quyết định ngay bằng một lời. Vì tiền dịch ở các nơi còn dư dả, trong một hai năm tới chắc chắn chưa đến mức thiếu hụt, từ nay miễn trừ, lý lẽ rõ ràng không cần nghi ngờ. Trước đây, văn bản của Tư Mã Quang tuy có nói rõ tiền dịch sẽ bãi bỏ toàn bộ, nhưng lại giao cho các châu huyện và giám ty xem xét có gì trở ngại hay không. Thần lo rằng các lộ thấy có chỉ thị này, chưa dám lập tức bãi bỏ, vẫn tiếp tục thu gom. Như vậy, dân chúng khốn khổ trong năm đói kém sẽ không có lối thoát, có thể dẫn đến sinh sự. Xin ban hành đặc biệt một chiếu chỉ, đại ý nói: ‘Pháp dịch của Tiên đế vốn là chỉ thị tạm thời, thi hành lâu ngày, dân gian khó kiếm tiền mặt, đã có chiếu cho các cơ quan theo lệ cũ sai dịch. Tất cả tiền dịch, trừ phường quách, đơn đinh, nữ hộ, tự quan vẫn theo lệ cũ, còn lại hạn đến ngày chiếu chỉ, đều được niêm yết miễn trừ. Tiền dịch còn nợ từ năm trước trở về trước, liệt kê số lượng tâu lên, chưa được thu gom, đợi chỉ thị tiếp theo.'”

[27] Hữu Chánh ngôn Vương Địch nói: “Pháp miễn dịch có nhiều điều tiện lợi cho dân, nhưng cũng không thể không có tệ nạn. Như vậy thì tất sẽ dẫn đến thay đổi, mà thay đổi không thể không thận trọng. Mong cùng các đại thần chấp chính bàn bạc kỹ, xem xét cẩn thận mà không lơ là, thì thiên hạ may mắn lắm vậy.”

[28] Giám sát Ngự sử Tôn Thăng tâu: “Thần nghe rằng có người trị thì mới có phép trị, phép trị phải nhờ người mới thi hành được, đó là lẽ không thay đổi từ xưa đến nay. Kể từ khi Bệ hạ lên ngôi, dựa vào điều thiện ác của thiên hạ mà bỏ hay làm, trong ngoài đều hướng về, ngày ngày mong được ơn mưa móc. Gần đây nhờ lời bàn chính đáng của các bậc lão thành, lại thi hành phép sai dịch cũ của tổ tông đã trăm năm, để yên ủi dân chúng, cứu vớt kẻ mệt mỏi ốm đau, trong ngoài đều vui mừng, trên dưới đều hân hoan. Nhưng thần trộm nghĩ rằng phép miễn dịch đã thi hành hơn mười năm, tập tục đã thành, một sớm một chiều mà khôi phục hoàn toàn phép cũ, ắt có chỗ trở ngại, lẽ nên uyển chuyển, tùy nghi cân nhắc, chỉ cốt sao tiện lợi yên ổn cho cả công và tư. Thần e rằng các sứ giả ở các lộ cho rằng ý kiến này chỉ xuất phát từ một người, mà bọn gian thần nịnh thần còn sót lại, chưa thể hết lòng trung thành, mở rộng lòng nhân của Bệ hạ, khôi phục phép tắc của tổ tông. Kính mong Thánh từ sớm ban chỉ dụ, chọn các Chuyển vận sứ các lộ để răn dạy các sứ giả các bộ, đều khiến họ thấu hiểu ý triều đình thuận theo lòng dân, khôi phục phép tắc của tổ tông, ý nuôi dưỡng dân chúng, cốt sao đồng lòng hết sức, uyển chuyển cân nhắc^[7], tiện lợi yên ổn cho cả công và tư, không để xảy ra sai lầm trái ngược, mong phép tắc của tổ tông sớm được hoàn thiện, thì thiên hạ may mắn lắm thay!”

[29] Bản dán vàng nói: “Chiếu văn chỉ ngồi một mình nghe lời Tư Mã Quang, triều đình xử lý uyển chuyển, việc này rất quan trọng, tôi e rằng việc nhân sự có sai sót, muốn tránh lời bàn tán, điều này không thể không xem xét. Chỉ mong sớm chọn các chuyển vận sứ ở các lộ, để họ thi hành, việc này là cấp bách nhất, kính mong bệ hạ lưu tâm, thật may mắn! Lại nữa, số người phục dịch theo pháp mới so với pháp cũ đã giảm hơn một nửa, pháp cũ dung hòa bồi thường, pháp mới cấm chỉ tất cả, quan tự xuất chi, khi thi hành không tránh khỏi trở ngại, cần phải có người uyển chuyển phân tích tâu lên, mới có thể hiểu rõ. Lại nữa, Vương An Thạch thay đổi pháp dịch, đuổi những người chính trực, dùng những kẻ trẻ tuổi nhẹ dạ, chuyên sai đề cử, bố trí khắp các lộ, từ đó biết pháp không có tốt xấu, phải nhờ người mới thi hành được. Nay sức dân kiệt quệ, không thể so với mười lăm năm trước, cần phải uyển chuyển tùy nghi cân nhắc thi hành, cốt sao hợp lý, thì người ta không dị nghị, việc chọn các sứ giả ở các lộ không thể chậm trễ.”

Cựu lục chép: Tư Mã Quang nói: “Khi mới khôi phục pháp sai dịch, các quan đề cử ắt tranh nhau nói tiền dịch không thể bãi bỏ, nếu vạn nhất nghe theo, thì pháp tốt lại hỏng, kính mong triều đình kiên quyết như vàng đá, dù có chút lợi hại, đợi các chuyển vận sứ ở các lộ tâu lên rồi từ từ thay đổi, cũng chưa muộn. Mong triều đình đừng vì lời người mà dễ dàng hủy hoại pháp lợi dân.” Quang bãi bỏ pháp miễn dịch, đến lúc này biết dân chúng khổ sở, người bàn tán nhiều, nên mới nói vậy để tự cứu. Lại chép: Vương Địch, Tôn Thăng đều là đảng của Quang. Biết pháp sai dịch hại dân, không dám hoàn toàn cho Quang là sai, nên kiến nghị để che đậy. Tân lục biện luận: Pháp lệnh ban ra, lo nhất là thay đổi dễ dàng, pháp sai dịch đã thi hành, lại cho phép quận huyện giám ty tâu lên lợi hại, thì đợi tâu lên rồi thay đổi là hợp lý, không thể gọi là tự cứu. Địch và Thăng ở ngạch đài gián, kiến nghị thêm bớt là chức trách, không phải che đậy. Từ “khôi phục” trở xuống đều bỏ, tráp tử của Tư Mã Quang để riêng toàn văn ở sau. Xét tráp tử của Tư Mã Quang, tân lục cùng lời của Địch, Thăng đều chép vào ngày 22. Nay theo lời bác của Chương Đôn dời tráp tử của Quang xuống ngày 17, lời của Thăng phụ sau Tô Triệt. Cựu lục muốn dùng lời của Thăng để chứng minh sai lầm của Quang, nên chỉ giữ lại vài câu. Tân lục đáng lẽ phải tìm lại toàn bản chương của Thăng để chép đủ, nay chỉ bỏ đi những lời vu cáo, còn lại vẫn giữ nguyên, có vẻ quá sơ sài.

Lời của Vương Địch, Tôn Thăng đại để không khác Tô Triệt, nên tìm toàn bản chép đủ. Tôn Thăng đã có toàn bản, chỉ Vương Địch chưa có. Sau lời bác của Chương Đôn ngày 28, lời của Địch có thể tra cứu. Truyện Vương Địch trong Huy Tông thực lục chép: Địch bàn về pháp dịch nói, lời Tư Mã Quang về pháp sai dịch, tuy đại ý đã tốt, nhưng các điều khoản còn chút chưa trọn, Chương Đôn vốn là đồng liệt, lúc bàn bạc không hết lòng tranh luận, đợi đến khi đã thi hành mới nói là không tiện, lòng dạ gian trá như vậy. Địch hặc Đôn, vào ngày 23 tháng nhuận 2 trước khi Đôn bãi chức Xu mật, e rằng truyện chép là lời hặc Đôn, không phải lúc này chỉ bàn về pháp dịch.)

[30] Thượng thư Hữu thừa Lý Thanh Thần tấu: “Thần nghĩ rằng nước Hạ tuy đã cử sứ giả đến thông hiếu, nhưng chưa thực hiện nghĩa vụ triều cống. Xét ý đồ sâu xa của họ, thực là kế hoãn binh để dò xét thực lực của ta. Nếu họ cho rằng triều đình có ý chán ghét chiến tranh, ắt sẽ tự bỏ vùng đất mới chiếm được, ngồi yên mà thu lợi toàn thắng. Nếu ta vẫn kiên quyết phòng thủ như cũ, thì đến mùa thu năm nay, khi nguồn lực đã hồi phục phần nào, họ ắt sẽ tấn công hai bên, khiến ta phải ứng phó vội vàng. Dù chưa thể đánh phá được thành trại, nhưng cũng khiến trên dưới hoảng loạn, tự lo việc rút lui phòng thủ. Thần đoán kế sách của quân địch ắt là như vậy. Hôm qua được bệ hạ hỏi ý kiến, nhưng các đại thần chưa quyết định được. Thần nghĩ việc biên cảnh là đại sự, thuộc trách nhiệm của các phụ thần, mà nay lại khiến bệ hạ phải lo lắng, thần thật vô cùng hổ thẹn. Thần thấy Lã Đại Phòng và Phạm Thuần Nhân đều từng lâu năm ở biên thùy phía tây, nay đều đang ở kinh thành. Hai người này tinh thông, cẩn trọng, được mọi người khen ngợi. Thần mong bệ hạ ban chỉ dụ đặc biệt, viết thư tay hỏi ý kiến họ, yêu cầu họ trình bày kế sách biên phòng và quyết định dứt khoát nên giữ hay bỏ các thành trại mới xây. Nếu nước Hạ vẫn không chịu quy phục, nên xử trí thế nào? Tương lai nên phòng thủ ra sao? Xin đem tấu chương của họ giao cho Tam tỉnh và Xu mật viện, tham khảo ý kiến của Tư Mã Quang để quyết định lợi hại. Hoặc có thể chọn cử một người đi thị sát biên cương, trực tiếp bàn bạc với các tướng lĩnh các lộ, rồi tâu lên, để tránh sai sót. Lại xin trước hết ban mật chỉ, giao riêng cho Lã Đại Phòng và Phạm Thuần Nhân, đợi khi họ có tấu chương, xin bệ hạ xem xét kỹ, cân nhắc thi hành. Còn việc chọn cử một người đi thị sát và bàn bạc, xin ban chỉ dụ riêng, để kế sách biên phòng được thận trọng.”

