[PREVIEW] QUYỂN 381: NĂM NGUYÊN HỰU THỨ NHẤT (BÍNH DẦN, 1086)

Từ tháng 6 năm Nguyên Hựu thứ nhất đời Triết Tông, ngày Giáp Dần đến hết tháng.

[1] Ngày Giáp Dần tháng 6, ban chiếu rằng:

“Trẫm nghĩ rằng từ khi Tiên đế lên ngôi, chú trọng tìm hiểu pháp độ, cốt sao khoan hậu, yêu thương muôn vật, nhân từ với dân. Thế nhưng trong hàng ngũ sĩ phu, có kẻ không suy xét đến ý định ban đầu của triều đình, chỉ biết nịnh hót, bóc lột, hoặc gây ra việc biên giới, hoặc liên tiếp khởi xướng ngục tù, tích tụ từ nguồn cơn, lâu ngày mới thấy rõ tệ hại. Đó là lý do khiến lời bàn tán chưa dứt, triều đình phải trừng trị và cải cách. Sắc lệnh sửa đổi phong tục, tu chỉnh kỷ cương, xuất phát từ lòng công bằng, thực là bất đắc dĩ. Huống chi những tội lỗi rõ ràng đã được xử lý, kẻ ác lớn đã bị trừng trị, thì nên gột rửa những tì vết nhỏ, bỏ qua những việc vụn vặt, không truy cứu thêm, để không làm tổn hại đến sự hòa hợp lớn lao. Bệnh quá nặng, Khổng Tử không làm; trị dân bằng khoan dung, Vua Ngu Thuấn đề cao. Đạo trị nước, cốt sao giữ được đại thể. Từ nay về sau, những ai có liên quan đến việc này, đều không truy hỏi nữa, người bàn tán không được đàn hặc, các cơ quan không được thi hành, để mọi người tự đổi mới, cùng hướng đến phong tục tốt đẹp. Hãy bố cáo khắp trong ngoài, để mọi người hiểu ý Trẫm.”

(Cựu lục chép: “Lúc đó pháp độ của Tiên đế gần như bị bãi bỏ hoàn toàn, quan lại được dùng từ triều trước đều bị đuổi hết, không còn ai ở triều, nên mới ban chiếu này. Thế nhưng việc đàn hặc và trừng trị vẫn tiếp diễn không ngừng.” Tân lục biện rằng: “Lúc đó đã có người bị đày, lo ngại những người đang tại chức sẽ bất an, nên ban chiếu tay để tỏ lòng khoan dung, đó là sự nhân hậu tột cùng của triều đình. Nếu nói rằng quan lại triều trước không còn ai ở triều, mà việc đàn hét vẫn tiếp diễn, thì cần gì ban chiếu này? Lời bàn đó không đúng. Từ chữ ‘Lúc đó Tiên đế’ đến ‘không ngừng’ xóa bỏ 35 chữ.” Chiếu ban ngày 28 tháng 6, Giáp Dần, theo Cựu lục. Tấu nghị của Vương Địch lại chép là ngày 8 tháng 6, không rõ lý do, cần tra cứu thêm. Chính mục của Lã Đại Phòng chép ngày 28 tháng 6 có chiếu tay dụ về ý định trừng trị và cải cách chính sự, chính là chiếu này. Việc ban bố chiếu thực tế là ngày 11 tháng 7, có lẽ do lời bàn tán nhiều, nên hơn mười ngày sau mới tuyên bố.)

[2] Cấp sự trung Hồ Tông Dũ tấu: “Trong chiếu của Trung thư tỉnh có câu ‘người nói không được đàn hặc nữa, các cơ quan không được thi hành’, thần ngu muội cho rằng hai câu này không tiện về thể thức, mong bỏ hai câu này thì sẽ hoàn toàn tốt đẹp.”

(Nguyên Hựu mật sớ. Sau đó, chiếu ban ra không có sáu chữ “người nói không được đàn hặc nữa”, có lẽ là theo lời tấu của Tông Dũ. Ngày 11 tháng 7 có thể tra cứu.)