[31] Ngày Bính Tý, Thái hoàng thái hậu sai trung sứ mang chiếu thư đóng ấn thực phong ban cho Lã Đại Phòng và Phạm Thuần Nhân, nói rằng: “Xét thấy nước Hạ từ khi Thần Tông hoàng đế băng hà đến nay, đã nhiều lần cử sứ giả đến điếu viếng, tế điện, rồi báo tang quốc mẫu, dâng vật phẩm. Nay lại cử sứ giả vào triều tạ ơn. Sứ giả lần này đến, bề ngoài tỏ ra cung thuận^[8], có thể thấy phần nào. Tuy nhiên, tính tình người Nhung xảo quyệt, chưa thể đoán được lòng thành của họ ra sao. Như những vùng đất biên giới đã chiếm được trước đây, tuy đã xây dựng thành trại, nhưng vẫn lo ngại vì nơi đó hẻo lánh, khó ứng cứu. Bỏ đi thì làm suy yếu uy thế quốc gia, giữ lại thì e rằng người Nhung vẫn còn nhớ đến. Khanh từng ở lâu nơi biên ải phía tây, thấu hiểu tình hình biên cương. Lúc này nên dốc hết mưu kế hay, giúp ta giải quyết nỗi lo lắng. Hãy trình bày rõ ràng kế sách biên phòng nên xử trí thế nào, tương lai phải phòng thủ ra sao, tự tay viết tấu chương đóng ấn thực phong tâu lên, không cần phải tuân theo văn phong câu nệ.”

[32] Lã Đại Phòng đối rằng: Chiếu hỏi về tình hình giặc phương Bắc xảo quyệt, chưa biết lòng thành thực của chúng ra sao. Thần ngu nghĩ rằng, tình cảnh của người phương Bắc từ xưa đến nay vốn không có chữ tín. Tây Hạ từ thời Kế Thiên trở lại đây, chuyên dùng mưu mẹo gian trá, chỉ khi triều đình biết cách khống chế thì mưu kế của chúng mới không thể thi thố được, nếu triều đình sai lầm thì chúng càng kiêu ngạo và lộng hành hơn. Vì vậy, lễ đãi ngộ với chúng không thể không thận trọng.

Tuy nhiên, theo thần quan sát, tình hình Tây Hạ hiện nay có thể thấy rõ phần nào. Người Khương coi trọng việc báo đáp, tiên đế từng dẫn đại quân thẳng đến Linh Vũ, suýt nữa đã tiến vào nước chúng, nhưng chúng không thể dùng vài vạn quân đánh vào biên giới để báo thù. Các tướng ở Vĩnh Lạc thiếu mưu lược nên để hỏng việc, khiến người Hạ có cớ để vin vào. Tuy nhiên, từ đó về sau, việc quân triều đình tiến sâu vào đất địch là do sơ suất không đề phòng, chứ không phải do nước chúng chủ động xuất quân thành công, nên chưa đủ để lo lắng. Đây là điều thứ nhất cho thấy Tây Hạ không có khả năng gì.

Từ khi bắt đầu mở mang biên giới, xây dựng thành lũy, chúng tất sẽ ra sức tranh giành, nhân lúc công trình chưa hoàn thành, chúng sẽ đến tranh giành ba bốn lần, nếu không được mới thôi. Trước đây, khi xây thành Lan Châu, đất đai mở rộng rất nhiều, chúng từng đến tranh giành hai lần nhưng không được. Năm ngoái, khi sông đóng băng, chúng cũng không đến nữa. Thành đã hoàn thành, hy vọng của chúng cũng tiêu tan. Đây là điều thứ hai cho thấy Tây Hạ không có khă năng gì. Gần đây nghe nói Bính Thường rất yếu đuối. Họ Lương đã chết, còn Bính Thường sống chết thế nào chưa rõ. Nếu Bính Thường đã chết, thì nội loạn chưa dứt, đâu rảnh để tính kế bên ngoài? Dù Bính Thường còn sống cũng không đáng sợ. Nay chúng nhiều lần cử sứ giả đến triều đình, nhưng chưa sớm bày tỏ lòng thành, có lẽ chỉ muốn chần chừ quan sát, không dám ra tay trước để lộ sự yếu thế. Theo kế của thần, nghe nói sứ giả Tây Hạ sắp đến kinh đô, có thể sai các quan tiếp đón dùng ý riêng hỏi sứ giả của chúng rằng: “Nay hoàng thượng kế vị, các nước như Đại Liêu đều đã cử sứ giả đến chúc mừng, Tây Hạ là phiên thần của triều đình, sao lại không đến?” Qua đó có thể đoán được tình hình thật giả của chúng.

Lại có chiếu hỏi về những vùng đất biên giới vừa chiếm được, dù đã xây dựng thành trại, nhưng cũng lo là nơi xa xôi hẻo lánh, khó ứng cứu. Bỏ đi thì làm suy yếu uy thế quốc gia, giữ lại thì sợ rằng người phương Bắc vẫn còn nhớ đến. Thần nghĩ rằng, những vùng đất mới thu phục, nhiều người bàn nên bỏ đi, đó là do chưa suy nghĩ thấu đáo. Chiếu chỉ cho rằng chỉ làm suy yếu uy thế quốc gia mà thôi^[9], lại còn có nguy cơ bị bốn phương coi thường, không thể không cân nhắc kỹ. Huống chi đất Tây Sứ thuộc Lan Châu vốn không phải là lãnh thổ của Tây Hạ, thủ lĩnh của chúng từng nhận bổng lộc của triều đình, từ thời Nguyên Hạo trở đi mới chiếm cứ vùng đất đó. Các thành trại ở Diên Khánh thì gần với biên giới nhà Hán, một khi đã chiếm được mà bỏ đi thì thật không ổn. Nay cách xử lý thích hợp là chỉ nên hạ chiếu cho địa phương đó, không đánh chiếm Hội Châu nữa, đổi Hi Hà Lan Hội lộ thành Hi Hà Lan Châu lộ. Các thành trại mới xây ở Lan Châu và Diên Khánh chỉ cần dựa vào địa giới hiện có để phòng thủ, cũng có thể phần nào làm yên lòng địch, từ đó tính kế hòa đàm. Những người bàn luận chỉ cho rằng quân đồn trú ít thì không đủ sức xuất chiến, nhiều thì không đủ lực cung ứng lương thảo.

Thần ngu muội cho rằng đất Tuy, Lan đều là ruộng tốt gần biên ải, nên tăng thêm việc chiêu mộ dân binh khai khẩn để đủ lương thực, như vậy thì chi phí cung cấp sẽ giảm, chuyên tâm vào kế hoạch phòng thủ, giảm bớt binh lính chiến đấu, thì kỵ binh có thể giảm đáng kể. Việc tăng thêm chiêu mộ dân binh, khai khẩn đất hoang, phân chia kế hoạch phòng thủ và chiến đấu, giảm chi phí cung cấp, nếu cho là khả thi, xin hạ lệnh cho thần phân tích chi tiết lợi hại. Lại có chiếu hỏi về kế hoạch biên phòng nên bố trí như thế nào, tương lai phòng thủ ra sao. Thần ngu muội cho rằng kế hoạch biên phòng hiện nay, trước hết là chọn tướng soái, kế đến là chuyển vận sứ, các biện pháp khác đều có thể thực hiện được.

Thần nghe rằng vào đầu triều đại, nạn Tây Nhung thường xảy ra ở Hoàn, Khánh, Thái Tổ hoàng đế chọn Diêu Nội Uân, Đổng Tuân Hối là hai tướng tài giỏi để phòng thủ, thuế má và chi phí binh khí của hai châu^[10], tất cả đều giao phó cho họ, để họ tự quyết định. Người Tây sợ họ, không dám xâm phạm. Nay dùng sức mạnh của bốn biển chín châu để phụng sự biên cương mà vẫn không đủ, Thái Tổ chỉ dùng thuế má của hai châu để chống giặc mà còn dư. Theo đó mà nói, phương pháp phòng thủ, chính là ở việc chọn được người tài mà thôi. Thần ngu muội cho rằng năm lộ Thiểm Tây nên chọn những bề tôi có uy danh và trung thành, không phân biệt văn võ, làm thống soái, kế đến là chọn tướng tá. Lại chọn những bề tôi công chính, cương trực, sáng suốt làm chuyển vận sứ phó, để họ tự chọn người tài năng, bổ nhiệm vào các chức vụ thuộc hạ. Các thành ở biên giới, chuyên tâm vào kế hoạch phòng thủ, còn binh lính chiến đấu và cứu viện, thì dự trữ ở các quận nội địa. Khi bình thường thì phân tán đi cày cấy, khi giặc đến thì tập trung phòng thủ. Và dùng binh lính nội địa để cứu viện. Xem xét số lượng và mức độ xâm nhập của giặc mà nhất định phải báo cáo, không để chúng đắc chí, cũng không hành động bừa bãi gây ra sự việc. Binh lính phòng thủ dù thấy lợi lớn cũng không được xuất chiến, binh lính chiến đấu dù thấy lợi lớn cũng không được ở lâu ngoài biên giới. Như vậy thì chi phí sẽ giảm mà dễ cung cấp, phòng thủ vững chắc mà không bị kế hoạch của địch đánh bại.

[33] Lại tâu rằng: “Thần trước đây ở quân Vĩnh Hưng, bắt được người Khương đầu hàng ở Mễ Chi, nghe kể về việc làm của Bỉnh Thường^[11], nếu lời nói của họ đại khái đáng tin, thì Bỉnh Thường chắc không thể dùng được quân chúng. Lại thần gần đây tiếp sứ Bắc, nói chuyện về việc nước Hạ sai sứ sang cống, sứ Bắc hỏi lại là ai sai sứ đi. Xem thế thì việc Bỉnh Thường còn sống hay đã chết, thật chưa thể biết được.”

[34] Lại tâu rằng: “Nguyên Hạo từ khi chiếm được Cam Lương, bèn có ý dòm ngó Lũng Thục, sau vì nước Thổi ở giữa mạnh lên, không thể tiến đánh được. Nay Thanh Đường rối loạn, thế lực dần chia rẽ, nếu Trung Quốc lại mất đất Đào Lan, thì ngày sau nỗi lo Lũng Thục, không thể không lo phòng trước.”

[35] Lại tâu rằng: “Thần ngu nghĩ rằng ngày nay các tướng biên cương đều nhờ uy danh từng trải chiến trận để khuất phục khí thế địch. Thần thiết nghĩ nên dùng thêm tướng võ, như Lưu Xương Tộ, Trương Thủ Ước, Chủng Sư Cổ, đều có thể dùng được. Nhưng các quan văn thường bàn, có người cho rằng tướng võ đều không thể dùng, đó là kế quá lo xa không hiểu việc biên cương. Lại thần trộm thấy chiếu chỉ, bệ hạ lo lắng sâu sắc về kế sách biên cương, rất là vất vả, theo thần đoán, ngày nay Tây Hạ không mạnh như Kế Thiên, Nguyên Hạo, Trung Quốc có quân luyện tập tinh nhuệ, nếu tướng soái được người tài, thì chẳng có gì đáng sợ.”