[3] Ban đầu, Đặng Oản bị giáng chức ở Trừ Châu, người nói chưa thôi, Phạm Thuần Nhân khuyên Thái hoàng thái hậu không nên thi hành, Thái hoàng thái hậu bèn muốn ban chiếu để an ủi những người bất mãn, nhưng sau đó lại dừng lại. Đến khi Lữ Công Trước cứu Giả Chủng Dân, Thái hoàng thái hậu lại muốn ban chiếu, Công Trước cho là đúng, bèn theo đó. Có người nói với Công Trước: “Nay trừ ác không hết, sẽ để lại họa về sau.” Công Trước nói: “Đạo trị nước là bỏ đi những điều quá đáng, thời Văn, Cảnh, lưới lỏng để lọt cá lớn. Huống chi nhân tài thực sự khó kiếm, nên để họ tự đổi mới, lẽ nào bắt họ tự bỏ mình hết sao^[1]!”

(Điều này căn cứ theo Lữ Công Trước gia truyền.)

[4] Chiếu chưa ban ra, các quan ngôn sự dâng chương bàn việc không nên, Ngự sử trung thừa Lưu Chí nói:

[5] Thần nghe triều đình bàn định muốn ban chiếu khắp trong ngoài để an ủi lòng người, nhưng nghe đồn đại nhiều điều, thần không dám nói^[2]. Nếu quả thật như vậy, thần thực không hiểu. Thần thấy từ khi bệ hạ lên ngôi đến nay, sửa sang chính sự triều trước, thêm bớt pháp lệnh, thăng giáng quan lại, đại thể đều chuyên tâm an dân, bốn phương đều hiểu rõ ý chỉ của bệ hạ, thật rõ ràng minh bạch. Đối với những kẻ mang lòng riêng tư, phạm tội, dù là người thân cận quý trọng cũng không tha, còn những lời trung tín, dù nhỏ cũng đều ghi nhận, điều này ai cũng biết. Thần chỉ không hiểu triều đình còn nghi ngờ điều gì mà muốn đến từng nhà từng hộ để giải thích. Nếu cho rằng gần đây cách chức một hai quan lại, sợ những kẻ phe cánh không khỏi dao động, nên ban chiếu để an ủi; thần cho rằng lòng người không xa nhau lắm, không theo mệnh lệnh trên mà theo ý riêng, dùng lời nói để động viên dân chúng, không bằng dùng việc làm để chỉ bảo, từ xưa đã vậy.

Nếu triều đình thực sự muốn soi mói từng chi tiết, truy xét lỗi lầm cũ, thì dù có ban chiếu, người ta cũng không tin. Nay chỉ cần ý định trừng phạt tội lỗi của triều đình xuất phát từ công luận, chỉ quý trọng đại thể, không bàn đến chi tiết, thì dù không nói gì, cũng không lo người ta không biết. Gần đây pháp lệnh triều đình đã đầy đủ, công tội rõ ràng, quan lại dân chúng yên ổn, đúng lúc nên giữ yên không gây việc, sao lại tự sinh nghi ngờ, muốn dùng lời lẽ nhỏ nhặt để tự phân trần, thuyết phục lòng người? Thần sợ trong ngoài sẽ có kẻ dò xét bệ hạ. Từ xưa, từ thời Hán, Đường trở đi, vì trừng trị kẻ phản nghịch, hoặc đánh bại kẻ tiếm ngụy, trong lúc nguy nghi, lo sợ có biến động, nên vội ban chiếu để an ủi trước khi việc xảy ra. Nay thăng giáng quan lại, lúc nào chẳng có, sao lại phải ồn ào, tự sinh ý bất an, thần thấy thật là quá đáng. Thần còn nghe rằng, nhân tài thực sự khó tìm, nếu không phải là kẻ đại gian đại ác, mang lòng tà ác đến cùng, thì ngoài ra đâu có lý do gì phải bỏ rơi suốt đời? Người xưa lấy công bù tội, nói rằng dùng công không bằng dùng lỗi, chính là vì thế. Trước vì tội mà bị cách chức, sau vì công mà được thăng tiến, đó là cách triều đình công bằng với thiên hạ, chỉ cần thấy một hai việc như vậy, thì trong ngoài sẽ không cần nói cũng tin. Thần cho rằng kế sách an ủi kẻ dao động, không gì hơn thế, cần gì phải dùng lời nói suông? Kính mong bệ hạ quyết đoán, bãi bỏ ý định ban chiếu, tránh cho bốn phương nghi ngờ, để thiên hạ được yên ổn.

(Sách 《Tạp lục》 quyển 2 có ghi ngày tháng, nói là ngày 29 tháng 6 năm Nguyên Niên.)

[6] Tờ tấu dán vàng viết: “Thần nghe được từ lời đồn, chưa biết hư thực, nhưng nếu quả có việc đó, thì thiệt hại sẽ không nhỏ, cần phải tâu bày trước sự việc, mong được dừng lại, để giữ vẹn đại thể.” ^[3]

[7] Lại tâu:

[8] Thần gần đây nghe triều đình bàn định muốn ban chiếu trong ngoài, nghe từ lời đồn, chưa thấy đầu đuôi, nhưng thần nghĩ rằng việc triều đình làm không thể không thận trọng, trước đây đã từng tâu trình. Nay bên ngoài bàn tán xôn xao, lại khác với trước, đại ý cho rằng từ khi bệ hạ lên ngôi đến nay, sửa đổi pháp lệnh, thăng giáng quan lại, nay lại đổi ý tự hối hận, nên muốn ban chiếu giải thích rõ ràng; lại rất chán ghét việc đài gián dâng lời, nên muốn răn đe nhiều người, truyền nhau nhắc nhở; và cho rằng từ nay các quan dù có phạm tội cũng không còn lo sợ, đài gián dù có nghe thấy cũng không dám nói. Chiếu lệnh chưa ban, người ta đã bàn tán, thần đang giữ chức ngôn lộ, nghe được như vậy, không dám không tâu.

[9] Thần cho rằng hình phạt, ban thưởng, ban cho hay tước đoạt đều là công cụ của thiên hạ, không phải chỉ để thuận theo lòng người, mà phải làm đúng đắn. Trước đây, triều đình ban ân huệ cho dân chúng, bãi chức một hai kẻ quan lại tham nhũng, hại nước hại dân một cách trắng trợn nhất, để răn đe những kẻ khác. Đó là ân huệ lớn, nhưng bệ hạ cho là đúng hay chưa đúng? Nếu thực sự cho là đúng thì đã đủ, cần gì phải đến từng nhà từng hộ để giải thích, tự mình gợi lên ý nghi ngờ, khiến người trung nghĩa mất lòng, kẻ gian ác may mắn thoát tội, điều này thần không hiểu.

Các quan đài gián phần lớn là những người thấp cổ bé họng, cô độc, nghèo khó, lại được giao nhiệm vụ chỉ trích Vua, đàn hặc những kẻ quyền quý gần gũi, thế lực của họ vốn đã không đủ, nếu lại bị ngăn cản, đe dọa giết hại, thì ai cũng sẽ lo cho bản thân, ai dám nói hết lời? Hơn nữa, việc lời nói của họ có được nghe hay không còn tùy thuộc vào triều đình, thường thì muốn nói mười việc, nhưng sau khi suy nghĩ lại, đã bỏ đi năm sáu. Lời nói dù đã trình lên, lại bị sàng lọc, nên tỷ lệ được nghe chỉ còn một hai phần. Như vậy, triều đình nghe lời nói đã rất thận trọng, dù bàn luận nhiều, nhưng người nói có tội gì? Hơn nữa, đài gián lấy việc nói thẳng làm chức trách, nếu nay ban chiếu rõ ràng, cấm họ không được nói, thì đó là ban cho họ chức vụ nhưng lại tước đi nhiệm vụ, khiến họ bị kẻ tiểu nhân khinh miệt, chế giễu, không thể tự đứng vững, rồi cùng nhau từ chức. Như vậy, đường ngôn luận bị bế tắc, ai còn dám trình bày những kế sách lợi hại lên trên? Điều này thần cũng không hiểu. Thần đã suy nghĩ nhiều ngày đêm, việc này rất dễ thấy, không biết ai đã đề xuất kế sách này với bệ hạ? Thần mong bệ hạ suy nghĩ kỹ lời thần, đừng xem nhẹ, hãy nhanh chóng thu hồi chiếu chỉ, để yên lòng sĩ luận. Nếu vốn không có ý này, mà thần nghe nhầm, thì tội thần đáng chết muôn lần.