[36] Phạm Thuần Nhân tâu rằng: Thần trộm thấy nước Hạ từ khi triều đình dùng binh đến nay, dân cư gần biên giới Hán phần lớn mất kế sinh nhai, suốt dọc biên giới hơn hai trăm dặm không dám cày cấy, người trong nước từ trên xuống dưới đều muốn giảng hòa. Lại từ khi bệ hạ lên ngôi, chính sự thánh triều đổi mới, phàm những gì bất tiện cho dân đều được bãi bỏ, mỗi khi chiếu lệnh ban xuống, dân chúng đều vui mừng hò reo, thậm chí in bán truyền bá, gọi là “khoái hoạt điều quán”, việc này lập tức truyền đến kẻ địch. Lại thêm các quan ở biên giới cũng phần nhiều thể theo ý triều đình, không để xảy ra xâm nhiễu. Vì thế nước Hạ tất cho rằng triều đình đối đãi họ khác trước, nên mới sai sứ đến thăm dò ý triều đình.

Triều đình đối đãi sứ giả lần đầu đến rất hậu, nên họ tiếp tục đến, nhiều lần tỏ ra cung thuận, nhưng cuối cùng vẫn chưa dám nói đến việc xin đất, ý họ có lẽ vì trước đây triều đình từ chối quá gắt, sợ rằng mở miệng xin rồi lại mất lòng triều đình, thì việc hòa hảo càng khó. Nay người Hạ sắp đến kinh đô, mong bệ hạ chọn quan tiếp đón, để họ có thể nói chuyện thành thật, nhân đó ca ngợi chính sự thánh triều và đức hạnh của bệ hạ yêu dân ghét giết, bỏ mình theo người. Họ tất có lời đối đáp, từ đó có thể đoán biết tình hình Tây Hạ, ý muốn hòa hảo thì có thể bảo quan tiếp đón tự suy đoán mà nói với họ rằng, từ khi dùng binh đến nay, những quan lại quân dân bị bắt sang Tây giới, nếu nước Hạ trả hết về triều đình, nghe nói triều đình sẽ trả lại những người bị bắt cho nước Hạ, nếu có việc gì bất tiện ở biên giới cũng có thể nhân đó trình bày, triều đình tất sẽ lượng xét đáp ứng.

Nếu họ nói trước đây đã từng xin đất và vào cống, bị triều đình từ chối. Thì có thể đáp rằng, việc xin đất vào cống trước đây là ý của họ Lương, nên triều đình không chấp thuận. Nay họ Lương đã chết, triều đình đối với quốc chủ tất không có gì khó khăn. Nếu họ không đối đáp, thì xin giao cho Triệu Tiết ở Diên Châu tuyên bố ý này, nếu họ chịu trả lại dân chúng và đến xin đất, thì có thể hạ chiếu đồng ý, cũng không cần nghi ngờ họ xảo quyệt khó lường. Họ đem quan lại quân dân bị bắt áp giải đến biên giới, thì ta cũng đem những đất biên giới và thành trại đã chiếm được trước đây, cùng những hộ người Hán ở trong ngoài thành trại, dần dần dời vào sâu trong nội địa, và tập hợp những người Hạ bị bắt trước sau^[12], cũng đem đến biên giới, trước hết lập biểu thề ước, định trước ngày giờ, hai bên cùng trao trả, làm như vậy thì việc lấy bỏ có danh nghĩa, uy quốc gia không bị tổn hại.

Còn những đất biên giới chiếm được trước đây, tuy đã xây thành lập trại, nhưng thực ra có những nơi xa xôi hẻo lánh khó ứng viện cung cấp, giữ lại thì người Nhung tất phải để ý, việc biên giới khó yên. Nếu đổi lại được dân chúng bị bắt, không những không tổn hại quốc thể, mà còn khiến khí hòa tràn đầy trời đất, đức thánh của bệ hạ vượt xưa nay, là cái lợi vô cùng cho Trung Quốc vậy. Nếu Triệu Tiết truyền đạt ý chỉ mà họ không chịu, sau khi trao đổi còn tính toán đòi hỏi thêm, thì đó là ta ngay họ gian, ta nhàn họ nhọc. Ta ngay họ gian, thì người thần đều giận, diệt vong có thể chờ; ta nhàn họ nhọc, thì dù lâu không đến chầu, cũng không tổn hại đạo vương. Khi giao thiệp và tuyên bố, trong đó cần có mức độ, lần lượt giao cho Triệu Tiết điều trần, không được để mắc mưu gian của giặc. Thần vội vàng trình bày đại khái để đáp lời hỏi của bệ hạ, chưa được đầy đủ, nếu được triệu đối, còn có việc tâu bằng miệng, có thể trình bày sơ lược, còn mong bệ hạ chọn mà thi hành, thiên hạ may lắm! Việc biên giới thần biết, chỉ rõ Hoàn Khánh và biết sơ Phu Diên, các lộ khác thần không rõ. Những điều thần trình bày nay, là phép tắc đương nhiên của vương đạo muôn đời, không phải lợi hại nhất thời. Lại nữa, khi tuyên bố ý chỉ và trao đổi, trước hết phải để quan tiếp đón và quan trấn thủ suy đoán, e rằng người Nhung trong lúc đối đáp có lời thất lễ bất kính, thì cũng không tổn hại triều đình. Lại nữa, khi sứ Hạ về nước tất có chiếu đáp, có thể khen ngợi họ nhiều lần sai sứ cung thuận và khuyên họ giải oán bỏ thù, bãi binh yên dân.

[37] Trước đó, Thuần Nhân từ Khánh Châu được triệu vào, tâu rằng: “Hôm qua thần vừa được miễn chức, liền được Tam tỉnh, Xu mật viện triệu đến Đô đường để hỏi về việc biên cương. Thần vừa từ nhiệm vụ ngoài xa trở về, chưa kịp suy nghĩ sâu xa, liền theo những câu hỏi mà đối đáp theo ý mình. Khi hỏi về việc ban chiếu, thần đáp rằng nên giải hòa, bỏ thù oán, ngừng binh lính để dân được nghỉ ngơi. Khi hỏi về việc xem xét tình hình địch, sắp xếp cơ hội, thần đáp rằng nên giao phó hoàn toàn cho các tướng lĩnh. Khi hỏi về việc bỏ đất có được không, thần đáp rằng không thể dễ dàng cho đi, mà nên đổi lấy việc cứu sống quân dân bị bắt. Vì thần không biết rõ nguyên nhân triều đình trước đây phát binh đánh dẹp, cũng như việc người Hạ sau này xin hòa và xin đất, cùng với việc triều đình từ chối, nên thần không thể đưa ra quyết định chắc chắn để đáp ứng câu hỏi. Theo thần nghĩ, đây là việc lớn của quốc gia, liên quan đến an nguy, mà các vị chấp chính cũng chưa thống nhất ý kiến. Thần nghĩ rằng bệ hạ ở sâu trong cung cấm, khó mà quyết định được. Nay thần có ý kiến riêng, cần phải tâu bày kín đáo, khó lòng viết thành văn tự, mong bệ hạ ban chỉ đặc biệt triệu thần lên điện, cho thần được yên tĩnh trình bày một hai điều, may ra có thể giúp ích phần nào cho thánh minh.” Tấu vừa dâng lên, liền cùng Lã Đại Phòng được hỏi như vậy.

[38] Ngày Bính Tý (17), Tư Mã Quang tâu: “Thần gần đây vì bệnh tật phải ở nhà, lo sợ sẽ qua đời trước, không thể báo đáp ơn đức của triều đình, nên cố gắng dâng lên những điều thần thấy. Thần nghĩ rằng hiện nay điều gây khổ cho dân chúng nhất chính là tiền miễn dịch, xin triều đình bãi bỏ hoàn toàn và khôi phục lại phép sai dịch của tổ tông. Thần suy nghĩ nông cạn, không ngờ triều đình lại đồng ý hoàn toàn với ý kiến của thần. Nếu không nhờ sự quyết đoán sáng suốt của bệ hạ, thì không thể được như vậy. Đây là điều may mắn cho thiên hạ, chứ không chỉ riêng thần. Tuy nhiên, thần nghe nói rằng mệnh lệnh đã ban ra thì phải thi hành, không thể thay đổi. Tiền miễn dịch tuy gây khó khăn cho hộ nghèo, nhưng lại thuận lợi cho hộ giàu, đã thực hiện gần 20 năm, dân tình đã quen thuộc, một khi thay đổi, không thể tránh khỏi những ý kiến khác nhau. Hơn nữa, khi mới khôi phục phép sai dịch, châu huyện không thể tránh khỏi một số phiền nhiễu nhỏ. Các quan đề cử lại chuyên lấy việc thu nhiều tiền dịch làm công lao, chỉ sợ tiền dịch bị bãi bỏ. Nếu thấy triều đình có chút thay đổi trong chiếu chỉ ban ra hôm nay, họ ắt sẽ bảo nhau rằng: ‘Chiếu chỉ của triều đình vẫn chưa quyết định, nên tạm thời chờ xem.’ Họ sẽ tranh nhau nói rằng tiền dịch không thể bãi bỏ, triều đình một khi nghe theo, thì phép tốt sẽ lại bị hỏng. Thần mong triều đình kiên quyết như kim thạch, dù có một số lợi hại nhỏ chưa đầy đủ, đợi các lộ chuyển vận sứ tâu lên, rồi từ từ thay đổi cũng chưa muộn. Trong lúc này, xin triều đình đừng vì lời người mà dễ dàng hủy bỏ phép lợi dân tốt đẹp.”

(Tập của Quang không ghi ngày tháng, 《Thực lục》 chép việc này vào ngày 22 tháng 2. Chương Đôn trong bản bác nghị nói là ngày 17, nay theo đó. 《Lã Đại Phòng chính mục》 cũng nói ngày 17 Quang lại dâng tráp bàn về phép dịch.)

[39] Ngày Đinh Sửu, con trai của Đổng Tiển, nguyên thủ lĩnh Tây Phiền Mạc Xuyên, Hà Tây tiết độ sứ, Uy Vũ quận vương, là Túc Châu phòng ngự sứ A Lý Cốt, được khởi phục làm Hà Tây tiết độ sứ, thủ lĩnh Tây Phiền Mạc Xuyên, Ninh Tắc quận công. Tam tỉnh và Xu mật viện tâu: “Đổng Tiển đã mất, muốn theo lệ cấp tứ, nhưng không được để sứ thần mang chế cáo ban cho A Lý Cốt đi cùng một lúc.” Triều đình đồng ý. (Việc của A Lý Cốt đã chép đủ vào ngày Tân Mùi

(12) tháng giêng.)

[40] Trung thư tỉnh tâu: “Sáu lăng theo chiếu, dùng tre nứa đan thành rào, giao cho binh sĩ phụng tiền đi hái và đan. Binh sĩ đêm ngủ tại lăng tẩm, sợ vì việc này mà thiếu sót, xin hạ lệnh cho huyện Vĩnh An tính toán và chiêu mộ người để mua.” Chiếu rằng: “Binh sĩ canh giữ lăng tẩm sao có thể sai khiến làm việc bên ngoài, việc dùng tre nứa đan rào cũng không cần mua, từ nay đều lệnh dừng bỏ.”