[10] Thiếp hoàng nói: “Thần suy đoán ý chỉ của chiếu thư, cho rằng những việc tệ hại trước đây đã được cải cách, tội lỗi cũ đã được xóa bỏ, nên ban chiếu lệnh cho quan lại và dân chúng sửa đổi hành vi, tự làm mới mình. Thần riêng nghi ngờ điều này. Nếu quả thật như vậy, thì hại càng lớn. Thần cho rằng triều đình đại thể tu sửa và làm sáng tỏ pháp lệnh của tiên đế, loại bỏ những kẻ phạm pháp, đó mới là chính sách tương thành của các đời Văn, Vũ, Thành, Khang. Nay nói rằng cùng đổi mới, bắt đầu từ hôm nay, thì thần không biết chính sự của triều đình trước sẽ ra sao? Lấy điều này để thị hiện cho thiên hạ, thực là tổn thương quốc thể. Bàn luận của nhiều sĩ phu đã có đề cập đến điều này, không thể dễ dàng phát ra.”

[11] Lại thiếp hoàng nói: “Nếu có quan lại nào có tội lỗi cũ, ác độc mà thiên hạ không thể dung thứ, thì dù ngày nay người nói tạm theo chiếu chỉ, không dám đàn hặc trị tội, nhưng một mai lại đề bạt những kẻ ấy, mà đường ngôn luận lại không bàn đến, thì chẳng phải là phụ lòng triều đình và đánh mất chức trách sao! Vì vậy, dù có giết chóc, cũng phải tranh luận, nên chiếu thư ngày nay không đủ để ngăn cấm họ tất nói.”

[12] Lại thiếp hoàng nói: “Bệ hạ muốn vỗ về kẻ tiểu nhân, khiến họ không tự nghi ngờ, chỉ cần từ nay về sau che đậy lỗi nhỏ, không ban hành khiển trách là đủ. E rằng không nên tỏ rõ ý không hỏi đến mọi việc, khiến họ buông thả không kiêng sợ gì, đó không phải là cách để thần minh quyền uy, tôn nghiêm kỷ cương. Vẫn mong xem lại tấu chương trước của thần, một chỗ xem xét kỹ lưỡng.”

[13] Lại thiếp hoàng nói: “Năm Trị Bình, trong việc bàn về miếu thờ Bộc, chấp chính không thắng được công luận, đến nỗi phải dán bảng ở triều đường, khéo léo giải thích, nhưng lòng người cuối cùng vẫn không cho là phải. Từ đó biết rằng lý lẽ thắng thì không cần phải lấy lời nói để thị hiện cho người, chỉ cần chính mình cẩn thận làm việc mà thôi.”

[14] Lại thiếp hoàng nói: “Bệ hạ sửa đổi pháp độ, thăng giáng kẻ thiện ác, xuất phát từ chí công, thiên hạ may đã được an ủi và kính phục. Nay vô cớ tự sinh nghi ngờ, tự tin không vững, chỉ dùng lời nói để thu phục nhân tình, tổn thương đại thể quốc gia.”

[15] Lại nói:

[16] Thần gần đây đã hai lần dâng tấu, xin bãi bỏ việc ban chiếu chỉ, nhưng chưa biết ý chỉ của Thánh thượng có cho xem xét hay không. Các sĩ đại phu đoán ý gió chiều, truyền tụng lẫn nhau, không tránh khỏi những lời bàn tán. Thần cho rằng việc ban chiếu vốn là để an định lòng người, nhưng chiếu lệnh chưa ban ra mà sự việc đã bị tiết lộ, ngược lại khiến lòng người nghi ngờ, thì lợi hại đã rõ ràng, điều này rất không phù hợp với ý định trấn an trong ngoài của bệ hạ. Thần đảm nhiệm chức vụ ngôn lộ, nếu không bàn luận việc này thì thần có tội, vì vậy không ngại phiền toái, xin được trình bày hết ý kiến.

[17] Thần kính cẩn xét rằng Tề Hoàn Công cùng Quản Trọng bàn kế đánh nước Cử, kế hoạch chưa thực hiện mà đã lan truyền trong dân chúng, người dân nói: “Quân tử giỏi mưu kế, tiểu nhân giỏi đoán ý, thần đã đoán được rồi.” Vì vậy, người trong triều đình không làm thì thôi, nếu đã làm thì dù là mưu kế bí mật, người ta cũng đoán biết được. Huống chi bệ hạ đã sửa sang chính sự, thanh lọc nhân vật, lại muốn bỏ qua những việc nhỏ nhặt, bao dung lỗi lầm, tỏ ra khoan dung với thiên hạ, đó thực sự là ân huệ lớn. Nhưng ý định này đã rõ ràng, lo gì người ta biết hay không, nếu thực hiện thêm một hai việc nữa thì trong ngoài đều hiểu ý, mọi việc sẽ thông suốt. Cần gì phải nói nhiều, tự phân biệt quá mức, vội vàng lấy lòng tin, như vậy chẳng phải làm hại đến đại thể quốc gia sao! Đại ý của chiếu thư chỉ là nói rằng những kẻ tội ác đã bị trị tội, muốn cho những người còn lại sửa đổi hành vi, tự làm mới mình. Kính nghĩ rằng Tiên hoàng đế nuôi dưỡng nhân tài, bố trí khắp trong ngoài, trong đó không thể không có kẻ gian tà, nay đã thực hiện việc trừng phạt và khuyến khích, đó chính là để hoàn thành cái đẹp của Tiên đế. Nếu nhất định phải thể hiện trong chiếu thư, tỏ ra khoan dung, cho họ tự làm mới, thì dường như phân biệt với chính sự trước đây, làm tổn hại đến đạo trị nước, không gì lớn hơn điều này. Vậy thì lòng người an hay không an, là ở chỗ bệ hạ lập ý và hành động như thế nào, không phải ở việc ban chiếu. Sau khi chiếu thư ban ra, sự việc bị trở ngại, tác hại sẽ đến mức này. Thần mong bệ hạ sâu sắc xem xét, đặc biệt bãi bỏ việc ban chiếu, để bảo toàn đại thể, thần vô cùng khẩn thiết.

[18] Thiếp hoàng nói: “Vẫn xin kiểm tra lại hai bản tấu trước của thần, xem xét kỹ lưỡng một chỗ.”

[19] Lại dán tờ vàng nói: “Hạ chiếu tự nghi ngờ, thật không phải là quốc thể. Lại nghe ý chiếu còn răn bảo người nói, cho rằng những việc xấu cũ và kẻ gian ác từ nay đều không được đàn hặc, điều này càng không tiện. Bởi vì quan đài gián vốn là tai mắt của nhà Vua, để giám sát kẻ gian tà, nay đặt ra quan ngôn sự mà cấm họ nói việc, là có tai mắt mà tự che lại, không để họ thấy nghe gì cả. Kẻ tiểu nhân lừa dối trời đất, bất trung bất nghĩa, tội của họ đã rõ, mà lại hạn định từ nay về sau tất cả không hỏi, thì những kẻ trước đây đã bị tội, sao lại không may mắn? Kẻ tiểu nhân thân có tội lỗi, thường khiến họ sợ hãi khi bị phát giác, thì may ra họ còn biết kiêng dè. Nếu minh bạch bảo họ rằng: ‘Ngươi trước đây tuy có tội, nhưng từ nay không kể lớn nhỏ đều không hỏi nữa, không để người nói đến ngươi nữa.’ Thần e rằng kỷ cương triều đình không nghiêm, kẻ dưới sẽ có lòng khinh nhờn.”

[20] Lại dán tờ vàng nói: “Những điều quan đài gián nói, là ở việc bệ hạ nghe hay không nghe mà thôi. Nếu lời nói không hợp lý, hoặc mang tà ý, kết bè đảng, thì đuổi đi, cách chức, không gì là không được; không nên vô cớ cấm đoán, khiến họ không được đàn hặc tội ác, để kẻ tiểu nhân ngạo nghễ tự do.”

[21] Lại dán tờ vàng nói: “Dân có thể khiến họ làm theo, không thể khiến họ biết rõ. Nay bệ hạ muốn lấy đức độ bao dung, che lấp khuyết điểm, nhưng chỉ nên tùy việc mà làm, không nên báo trước cho người khác, để thiên hạ thấy ý tự nghi ngờ của mình.”