(Ngự tập ngày 18 tháng 2.)

[41] Ngày Canh Thìn, chiếu rằng: “Các tướng binh đóng tại trấn trại, tướng quan đóng quân, giám trấn chủ theo phép tri huyện cùng quản lý công việc, lập thành pháp.”

[42] Hạ quốc chủ Bỉnh Thường sai sứ sang cống. Chiếu cho học sĩ viện ban chiếu đáp lại. Trước đó, mẹ Bỉnh Thường mất, triều đình sai sứ đến viếng và tặng lễ, đến nay mới vào cống.

[43] Ngày Tân Tỵ, Ty Án sát các lộ Giang Tây, Hồ Nam điều tra và phát hiện rằng Kiển Chu Phụ trước đây được triều đình cử đi xem xét pháp chế về muối ở Giang Nam Tây Lộ, nhưng không thể thấu hiểu ý tốt của triều đình, mà lại tùy tiện bóc lột, đột ngột tăng số lượng muối, lập ra pháp chế và dâng sớ, càng thêm lừa dối. Sau đó, con trai ông là Kiển Tự Thần chuyên trách việc muối, vì kế hoạch xuất phát từ cha mình, nên hoàn toàn không có lòng vì công, chỉ biết tìm mọi cách cứu vãn để che đậy lỗi lầm, lại còn bắt các châu huyện tăng thêm số lượng muối bán ngoài định mức, trước hạn giao muối, sau hạn nộp tiền. Các châu huyện thi hành xong, càng thêm phiền phức. Chu Ngạn Bác tiếp quản việc muối, thấy rõ những việc trái phép trên, nhưng cũng không hề xử lý triệt để. Đến khi nghe tin triều đình cử quan đi điều tra, mới lấy cớ thi hành chiếu chỉ, kiểm tra các việc vi phạm pháp luật, bắt các cơ quan chấp hành theo. Tri châu Cát Châu là Ngụy Luân đã lập kế hoạch tăng thêm hơn chín mươi vạn cân muối mỗi năm, đã sắp xếp phân bổ đều, kêu gọi thêm các hộ buôn có tài lực nhận mua số muối tăng thêm^[13], đến cuối năm so sánh. Số muối định mức ban đầu của Kiển Chu Phụ bị thiếu hụt chỉ là con số ảo, rõ ràng là lừa dối.

Cùng với đó, Hữu Chánh ngôn Vương Địch tấu rằng: “Thần thấy pháp chế về muối ở Giang Tây, Phúc Kiến đều do Kiển Chu Phụ và những người khác xem xét. Khi lập pháp, chỉ chú trọng thu được nhiều lợi, để thăng tiến bản thân, lâu nay chưa bị trừng phạt. Nay lại nghe tin Phụng nghị lang Trình Chi Thiệu được bổ nhiệm làm Đề cử Thường bình đẳng sự lộ Tử Châu. Chi Thiệu chính là người được Kiển Chu Phụ tiến cử khi xem xét pháp chế về muối, được triều đình dùng theo lời tiến cử của Chu Phụ, cho rằng có công trong việc lập pháp, nên được thăng từ chức thường, bổ nhiệm làm Chuyển vận phán quan, đáng lẽ phải cùng Chu Phụ bị cách chức, nhưng lại được giao quyền hành một lộ, há hợp với công luận? Chu Phụ và những người khác tăng thêm thuế khóa, hại dân lừa Vua, đáng phải nhanh chóng xử phạt. Nay Chu Phụ vẫn giữ chức vụ cũ, còn Chi Thiệu lại được bổ nhiệm, lòng người trong ngoài sao không nghi ngờ? Mong sớm xử phạt.” Chiếu chỉ: “Hình bộ thị lang Kiển Chu Phụ bị cách chức, đi nhận chức Tri châu Hòa Châu, Quyền Chuyển vận phán quan Giang Nam Tây Lộ Chu Ngạn Bác nhận chức Quyền Tri quân Hưng Quốc, Thừa nghị lang, Tư phong Viên ngoại lang Kiển Tự Thần nhận chức Thiêm phán châu Lư, Phụng nghị lang Trình Chi Thiệu bị bãi chức Đề cử Thường bình đẳng sự lộ Tử Châu.”

(Chi Thiệu được bổ nhiệm chức Tử Thương vào ngày 6 tháng 2. Ngày Đinh Sửu tháng 4 năm Nguyên Phong thứ 6, lần đầu cử Trần Thứ Thăng đi điều tra Giang Tây, ngày Mậu Thân tháng 5 lại điều tra Hồ Nam. Lưu Chí trước đó vào ngày 18 tháng 11, ngày 3 tháng 12, và ngày 22 tháng 12 năm ngoái, đã ba lần dâng sớ đàn hặc Kiển Chu Phụ và Kiển Tự Thần. Đến nay mới bị xử phạt. Lời của Lưu Chí nay phụ theo ngày tháng.)

[44] Chiếu mới bổ nhiệm Ngự sử trung thừa Lưu Chí cử hai viên Giám sát ngự sử.

(Lưu Chí được bổ nhiệm làm Trung thừa vào ngày 12 tháng 2. Ngày 22, chiếu vẫn gọi là mới bổ nhiệm, vì Lưu Chí từ chối, từ ngày 17 đã ở nhà chờ mệnh, chưa nhận chức.)

[45] Tể thần Thái Xác tâu: “Vâng mệnh làm Đề cử tu sửa 《Thần Tông hoàng đế thực lục》, xin được tạm dùng vị trí phía đông Môn hạ hậu tỉnh để làm nơi tu sửa thực lục.” Được chấp thuận.

[46] Lễ bộ tâu: “Quản câu Đồng văn quán trình bày việc Cao Ly quốc vương gửi thư lên thân vương và hai phủ, bộ này chưa dám theo lệ dùng thổ vật để đáp lễ.” Chiếu theo lệ.

[47] Ty Kinh lược an phủ sứ lộ Hà Đông tâu: “Quân Hoả Sơn ngày 9 tháng này, hơn mười quan lớn nhỏ từ Lưu thủ Tây Kinh của Bắc giới dẫn ngựa đến bờ hào, xem xét địa giới nơi xây thành đá, cùng với người ngựa ở Châu Sóc hiện đang đóng tại thôn Thiên Đầu phía đông. Ty này đã gửi văn thư đến Ty An phủ vùng biên, theo chỉ dụ trước, đợi khi người Bắc rút lui, sẽ xem xét kịp thời đến phá dỡ.” Chiếu cho Ty Kinh lược lộ Hà Đông: “Theo các chỉ dụ trước, nếu cần thêm quan viên và binh mã, cũng phải xem xét chọn lựa để điều động.”

(Có thể tra cứu ngày Giáp Ngọ tháng 2 nhuận.)

[48] Xu mật viện tâu: “Đổng Tiển chết, gần đây nhận được thư tiếng Phiên của A Lý Cốt, sai người đến tiến cống. Nay xét thư tiếng Phiên đều là lời tự nói của A Lý Cốt, nhưng không thấy việc từ khi A Lý Cốt quản sự ở Thanh Đường, tình hình người Phiên có hay không có dấu hiệu không thuận phục, những người thân tín bên cạnh Đổng Tiển và các thủ lĩnh quân sự trong ngoài, thực sự có phục tùng hay không phục tùng sự chỉ huy của A Lý Cốt. Muốn lệnh cho Triệu Tế chọn sai sứ thần từng đi Thanh Đường đưa vào ban thưởng cho người Phiên, bí mật dụ sứ thần để tự vào trong cõi thăm dò tình hình thực tế rồi báo lại.” Được chấp thuận.

(Sách 《Thanh Đường Lục》 lại ghi việc này trước khi triều đình phong tước cho A Lý Cốt, thực là sai lầm. Ngày 28 tháng này có chiếu, đợi Triệu Tế tâu lên mới cấp quan cáo cho A Lý Cốt. Nay 《Thanh Đường Lục》 cũng có việc Hi Hà suý ty tấu các bộ Phiên phục tùng A Lý Cốt. Vì Triệu Tế đã tâu lên vào ngày 16 tháng 3.)

[49] Tả chánh ngôn Chu Quang Đình tấu: (Theo biên loại chương sớ, thêm vào ngày 12 tháng 2.) “Thần nghe rằng chức vụ phụ tá thật khó tìm được người xứng đáng, đạo đủ để trị nước, đức đủ để làm gương cho đời, tài đủ để chế tác lễ nhạc, chính sách đủ để thực hiện nhân nghĩa, biết xấu hổ vì Vua không bằng Nghiêu Thuấn, yêu dân như bảo vệ con đỏ, chưa từng có ai xứng với chức vụ này. Như Thái Xác, Chương Đôn, Hàn Chẩn, lòng họ chỉ lo tư lợi, làm sao có đạo trị nước? Hành vi gian tà, làm sao có đức làm gương? Kiến thức nông cạn, làm sao có chính sách nhân nghĩa? Quan sát nịnh hót, làm sao có chí xấu hổ vì Vua không bằng Nghiêu Thuấn? Làm việc cẩu thả, làm sao có lòng yêu dân như bảo vệ con đỏ? Để họ giữ chức vụ trọng yếu, thay trời trị vì, đó chính là kẻ vừa gánh vừa cưỡi vậy. Khi thánh chính ngày càng mới mẻ, thiên hạ thái bình, mà bề tôi phụ tá lại như thế, thì còn dùng làm gì? Hành vi bất kính, bất trung, bất sỉ của họ đã rõ ràng. Thần đã nhiều lần tấu trình, đến nay vẫn chưa được thi hành. Kinh Lễ nói: ‘Phụng sự Vua, khó tiến mà dễ lui, thì ngôi thứ có trật tự. Dễ tiến mà khó lui, thì loạn. Vì vậy quân tử ba lần vái chào rồi mới tiến, một lần từ chối rồi lui, để tránh loạn.’ Nay những kẻ gian tà, không phải không biết người nói đã nhiều lần dâng sớ, nhưng vẫn ngang nhiên ở lại, không chút sợ hãi, không biết tiến lui. Bệ hạ có lượng bao dung như trời đất, nhưng chức vụ thay trời trị vì, để những kẻ gian tà này chiếm giữ làm hại chính sự, cuối cùng sẽ làm tổn thánh đức. Kính mong bệ hạ xem xét lại những lời tấu trình trước đây của thần, sớm ban chỉ dụ thi hành.”

[50] Thiếp hoàng: “Bệ hạ lên ngôi đến nay, thánh chính như thế, thiên hạ ngày càng thái bình, chỉ cần sớm loại bỏ gian tà, tiến cử người trung lương, để thiên hạ được hưởng phúc.”

[51] Giám sát Ngự sử Vương Nham Tẩu tấu: (Biên loại chương sớ ngày 22 tháng 2.) “Thần nhiều lần tấu trình luận bàn về Thái Xác, Chương Đôn gian tà xảo trá, không thể lâu nắm giữ quyền lớn, thân cận bệ hạ, e rằng ngày tháng dần qua, làm mê hoặc loạn thánh thính, biện giải càng khó, loại bỏ càng không dễ. Thần mỗi khi đọc sử sách, thấy từ xưa đến nay gian tà ở trên, nhà Vua thường không biết, trung thần nghĩa sĩ dù phẫn nộ chỉ ra, nhà Vua lại thường không tin, nên mới nuôi dưỡng thành họa loạn, hối hận không kịp. Đời Đường Đức Tông, tể tướng Lô (Mộc Tỵ) gian tà, che lấp tình người, gây loạn thiên hạ, Đức Tông vẫn không giác ngộ, lại hỏi Lý Bí rằng: ‘Mọi người đều nói Lô (Mộc Tỵ) gian tà, Trẫm sao không biết?’ Bí đáp: ‘Chính vì bệ hạ không biết, nên hắn mới là gian tà.’ Nay thiên hạ đều nói Thái Xác, Chương Đôn bản tính gian tà, không thể thay đổi, e rằng trong lúc bệ hạ không giác ngộ, không nghi ngờ, họ sẽ lén lút thực hiện ý đồ riêng, âm thầm mưu lợi cho bản thân, hoặc lừa dối thánh thính, hoặc khéo léo theo ý chỉ, hoặc ngăn cản lời nói công khai, hoặc hãm hại người tốt, trăm mưu ngàn kế, bệ hạ làm sao phòng được? Gián quan Ngự sử làm sao biết hết? Dù có biết, mấy người dám nói? Đó là lý do gian tà không sợ. Nếu bọn Xác vốn là trung thần, thì thiên hạ ai chẳng muốn họ mãi ở triều đình, tự hưởng phúc thái bình, sao lại ngày đêm mong thiên tử đuổi đi? Bệ hạ từ đó có thể hiểu rõ tình cảm thiên hạ! Kính mong bệ hạ suy ngẫm sâu lời Lý Bí, lấy bài học xa xưa của Đức Tông, đừng để bọn Lô (Mộc Tỵ) lâu nắm quyền, thì xã tắc may mắn, thiên hạ may mắn. Xin sớm ban chỉ dụ thi hành chương sớ trước đây của thần về hai gian thần.”

[52] Trung tán đại phu, Thiên Chương các đãi chế, Đề cử Ngọc Cục quan trí sĩ Lý Đại Lâm mất.

[53] Ngày Quý Mùi, Thông trực lang Lý Ngọc được đặc cách đổi làm Cung bị khố phó sứ, theo lời thỉnh cầu của Tri Đại Danh phủ Hàn Giáng.

[54] Xu mật viện tâu: “Quân thổ binh chiêu mộ thêm ở Hà Đông đều là để ứng phó việc sai phái của bản lộ, lại giảm được nhiều quân đồn trú, số tiền lương chi phí xin giao cho Chuyển vận ty quản lý và ứng phó, còn số tiền lương của quân cấm khuyết ngạch ở bản lộ xin được miễn.” Vua nghe theo.

[55] Hữu ty gián Tô Triệt tâu rằng: Thần thấy triều đình gần đây bãi bỏ việc thị dịch, không tranh lợi với thương nhân, bốn dân đều được yên ổn làm ăn, vui mừng ca ngợi đức lớn của bệ hạ, không hề dứt. Chỉ có các ty trà ở các lộ Ích, Lợi, Phượng, Hi Hà^[14], dùng việc mua bán trà hà khắc sinh linh bốn lộ. Lại có phép trà lấn át việc thị dịch buôn bán trăm thứ, các châu huyện và giám ty không dám hỏi đến, gây hại không nhỏ, mà triều đình chưa cấm chỉ. Thần nghe thời Ngũ Đại, họ Mạnh chiếm cứ đất Thục, quốc dụng thiếu thốn, mới đặt ra phép chuyên bán trà. Đến khi Thái Tổ bình định Thục xong, bãi bỏ hết các khoản thuế ngang, trà không còn bị cấm, dân gian được tiện lợi. Sau đó, vào niên hiệu Thuần Hóa, bọn thần lại bàn việc thu thuế, bọn giặc lớn Vương Tiểu Ba, Lý Thuận nhân việc buôn trà mất nghề, cùng khốn đi cướp bóc, ngọn lửa hung ác bùng lên, dân Thục chết chóc vô số, mãi sau mới yên. Từ đó, triều đình mới theo việc buôn bán của dân, thu thuế vừa phải, thu được tuy không nhiều lắm, nhưng thương nhân lưu thông, lợi ích tự nhiên rộng rãi.

Gần đây, Lý (Mộc Tỵ) lập ra phép trà, cấm hẳn dân gian buôn bán riêng, nhưng số lãi thu được chỉ lấy bốn mươi vạn quan làm mức, cung cấp cho Hi Hà. Đến khi Lưu Tá, Bồ Tông Mẫn coi việc trà, thu lãi quá nặng, đặt phép quá nghiêm, người xa bắt đầu khổ sở, lúc ấy Tri Bành Châu Lã Đào tâu xin đổi phép^[15], chỉ thi hành trường dẫn, cho dân tự buôn trà, mỗi một quan tiền trà thì thu một trăm tiền trường dẫn, không được thu thêm lãi. Được chỉ chuẩn y, dân gian nghe tin, mới có hy vọng được nghỉ ngơi. Lại sai Tôn Huýnh, Lý Tắc vào Xuyên xem xét, bắt đầu định thu thuế rất nặng. Nhân đó dâng sớ xin cho giá trà tăng giảm tùy thời, phép trà đã có điều khoản tăng giảm, thì thu lãi vẫn như cũ. Do đó, hai cách thu lãi tiền và trường dẫn cùng thi hành, mà dân gian càng thêm khó khăn! Lý Tắc lại thêm việc buôn muối vải, mới tăng mức thu lên đến sáu mươi vạn quan. Đến khi Lý Tắc dẫn Lục Sư Mẫn cùng làm việc, lại tăng mức thu lên đến một trăm vạn quan. Gần đây, Sư Mẫn lại xin ngoài mức thu ấy, nộp thêm một trăm vạn quan, triều đình đồng ý. Do đó, tâu xin đặt trường ở phủ Thành Đô, khách buôn không có tiền mặt mua trà^[16], cho phép dùng vàng bạc các thứ đổi chác, lấy cớ đổi chác, sai nhiều công nhân, nha nhân công khai chặn bắt các hàng hóa của dân, vào trường mua rẻ bán đắt, tác hại còn hơn cả thị dịch. Lại dùng vốn ấy cầm cố các thứ, công nhiên vi phạm điều luật, lừa dối triều đình. Phép trà từ khi thi hành đến nay, pháp độ đã thay đổi bốn lần! Mỗi lần thay đổi, thu lợi càng sâu, dân càng khốn khổ. Nhưng cung cấp cho Hi Hà chỉ có bốn mươi vạn quan, còn lại để cung cấp cho quan lại và những khoản tiến cống phi lý, mong cầu ân thưởng. Mà ngoài việc hại dân, còn làm nhục quốc thể, tổn thương giáo hóa, có gì tệ hơn nữa?

Các châu thông phán, vốn để giám sát quan lại và dân, các huyện lệnh tá cũng để chăm lo dân chúng, mà lại tính toán tiền lãi, chia lợi với bọn nha lại, đến nỗi các quan giám trà, phát ra một vạn (Mã Khuyển) thì được thăng một chức, tri huyện giảm ba năm khảo khóa. Danh khí của quốc gia dễ dàng ban cho người, khiến cho tham lam càng lộ rõ, liêm sỉ không còn, thật đáng thương xót. Lại xét phép trị đạo tặc, tang vật đến hai quan thì chỉ bị tội đồ một năm, thưởng năm quan. Nay dân có người dùng tám trăm tiền mua trộm bốn mươi cân trà, liền bị tội đồ một năm, thưởng ba mươi quan. Lại các văn thư ở trạm dịch, việc liên quan đến quân cơ và đạo tặc khác thường, trạm cấp tốc mỗi ngày đi bốn trăm dặm, trạm ngựa mỗi ngày đi ba trăm dặm, trễ hai ngày thì chỉ bị tội đồ một năm.

Hiện nay, việc vận chuyển trà đi lại mỗi ngày được quy định là bốn trăm dặm, nếu vi phạm một ngày sẽ bị phạt đi đày một năm. Pháp luật quá nghiêm khắc, chỉ vì tiện lợi cho mình mà không xem xét đến sự cân đối giữa nặng nhẹ. Những người đặt ra luật trà đều là những kẻ tiểu nhân xảo quyệt, không hiểu rõ tình hình, chỉ biết rằng dân ở xa không có cách nào kêu oan, còn các cơ quan khác thì sợ hãi, không dám tranh luận, nên từ đầu đến nay hơn mười năm, việc này vẫn công khai diễn ra. Thần nghe nói triều đình gần đây đã nhận ra tệ nạn này, cử quan đi điều tra, nhưng vẫn lo chưa biết rõ chi tiết. Thần nay đã tìm hiểu được phần nào sự thật, xin trình bày năm tác hại như sau:

Thứ nhất: Ở các vùng Lợi, Ích, nơi nào cũng có trà, trong đó các châu Cung, Thục, Bành, Hán, Miên, Nhã, Dương và huyện Tam Tuyền thuộc phủ Hưng Nguyên, dân chúng sống bằng nghề trồng trà. Từ khi nhà nước độc quyền trà, dùng luật nghiêm khắc để ép buộc, không cho phép buôn bán riêng, ấn định các cấp bậc, đánh giá cao thấp khác nhau, giá cả giảm dần qua các năm, hiện nay chỉ còn một nửa so với giá cũ. (Xin giao cho quan được cử đi lấy giá trà từ khi độc quyền đến nay để đối chiếu, sẽ thấy rõ sự thật.) Quan trà lại vào mỗi mùa thu, bán gạo với giá cao, ép buộc các hộ trà mua, gọi là vốn trà. Giả sử giá gạo là tám trăm đồng, họ vẫn tính một quan để bán, lại bắt lãi hai phần. Khi trà xuân thu hoạch, hộ trà nộp trà, lại bị ép giá chỉ còn một nửa, còn dùng cân lớn để cân, thiệt hại một nửa, gọi là trà thanh miêu. (Theo quy định cũ, mỗi trăm cân trà của hộ trà được thu mười cân, một nửa nộp quan, một nửa dùng để bù lỗ cho khách buôn. Nay mỗi trường thu đến hơn hai mươi cân, những kẻ kiếm lợi thường giả làm hộ trà nộp trà^[17], chiếm dụng tiền quan vào túi riêng, gần đây ở châu Cung đã có vụ án như vậy. Lại có nhiều kẻ bí mật thỏa thuận với khách buôn, nhận hối lộ lớn, chỉ định cho họ bán.) Đến khi bán trà, theo luật chỉ được thu lãi hai phần, nhưng nay họ đặt ra nhiều danh mục như tiền môi giới, tiền đóng gói, thu đến năm phần trở lên, thương nhân mua trà tất nhiên không chịu trả giá cao, đều giảm giá để hại hộ trà, mong bán được nhanh.