[22] Điện trung thị ngự sử Lâm Đán tâu:

[23] Gần đây nghe đồn triều đình muốn ban chiếu thư, răn bảo các quan giữ việc tâu bày không nên ghét ác quá mức, làm lung lay lòng người. Lúc đầu nghe thấy, cho rằng đây là lời nói bừa bãi về triều đình, hoàn toàn không tin, nhưng sau đó người truyền càng nhiều, không thể không nghi ngờ. Thầm nghĩ, khi bệ hạ mới lên ngôi, khiêm tốn lắng nghe, chiêu mộ lời nói ngay thẳng, người khắp bốn phương ai chẳng vui mừng, đó thực là phúc của tông miếu, xã tắc. Nay mới qua một năm, nếu đã chán nghe lời tâu, lại có chiếu cấm chỉ, thì những kẻ đang lắng nghe, ngóng chờ, há chẳng tan rã sao? Điều này tất có kẻ bày mưu để lừa dối bệ hạ, thần đoán ý của họ không ngoài hai điều: một là cố làm việc khoan dung để mua danh với kẻ tiểu nhân; hai là dùng việc này để tự tiến cử, cho rằng có thể không phỉ báng tiên đế. Cái đạo quan trọng của việc trị nước, chỉ ở chỗ làm cho đạo quân tử thịnh, đạo tiểu nhân suy mà thôi. Đạo quân tử thịnh, thì ơn đức ngày càng thấm khắp thiên hạ, mà thành phúc của triều đình; đạo tiểu nhân suy, thì khổ cực không đè lên dân, mà được lòng bốn phương. Há có việc vì dân trừ khổ cực, mà lại khiến lòng người bất an sao? Nếu thế, thì Vua Thuấn không nên đày bốn kẻ ác, Khổng Tử không nên giết Thiếu Chính Mão. Bậc thánh nhân đối với kẻ tàn hại người không nhân, giết mà không nghi ngờ; nay triều đình khoan dung, thấy tội ác của họ, chỉ là để xoa dịu lòng người, tước bớt quan chức, giáng chức sai khiển mà thôi, có hại gì cho thân họ, có xấu hổ gì với thiên hạ, mà khiến lòng người bất an sao?

Những kẻ tiểu nhân này, vốn không có lòng yêu Vua lợi dân, người ta ghét đã lâu, còn đáng thương xót gì, mà lại khoan dung, thật là đảo lộn! Vả lại, tiên đế thông minh sáng suốt, lo lắng chăm chỉ việc chính sự, không tiếc tước cao lộc hậu, mà cùng với sĩ đại phu chia sẻ, là mong họ hết lòng trung thành, để báo đáp ân sủng. Thế mà họ kết bè kết đảng, công khai khinh nhờn, xấu xa tàn bạo, không gì là không làm. Khiến người trên dù có phép hay ý tốt, mà ơn không thấm xuống dưới, ngầm chịu oán hận của dân, tội phản nước lừa Vua của họ, sao có thể giết hết được? Trước đây các quan chấp chính, các quan giữ việc tâu bày, mắt thấy tai nghe, không chịu báo cáo, nên triều đình chưa trị tội họ. Nay tội ác đã bộc lộ hết, nhưng triều đình rốt cuộc không nỡ giết hẳn mà xử công khai, dù có giáng chức, cũng chỉ là làm theo ý thánh của tiên đế, trừng trị kẻ bất trung bất lương, và để cho thiên hạ biết việc sai trái trước đây, tự có người dâng lời, quan thi hành, không phải xuất phát từ ý gốc của tiên đế. Như thế, sao có thể cho là phỉ báng tiên đế được?