Trước đây, khi nhà nước chưa độc quyền trà, hộ trà thường thu hoạch trà muộn, gọi là “trà vàng già thu”, không hạn chế thời gian, bán tùy lúc. Sau khi độc quyền trà, nhà nước chỉ bán đến tháng sáu, trà muộn nộp quan, theo quy định phải hủy bỏ, quan không thu, hộ trà buộc phải bán lậu để tránh bị trừng phạt nặng. Đây là tác hại thứ nhất đối với hộ trà.

Thứ hai là: Phép buôn bán trà ở Tứ Xuyên vốn chỉ dành cho quan lại tự buôn bán, phép trà đã tồi tệ, nay quan lại lại lợi dụng phép trà để làm điều gian trá, thậm chí còn buôn bán vải, muối Đại Ninh, đồ gốm sứ, và nhân việc buôn trà mà đem muối Giải vào Thục^[18], lượng muối Giải buôn bán này lại được phân phối cho các châu huyện bán theo nhiều cách, cùng với việc đổi chác các vật phẩm khác, gây hại không nhỏ. Gần đây, lập ra trường trà, dựa vào phép đổi chác, thu mua trăm thứ hàng hóa, bán ra để thu lợi. Trong đó, các loại sa, la đều được buôn bán vào Thiểm Tây, cướp đoạt lợi ích của thương nhân. Hơn nữa, sau khi mua bán xong, lại còn thêm việc cầm cố. Tháng 8, 9 năm ngoái, vì người tên Lý An ở Thành Đô mua nhà rượu, đã cầm cố một vạn quan tiền nếp, mỗi đấu lãi 8 đồng, nửa năm chưa chuộc, lại còn thêm lãi 2 phần. Những việc phi pháp khác đều như vậy. Nay bốn phương được nhờ ơn thánh, bãi bỏ tệ nạn cầm cố trong việc buôn bán^[19], nhưng quan lại phụ trách trà ở Thục lại nhân phép trà mà lén lút làm hai việc này, khiến dân chúng vùng Tây Nam không được hưởng ân huệ, đây là nỗi hại thứ hai của dân thường.

Thứ ba là: Trước đây, khi quan lại chưa độc quyền buôn trà, thương nhân Thiểm Tây đều đem muối Giải và thuốc men vào Thục buôn trà, qua các châu quân đã nộp một khoản thuế, khi buôn trà ra khỏi Thục, lại mang theo hàng hóa Thục, dọc đường lại phải nộp thuế, nhờ đó thuế của tỉnh tăng thêm. Nay quan lại tự buôn trà, dù có nộp thuế ở nơi đến, nhưng so với trước không được một phần mười, dù có thương nhân buôn bán, các nha thuế sợ quan lại phụ trách trà, lại muốn chia lợi lấy tiền, thường hay lừa dối, lấy thuế làm lãi, khiến thuế của tỉnh càng hao hụt. Giả sử có ghi thuế vào sổ, cuối năm cũng không chuyển về Chuyển vận ty, chỉ thêm vào thành thuế khóa của quan lại phụ trách trà, công khai lừa dối. (Nghe nói tháng 8 năm Nguyên Phong thứ 7, Lục Sư Mẫn dâng tấu, trong thuế khóa lợi của ty trà năm nay có một khoản là tiền thuế trà.) Hơn nữa, quan lại phụ trách trà buôn bán trái phép trăm thứ, thương nhân không đi lại, không chỉ thiếu thuế, mà còn hại đến thuế rượu. Ở Thục trước đây dùng giấy giao tử, chỉ có việc buôn bán trà là lớn nhất, nay quan lại tự mua trà, giấy giao tử vì thế mà mất giá (trước đây người Thục thích giấy giao tử vì tiện lợi, một quan có thể bán được một quan một trăm, gần đây chỉ bán được chín trăm trở lên), đây là nỗi hại thứ ba về thuế khóa.

Thứ tư là: Đường Thục đi qua giữa núi khe, nổi tiếng hiểm trở, việc vận chuyển trà đến Thiểm Tây, sức người cực khổ. Đầu niên hiệu Nguyên Phong, bắt đầu từ việc điều vài trăm quân sương ở lộ Thành Đô phủ đến các trạm để vận chuyển, chưa đầy một hai năm đã chết gần hết, quan coi trà bèn lệnh cho các châu huyện thuê mướn dân phu, việc thuê mướn không thành, liền sai các hộ nộp thuế, sự phiền nhiễu không thể kể xiết. (Lưu Tường khi làm tri phủ Vĩnh Hưng, có người vận chuyển trà ở Dương Châu vì mệt mỏi quá sức mà kêu ca^[20], Tường lệnh lấy lời khai, trong án phán rằng: “Đợi khi phủ này thuê người vận chuyển trà sẽ trình bày.” Sau đó Vĩnh Hưng không từng thuê người.) Sau đó bèn thêm các trạm dịch, cứ mười lăm dặm thì lập một trạm, chiêu mộ năm mươi binh lính, dựng sáu mươi gian nhà, quan phá tiền một trăm năm mươi sáu quan, thêm vào sức dân, mới có thể hoàn thành. Nay đã lập hơn trăm trạm. Nếu hơn hai trăm trạm đều hoàn thành, thì sẽ thêm một vạn binh, chi phí áo lương mỗi năm hai mươi vạn quan, hiện chiêu mộ không đủ, liền điều thêm quân sương các châu, các châu thiếu người, trăm việc không xong. Lại nữa, một người ở trạm trà, mỗi ngày vận chuyển bốn (Mã khuyển) ^[21], tính ra hơn bốn trăm cân, xe quay về lại chở muối Giải, đi về trên đường núi sáu mươi dặm, gặp phải bùn lầy, sức người không chịu nổi, bỏ trốn tìm chết, lời than oán đầy đường. Đến tháng tám chín năm ngoái, một trạm ở Kiếm Dương, Kiếm Châu người chạy hết, dọc đường gọi trạm trà là “Nơi nộp mạng”, đây là tác hại của trạm dịch, thứ tư vậy.

Thứ năm là: Dân gian Thiểm Tây dùng trà ăn vốn có số lượng nhất định, quan trà tham lam đòi lợi tức, vận chuyển quá nhiều, bán không hết, các châu đều thiếu hụt so với mức thuế hàng năm, bèn tăng giá mỗi cân trà để bán cho dân. Năm Nguyên Phong thứ tám, châu Phượng theo chỉ huy của quan trà, mỗi cân trà tăng thêm một trăm đồng, các châu quận khác cũng theo đó mà thấy rõ. Lại nữa, khi pháp lệnh về trà mới ban hành, địa bàn bán trà là Phượng, Tần, Hi, Hà, nay đã mở rộng đến phủ Thiểm, xâm chiếm địa bàn trà sáp, tổn thất ắt nhiều. Đây là cái hại thứ năm ở Thiểm Tây.

Năm cái hại không trừ, dân Thục khóc máu mà không biết kêu ai. Thần xin triều đình thương xót dân xa xôi, bãi bỏ pháp lệnh độc quyền trà, để dân nhỏ tự do buôn bán, chỉ thu thuế, không cấp giấy dẫn dài, chỉ yêu cầu các trường vụ tại chỗ căn cứ số lượng mua trà để đổi ngựa, không làm mất vũ bị của triều đình. Như vậy thì cứu dân khỏi lưới trời, khiến họ được tái sinh để nuôi cha mẹ vợ con, thật là may mắn vô cùng. Nếu triều đình cho rằng biên sự Thiểm Tây chưa yên, không muốn bãi bỏ ngay việc trà, thì xin trước hết nới lỏng lệnh cấm, để dân buôn trà ngoài thuế chính, vẫn thu tiền giấy dẫn dài, thu nhập một năm không dưới mấy chục vạn quan. (Căn cứ số tiền giấy dẫn dài hiện nay mà tính thì thấy rõ.) Thương nhân đi lại thông suốt, các hàng hóa đông tây ngày đêm lưu chuyển, thu được thuế trà, thuế tạp và thuế rượu tăng thêm, lại được mấy chục vạn quan. (So sánh số thuế rượu hàng năm của các ty thuế rượu dọc đường từ Thục đến Thiểm Tây trước và sau khi độc quyền trà thì thấy rõ.) Bãi bỏ việc đặt trạm trà, không phải nuôi quân, cấp lương thực và các khoản chi phí của quan lại liên quan đến trà như tiền lãi, tiền ăn, số đó cũng không ít, thì việc độc quyền trà có thể bãi bỏ, rõ ràng dễ thấy^[22]. Nếu ngày sau biên giới phía tây yên ổn, sau đó lại bãi bỏ tiền giấy dẫn dài, chỉ thu thuế như cũ.

Nhưng thần xét kỹ lợi nhuận về trà mà Lục Sư Mẫn kinh doanh, dù thu gom đủ số, cũng chỉ được hai trăm vạn quan, không còn lãi nữa, nếu trừ đi số tiền giấy dẫn trà, thuế trà, thuế tạp, thuế rượu khoảng bảy tám mươi vạn quan, thì chỉ còn lãi khoảng một trăm hai mươi vạn quan, nếu lại trừ đi chi phí trạm trà, nuôi quân, cấp lương thực và các khoản chi phí của quan lại liên quan đến trà khoảng ba bốn mươi vạn quan, thì Lục Sư Mẫn trăm phương ngược đãi dân nhỏ, chỉ được tám mươi vạn quan. (Hai khoản tiền trên đều tính nhỏ, nên Lục Sư Mẫn thu được lợi tám mươi vạn quan, nếu tính thực, e rằng không được đến số đó.) Giả sử ở Thục xảy ra nạn đói, dân không chịu nổi, nổi dậy làm giặc, hoặc như năm Thuần Hóa, thần không biết triều đình dùng bao nhiêu binh, tốn bao nhiêu tiền, giết bao nhiêu người mới dẹp yên được? Nay chỉ được bảy tám mươi vạn quan tiền, bỏ qua không lo, thần thật lấy làm lạ. Thêm nữa, thần nghe nói Lục Sư Mẫn năm ngoái từ phủ Thành Đô dời trị sở đến Vĩnh Hưng, vẫn lấy cung cấp của Thành Đô. Có nha tiền phủ ấy là Dương Nhật Tân, vì ông ta mà bán rượu, đến giữa tháng mười một, Sư Mẫn tự biết là trái phép, mới dời công văn đến Vĩnh Hưng, Thành Đô, chỉ dùng cung cấp của Vĩnh Hưng. Việc trái phép sai nha tiền bán rượu và xin quá nhiều cung cấp của Thành Đô^[23], thì không hề phát giác, tham lam vô sỉ đến thế, cũng xin sai quan điều tra. Nếu đúng như vậy, xin trị tội nặng để an ủi nỗi oán hận lâu năm của dân xa xôi.

[56] Tờ thiếp hoàng tâu rằng: “Lục Sư Mẫn lâu nay chuyên quyền việc trà, lừa dối triều đình, tâu xin tùy ý, khiến quan lại và dân chúng đều sợ hãi. Nếu để yên tại chức, dù có đặc phái sứ giả, e rằng cũng khó thể lượng định được thực hại. Xin trước hết cách chức Lục Sư Mẫn. Còn Chuyển vận sứ lộ Lợi Châu là Bồ Tông Mẫn trước đây cùng bàn việc chuyên quyền trà, từng nhận ân thưởng, rõ ràng có sự cản trở, cũng xin chỉ thị không được cùng ký vào việc lượng định. Như vậy quan lại mới không lo sợ hậu họa, dám tâu bày sự thật.”

(Cựu lục chỉ ghi tóm tắt lời tâu của Tô Triệt vào ngày 2 tháng nhuận 2, Tân lục theo đó, nay ghi đầy đủ ở đây.)

[57] Ngày Giáp Thân, Thái Xác tâu: “Đã dâng biểu xin từ chức lần nữa, theo chỉ triều đình cho thần quản lý Môn hạ tỉnh, nhưng thần đang chờ giải chức, mong được cử quan quyền quản lý.” Chiếu sai Thượng thư Tả thừa Lữ Công Trứ thay quyền.

[58] Ngự sử trung thừa Lưu Chí tâu: Thần nghe sách 《Quân Trần》 nói: “Ngươi có mưu kế hay, thì vào báo với Vua ở trong, rồi ngươi thuận theo ở ngoài, nói rằng mưu kế này là đức của Vua ta.” Điều này nói về nghĩa của bề tôi, có điều tốt thì quy về Vua, dù mưu kế xuất phát từ mình, cũng phải nói là đức của Vua ta, trên dưới cùng thành tựu, là sự trung hậu tột bậc.

Thần thấy tể thần Thái Xác từ chức cầu lui, trong biểu dâng lên không có ý nhận lỗi, mà lại có lời kể công. Từ khi bệ hạ lên ngôi đến nay, chính sự tốt đẹp, việc thịnh vượng, dân chúng ca ngợi, Xác đều liệt kê chi tiết, coi là công của mình, trong ngoài truyền tụng, không ai không lấy làm lạ và cười nhạo. Việc thu dụng các bậc lão thần đặt bên cạnh, là sự sáng suốt độc đáo của bệ hạ, dùng người theo công luận thiên hạ, mà Xác lại cho là do mình tiến cử. Bãi bỏ các pháp lệnh hà khắc bóc lột dân của các cơ quan và cách chức những quan lại tham nhũng, là lòng nhân đức của bệ hạ để cứu vớt dân chúng mệt mỏi, mà Xác lại cho là do mình yêu cầu. Đến việc răn dè biên cương không để xảy ra chuyện, phái sứ giả đi thăm dân tình, sửa đổi pháp lệnh để hoàn thiện chính sự triều trước, bao dung dị biệt để thực hiện đạo lớn công bằng, những việc này trong ngoài đều biết là xuất phát từ mưu lược sáng suốt của bệ hạ, thực là chính sách mới rất tốt, mà Xác lại nhận hết, chiếm làm việc của mình, tham công của trời, lừa dối thiên hạ. Ý hắn cho rằng những việc này bệ hạ không biết, nhờ hắn yêu cầu mà biết. Bệ hạ không làm được, nhờ hắn yêu cầu mà làm được. Hắn khinh nhờn Vua cha, lừa dối bề tôi, trái đạo cầu danh đến thế.

Những việc Xác dẫn ra, Xác quả có từng kiến nghị gì không? Điều này không thể không biết. Xác ở ngạch ngôn quan, làm chấp chính, trước sau đã lâu, không nói ở triều trước, mà nói ở hôm nay, ý gì vậy? Nếu quả có kiến nghị, vốn là chức phận đại thần, như 《Quân Trần》 quy công về trên là được. Mà kể trong biểu xin từ chức, ý gì vậy? Không nói với tiên đế, đó là tội bất trung. Nói hôm nay, đó là kế cầu an. Kể trong biểu, nói mình có công, thì là giả vờ xin lui^[24], thực là muốn bệ hạ nghi ngờ cho là có công mà lưu lại, nhờ đó tránh được công luận, đó là mưu kế lừa trên dối dưới. Người xưa có ý lui^[25], thì xóa bản thảo, không muốn người ta biết việc tốt xuất phát từ mình, để tránh xa quyền thế, tránh tiếng cướp công cầu danh. Không biết điều này, thì sao đủ làm đại thần? Xác vô lễ bất kính, kết bè gian tà, không có tiết tháo liêm sỉ, mờ mịt nghĩa tiến lui. Lại từ mùa đông năm ngoái hạn hán đến nay, Xác làm thượng tướng, đảm nhận trách nhiệm, tội ác rõ ràng, không bổ ích gì cho triều đình. Nay đã bị công luận bức bách, bất đắc dĩ xin lui, đáng lẽ phải tự trách mình đau đớn, cúi đầu khom lưng, dùng lời lẽ khẩn thiết quyết lui, mới là thể cách của đại thần khi từ chức. Nay Xác khoe công kể mình, lộ rõ khí phách bất bình. Làm bề tôi như thế, không gọi là đại gian đại tà được sao? Thần mong đem biểu của Xác cùng chương này của thần, giao cho tam tỉnh, bàn tội ác của Xác, trọng trị đày xa, để chính điển hình, khiến thiên hạ những kẻ làm bề tôi đều có thể tự hết lòng.

[59] Tả Gián nghị đại phu Tôn Giác tâu: “Thần trộm thấy Tả bộc xạ Thái Xác, Hữu bộc xạ Hàn Chẩn hai người, đều không phải là người tiến cử bằng đức hạnh. Hoặc nhờ xử lý việc ngục tụng, hoặc nhờ phân định biên giới mà lên đến chức vụ chấp chính. Thần không dám bàn đến tiểu tiết hành vi của họ để làm phiền đến thánh thượng, chỉ xin trình bày rõ ràng về quá trình tiến thân của họ để bệ hạ hiểu rõ sự tình. Thái Xác xét án Tuấn Xuyên, Hùng Bản bị cách chức Tri chế cáo, Phán Ty Nông tự, Xác liền được thăng làm Tri chế cáo, Phán Ty Nông. Xét án Ngự sử trung thừa Đặng Ôn Bá xử lý vụ án ở Tương châu, Ôn Bá bị cách chức Tri Phủ châu, Xác liền được thăng làm Ngự sử trung thừa. Xét án Tham tri chính sự Nguyên Ráng xử lý vụ án ở Thái học, Ráng bị cách chức Tri Dĩnh châu, Xác liền được thăng làm Tham tri chính sự. Ba vụ án này, sĩ đại phu đều cho là oan, Xác đều tát vào mặt, kéo lưng họ mà đoạt lấy chức vụ. Chẳng bao lâu, triều trước cải cách quan chế, Xác liền được làm Hữu bộc xạ. Cái gọi là đại thần lấy đạo phụng sự Vua, khó tiến mà dễ lui, có phải như thế không? Nay Xác ở triều đình, đứng trên trăm quan, sĩ đại phu đều than thở, cho rằng ông ta không tu dưỡng đức hạnh, còn tệ hơn cả người thường. Lễ an táng ở Vĩnh Dụ lăng đã xong, nên từ chức mà đi, nay đã năm tháng rồi mà vẫn chần chừ không quyết, tuy có xin từ chức nhưng không kiên quyết, vẫn hy vọng được thánh thượng lưu lại.

Hàn Chẩn không học vấn, không tài cán, sĩ đại phu không kỳ vọng ông ta làm phụ tướng. Triều trước thường giao việc tranh chấp đất đai với phương Bắc cho ông ta, mọi người đều cho rằng Chẩn ắt sẽ làm nhục mệnh Vua, quả nhiên như vậy, vô cớ cắt đất, dài hơn bảy trăm dặm, dâng cho kẻ địch phương Bắc, người biên giới oán hận thấu xương, cho rằng cướp đất của tổ tiên, bỏ cho kẻ địch, không chỉ tiếc đất mà còn trút giận lên triều đình. Kẻ địch được đất rồi, ngày càng kiêu ngạo. Nay Chẩn làm Hữu bộc xạ, thần thấy sứ giả phương Bắc đến triều, hỏi biết chức vụ của ông ta, đều nhìn nhau mỉm cười, ý cho rằng Trung Quốc không có người tài, nên mới để người như thế làm tướng, từ đó có lòng khinh thường Trung Quốc, thường tỏ ra kiêu ngạo. Hán Vương Thương làm tướng, Thiền Vu ngước nhìn dung mạo của Thương, rất sợ hãi. Thiên tử nghe vậy than rằng: ‘Đây mới thật là tướng của nhà Hán!’ Thần cúi xin hoàng đế bệ hạ, thái hoàng thái hậu bệ hạ, vì tai dị mà cách chức Xác, Chẩn, chọn người khác có đức hạnh, có tiếng nói, được mọi người kính sợ, để xứng với chức vụ. Bên ngoài đủ để trấn an tứ di, bên trong đủ để khiến thiên hạ kính sợ, để thu phục lòng kiêu ngạo bất phục, thật là may mắn vô cùng.”

[60] Giác lại tâu: “Thần nghe Thái Xác đã dời khỏi vị trí phía đông, dâng sớ xin từ chức, thấy bản thảo biểu chương được truyền báo, lại càng tự kể công lao, tỏ ra kiêu ngạo. Trong lời lẽ có câu: ‘Xin thu nạp những bậc lão thành đương thời để phụ tá hoàng thất.’ Nếu đúng như lời ông ta nói, thì Tư Mã Quang, Lữ Công Trước hiện đang giữ chức vụ trong triều đều là do ông ta tiến cử. ‘Giảm bớt những việc phiền toái của các cơ quan để an ủi lòng dân.’ Nếu đúng như lời ông ta nói, thì từ khi Hoàng đế bệ hạ và Thái hoàng thái hậu bệ hạ thân chính đến nay, những việc làm để thuận tiện cho dân chúng, giảm bớt các khoản thuế má, đều là do ông ta đề xuất.

Sách 《Hồng Phạm》 có nói: ‘Chỉ có Vua mới có quyền ban phúc, chỉ có Vua mới có quyền ra oai, chỉ có Vua mới được hưởng những của ngon vật lạ.’ Thần không có quyền ban phúc, ra oai, hưởng của ngon vật lạ, như lời của Xác, đó là tự ban phúc cho mình. ‘Tăng cường phòng bị biên giới để ngăn chặn âm mưu của hai kẻ thù.’ Bề tôi giữ chức tể tướng mà không lấy việc trấn an tứ di làm trọng, thì cần gì đến chức tể tướng đó? Hiện nay, kẻ thù phương Bắc đã giữ hòa hiếu với ta gần chín mươi năm, đâu phải là công lao của Xác? Giả sử người phương Tây nộp cống như trước đây, đó là nhờ uy linh của tổ tiên, Xác có công lao gì?