[24] Đại để các quan chức nói việc, gây thù chuốc oán, há phải là điều họ muốn làm? Triều đình quá khen ngợi và ủng hộ, còn có người sợ hãi, do dự mà không dám nói hết, huống chi lại có sự ngăn cản, thì họ sao dám liều mình không tiếc thân để bày tỏ lòng trung với bệ hạ? Thần e rằng từ đây khiến những người ngay thẳng lại bị bọn tiểu nhân chỉ trỏ chê cười, khinh nhờn, ắt sẽ mang lòng sợ hãi tránh né, mà không được yên vị. Nếu lời nói việc làm, đàn hặc không đúng, vui giận tùy ý, triều đình chỉ rõ cho mọi người, cách chức cũng được, đày đi cũng được, nhưng không nên ban một chiếu chỉ chung chung, đều ngăn cản họ. Hiện nay triều đình đang lo bọn gian tà nhân cơ hội gây tội lỗi, chỉ nhờ vào các quan chức tai mắt để phòng ngừa, xem xét, sửa chữa, nếu tự mình bưng bít, mở đường cho bọn tiểu nhân may mắn, thì sau này các đại thần chấp chính muốn tiến cử những kẻ bất trung bất lương, tội ác rõ ràng trước đây, đặt vào chỗ gần gũi quan trọng, làm hỏng việc ủy nhiệm của triều đình, sẽ có cớ để bịt miệng các quan đài gián. Điều này rất không phải là kế sách hay. Thần không dám xấu hổ vì lỗi lầm mà làm điều sai trái, và coi trọng việc từ chức, chỉ là tiếc thân thể quốc gia, sợ người thiên hạ hiểu lầm ý triều đình, mà nảy sinh lòng nghi ngờ, do dự. Việc lợi hại liên quan không nhỏ, mong bệ hạ cẩn trọng xem xét.

[25] Tờ thiếp hoàng nói: “Bệ hạ mới lên ngôi, ban đầu đã hạ chiếu cầu lời nói, trong đó có lấy việc a dua xúi giục, vượt phận cầu danh làm điều răn. Lúc đó người trong ngoài muốn nói, còn sợ hãi mà câm lặng, nhờ tháng sáu lại ban chiếu dụ, từ đó người ta mới dám nói. Vì chiếu cầu lời nói có chút hình thức răn đe, người ta còn không dám nói, huống chi nay hạ chiếu răn cấm nói, rõ ràng khiến không được bàn luận, thì lại há còn ai dám nói nữa chăng? Nếu bọn gian tà được dùng, có chút chỉ trích, ắt sẽ phạm lệnh, nếu im lặng không nói, há phải là nghĩa của bậc trung thần chí sĩ phụng sự Vua báo đáp nước? Vậy chiếu này ban ra, đối với việc nước, có thể nói là rất quan trọng, bệ hạ không thể không suy nghĩ.”

(Tờ tâu của Đán không rõ thời gian, phụ theo sau Lưu Chí.)

[26] Giám sát ngự sử Thượng Quan Quân nói:

[27] Thần trộm nghe chiếu thư của bệ hạ, an ủy các đại thần trong ngoài, cho rằng những kẻ gian ác cũ từ trước, tất cả đều bỏ qua không hỏi tới, đài gián vẫn không được đàn hặc trị tội. Thần mới nghe tin, nghi ngờ không tin, nhưng mấy ngày nay, các bậc sĩ phu truyền nhau càng nhiều, đều cho là thật. Thần là kẻ bất tiện, giữ chức phong hiến, nghe mà không tâu trình thì là giấu giếm, nghi mà không bàn luận thì là bỏ bê chức vụ, làm phụ lòng bệ hạ tin dùng. Thần trộm nghĩ rằng ý chỉ của chiếu thư, ắt là vì trước đây đã cách chức một hai đại thần, những kẻ gian nịnh sâu độc, bóc lột dân, lừa dối trên, sợ bè đảng phản loạn không có ý tự toàn, nên ban chiếu này để an ủy họ. Thần cho rằng thưởng phạt là quyền lớn của bậc nhân chủ, dùng để tỏ rõ công luận thiên hạ, khiến người làm thiện được khuyến khích, kẻ làm ác phải cảnh giác, cốt ở chỗ xử lý cho thật đúng, quyết đoán cho thật chắc. Nếu trừng trị một hai kẻ gian thần mà lại nghi ngờ vì đồng loại sợ hãi, lại dùng lời tốt đẹp để an ủy họ, thì đó là chính sách khoan dung, không phải là cách để tin dùng thưởng phạt và tỏ rõ công luận thiên hạ. Không biết bệ hạ cho rằng việc trước đây cách chức một hai kẻ gian nịnh hiểm độc là đúng hay sai? Nếu cho là sai, thì ngày ban mệnh, sĩ tử thiên hạ không ai không vui lòng kính phục, đều cho rằng bệ hạ thông minh sáng suốt, thấu rõ phải trái, không nên nghi ngờ việc đó là sai. Nếu cho là đúng, thì trừ bỏ kẻ gian không nên nghi ngờ, không nên do dự mà dừng lại, làm chính sách khoan dung.