‘Phái sứ giả đi khắp nơi để xem xét tình hình khó khăn của các vùng xa, như Trương Nhữ Hiền, Trần Thứ Thăng đi Phúc Kiến, Giang Tây.’ Từ khi bệ hạ lên ngôi, nhiều người dâng sớ nói về lợi hại đều được phái đi khảo sát, đâu phải là ý kiến của Xác? Dù có là ý kiến của ông ta, sao lại tự kể công? ‘Làm rõ ý nghĩa tốt đẹp của pháp lệnh để phát huy ân huệ của tiên đế.’ Ân huệ của tiên đế đã in sâu trong lòng dân, dân chúng đâu quên được? Không cần Xác làm rõ. ‘Thúc đẩy sự công bằng để hòa hợp những ý kiến khác nhau.’ Lòng người có khác nhau, có gì đáng lo? Người trên chỉ cần lấy đạo mà xét là được. Ý kiến khác biệt nếu đúng, không vì khác biệt mà bỏ qua. Ý kiến giống nhau nếu sai, không vì giống nhau mà chấp nhận. Chỉ xem việc mình làm có hợp đạo hay không thôi!

Biểu chương của Xác gần trăm chữ, trong đó có sáu câu này là đáng chú ý nhất, đại ý muốn tự chứng minh mình có công mà không có tội, cho rằng những lời công kích mình là sai. Sách 《Thượng Thư》 có nói: ‘Ngươi có mưu kế hay, hãy báo cho Vua biết trong cung, rồi ngươi mới thuận theo bên ngoài mà nói rằng mưu kế này là nhờ đức của Vua ta.’ Đó là trách nhiệm của bậc đại thần, việc của người hiền. Nay Xác làm Tả bộc xạ, dâng sớ xin từ chức, nên nói: ‘Đã lâu nắm giữ chính sự, có giúp ích gì được chút nào? Mùa đông thiếu nắng mà không có tuyết, mùa xuân không mưa mà hại mùa màng.’ Nên tự nhận lỗi, may ra được tha thứ. Nay lại tự khoe khoang, như kẻ buôn bán ngoài chợ, không phải như lời 《Thượng Thư》 nói ‘Mưu kế này là nhờ đức của Vua ta.’ Thần nghe sách 《Lễ Ký》 có nói: ‘Việc tốt thì khen Vua, việc xấu thì nhận lỗi về mình, thì dân sẽ trung thành.’ Nay Xác làm Tả bộc xạ, địa vị bề tôi không ai sánh bằng, những việc cũ của triều đình có hại cho dân, không nhận là lỗi của mình, đến khi thay đổi, chính là Hoàng đế bệ hạ và Thái hoàng thái hậu bệ hạ lo lắng cho nỗi khổ của dân, có sửa đổi, Xác lại cho là công lao của mình, bề tôi có tâm địa như vậy, có được không? Xác tuy xin từ chức, bệ hạ chưa ban chiếu cho phép, Xác lại tỏ ra chần chừ, có ý muốn ở lại, thần mong bệ hạ sớm ra lệnh cách chức. Như Hàn Chẩn không có tài, bị sĩ phu chê trách, dù đài gián có nghe nói đến việc đàn hặc, Chẩn vẫn ung dung tự tại, chưa có ý định từ chức^[26]. Thần mong bệ hạ đem các chương sớ mà đài gián và quần thần dâng lên, đều cho Chẩn xem, và ra lệnh cách chức. Như vậy thì Xác tuy bị cách chức, cũng không dám ôm lòng bất mãn. Thần mong bệ hạ sớm ra quyết định sáng suốt.”

[61] Tờ tấu dán vàng nói: “Thần trước sau hai tờ tấu xin bãi miễn Thái Xác, Hàn Chẩn chức Tả Hữu bộc xạ, nay Thái Xác tuy đã dâng biểu xin từ chức, rời khỏi vị trí phía đông, nhưng Hàn Chẩn vẫn ung dung tự tại, chưa có ý định rời đi.”

(Hình Thứ cháu của Tôn Dịch ghi lại lời nói và việc làm của cha mình rằng: Tôn Sân Lão làm Gián nghị đại phu, khi Lưu Chí và Vương Nham Tẩu ra sức công kích Thái Xác, chỉ có Sân Lão không nói gì, Nham Tẩu thậm chí chê trách ông là kẻ gian, Sân Lão bèn cùng Tô Tử Do công kích Hàn Chẩn. Xét thấy Giác đã có một tờ tấu vào cuối tháng giêng, tháng này lại có hai tờ, thì lời của Dịch là sai, không cần biện luận cũng biết. Ngày Giáp Ngọ mùng 5 tháng 2 nhuận, Giác cùng Tô Triệt cùng vào chầu.)

[62] Tư Mã Quang dâng biểu xin từ chức Môn hạ thị lang, lại có tờ tấu nói: “Thần vì bệnh yếu không thể lên xuống ngựa và bái lạy, xin nghỉ triều để chữa bệnh đã gần một tháng, mười ngày nay bệnh tuy đã đỡ, ăn uống cũng khá hơn, nhưng thân thể mệt mỏi, chân sưng lở, đi lại rất khó khăn, phải chống gậy mà đi, không ra khỏi phòng, huống chi là bái lạy, vốn đã không dễ. Thần tự lượng sức, sức khỏe hồi phục hoàn toàn có thể vào chầu, sớm thì vài tháng, muộn thì nửa năm, hoặc hơn thế nữa, chưa thể xác định. Há có kẻ làm quan chấp chính, giữ địa vị cao, hưởng bổng lộc hậu, không vào chầu, không làm việc, an nhàn nằm ngửa, dưỡng bệnh ở nhà, đợi người ta nói, lẽ nào không thấy xấu hổ? Thần vì thế ngày đêm lo sợ, không biết đặt mình vào đâu, nay không tránh khỏi phải dâng biểu, làm phiền thánh thính, xin được bổ nhiệm một chức quan cung để dưỡng già yếu. Thần lo ngại bệ hạ thấy lạ vì đột nhiên có tờ tấu này, nên đặc biệt dâng tờ tấu bày tỏ tấm lòng, mong thánh từ sớm ban cho lời đồng ý!”

[63] Ngày Ất Dậu, Vua ban chiếu đáp không chấp thuận, rồi sai Nội cung phụng quan là Trần Diễn đến tuyên dụ. Tư Mã Quang lại tâu: “Thần từ khi còn nhỏ theo học, giảng đạo của tiên vương, nghe phong cách của người quân tử, tự nghĩ không đủ sức, nhưng thường mong có chí tôn Vua giúp dân, không ngờ được may mắn, được bệ hạ nhầm lấy tiếng hư, bổ nhiệm từ chốn dân gian, đặt vào chốn miếu đường, lễ ngộ quá ưu đãi, ủy nhiệm rất trọng. Thần không phải gỗ đá, há không biết mang ơn lớn, khắc ghi trong lòng, nguyện dốc hết sức tài mọn, báo đáp chút ít, lưu luyến triều đình, há dám dễ dàng từ bỏ? Không ngờ một sớm mắc bệnh nặng, nhiều tháng không khỏi, hại đến ăn uống, không thể vào chầu. Nay tuy bệnh tình dần ổn, ăn uống cũng tiến triển, nhưng da xương gầy gò, khí lực mệt mỏi, chân sưng lở loét, độc tố còn mạnh. Trong vòng mười ngày, chắc chắn chưa thể đến triều, chiêm ngưỡng long nhan, ngồi yên nhà riêng, chiếm giữ chức vụ, hưởng bổng lộc, dù bệ hạ khoan nhân, thần không biết liêm sỉ, nhưng các bậc thức giả trong ngoài, cùng dân chúng thiên hạ, sẽ nghĩ sao về thần? Kính mong bệ hạ thương xét, theo lời tâu trước của thần, cho thôi chức cung quan, sai khiển một nhiệm, để thần được yên phận.”

[64] Hữu chánh ngôn Vương Địch tấu: (Biên loại chương sơ ngày 26 tháng 2.) “Thần nghe nói Tri xu mật viện Chương Đôn bàn việc pháp dịch chưa tiện. Thần xem xét kỹ bản tấu của Môn hạ thị lang Tư Mã Quang về pháp sai dịch, tuy đại ý đã tốt, nhưng vì chưa được các cơ quan lập thành điều khoản, trong đó có một số chi tiết chưa ổn, cần phải tiếp tục thực hiện để sớm định ra pháp lệnh tốt, không bị những lời bàn tán lung lay. Thần đã dâng tấu vào ngày 24 tháng này. Văn bản của Chương Đôn, thần tuy chưa thấy, nhưng đoán trong đó ắt có điều có thể thi hành, mong bệ hạ cùng các quan chấp chính bàn kỹ. Nếu lời của Chương Đôn thực sự có ích cho pháp dịch, thì thi hành có gì phải nghi ngờ? Chỉ cần đạt được mục đích là được.

Tuy nhiên, Tư Mã Quang từ đầu đã xin thi hành pháp sai dịch, việc này do Tam tỉnh và Xu mật viện thực hiện, các đại thần lúc đó không thể hết lòng tâu bày, mà đợi đến khi đã thi hành rồi mới bàn luận, chỉ muốn làm nổi bật khuyết điểm của Tư Mã Quang, để tỏ ra mình hơn người mà thôi. Điều này há có ý chân thành giúp ích cho chính sự của bệ hạ sao! Tư Mã Quang bàn việc, tuy có khi có điểm chưa tốt, nhưng không hại gì đến việc là người quân tử. Chương Đôn bàn việc, tuy có lúc có điểm hay, nhưng liệu có tránh được việc là kẻ tiểu nhân?

Việc quốc gia đại sự, cần các đại thần chấp chính đồng lòng hợp sức mới có thể thành công. Chương Đôn gian tà lừa dối, tiếng xấu đã lâu. Trong việc pháp dịch này, càng thấy rõ tâm địa của ông ta, muốn hạ bệ Tư Mã Quang mà không nghĩ đến việc làm tổn hại quốc thể và làm lầm bệ hạ. Bệ hạ thấy rõ Chương Đôn như vậy, há có thể để ông ta ở vị trí trọng yếu, coi như người tâm phúc sao? Người xưa không vì người mà bỏ lời nói, nên có điều không thể không xem xét, nhưng kẻ ác cũng không thể không trừng trị. Mong bệ hạ xem xét kỹ, đặc biệt cách chức rõ ràng, để răn đe kẻ bất trung. (Tấu ngày 24 chưa thấy, sẽ tìm lại. Bàn về đầu danh nha tiền, chắc chắn không phải tấu ngày 24, đã phụ vào ngày 28, ngày 24 cũng phụ, nên bỏ một giữ một.)“