[28] Gián quan và Ngự sử lấy việc can gián làm chức trách, đối với những việc được mất trong chính sự, tà chính của bề tôi, phàm những điều liên quan đến lợi hại, trị loạn của thiên hạ, đều có thể tâu lên, nhằm mở rộng tai mắt của triều đình, thông suốt tình hình thiên hạ. Từ xưa, các bậc Vua chúa mong cầu trị đạo đều khuyến khích bề tôi dâng lời can gián, răn dạy họ không được im lặng, chưa từng nghe việc ban chiếu trước rằng việc gì không được phép nói. Nếu việc thiên hạ nhất định phải đợi chiếu chỉ cho phép mới được nói, thì chức Ngự sử chỉ là hư danh, việc thiên hạ triều đình sẽ không thể nghe biết được. Khi Bệ hạ mới lên ngôi, đã ban chiếu cho sĩ dân khắp nơi, kể cả những kẻ hèn mọn, đều được dâng lời bàn luận chính sự, nói về lợi hại. Lúc ấy, người trong thiên hạ không ai không vui mừng hớn hở, dốc hết sở kiến để giúp soi sáng cho triều đình, lại còn ca ngợi tán thán, cho rằng Bệ hạ thực sự rộng lượng, sáng suốt, biết nghe lời can gián.

Chiếu chỉ ngày nay lại răn dạy chức quan can gián không được đàn hặc, trị tội, nếu có việc ấy, e rằng sẽ làm tổn hại đến cái đẹp của việc Bệ hạ biết nghe lời can gián, khác với ý mở rộng đường ngôn luận trước đây. Hiện nay pháp độ chưa đầy đủ, dân chúng chưa giàu có, trong nước còn nhiều việc chính sự chưa làm, ngoài biên cương còn man di chưa quy phục, đúng là lúc triều đình phải chăm chỉ ngày đêm bàn luận lợi hại, rộng nghe lời bàn của mọi người. Nếu để gián quan, ngự sử trên thì xem ý chỉ của triều đình, dưới thì dò xét ý của đại thần, trong lòng uất ức, những điều muốn nói không được trình bày, việc thiên hạ không được tâu lên, e rằng không phải là phúc của triều đình. Nếu ý Bệ hạ cho rằng những lỗi lầm cũ nên che đậy, cho họ cơ hội sửa mình làm lại, thì những kẻ dâng lời chỉ nêu ra việc nhỏ nhặt, không đáng trị tội, Bệ hạ bỏ qua lời họ mà không dùng là được. Thực sự e rằng không nên răn dạy trước rằng không được đàn hặc, trị tội, làm tổn hại đến cái đẹp của việc Bệ hạ biết nghe lời can gián. Thần ngu muội, kính xin thu hồi chiếu chỉ, để phù hợp với ý mở rộng đường ngôn luận trước đây. Kính mong Bệ hạ lưu tâm xem xét kỹ, thiên hạ may mắn biết bao.

(Theo 《Nguyên Hựu Chương Tấu Lục》, Thượng Quân Quân đã dâng tấu này vào ngày 5 tháng 7, nay phụ chép sau Lưu Chí, không dời ra nữa, các trường hợp khác đều làm theo cách này.)

[29] Tả ty gián Vương Nham Tẩu tâu:

[30] Thần những ngày gần đây nghe phong thanh rằng bệ hạ muốn ban chiếu thư để an định lòng người đang dao động. Thần không biết việc này có thật hay không, nhưng đã nghe được thì không thể không nói trước để bệ hạ tham khảo. Không rõ việc này xuất phát từ ý của bệ hạ hay từ kế sách của những người bên cạnh? Nếu xuất phát từ ý của bệ hạ, thì thần cho rằng bệ hạ đang lo lắng quá mức; nếu xuất phát từ kế sách của những người bên cạnh, thì thần cho rằng họ đã làm bệ hạ hiểu lầm. Từ xưa đến nay, triều đình cách chức kẻ gian tà vốn là việc thường, sao cần phải lo lắng quá mức mà khiến lòng kẻ gian động loạn? Họ sẽ cho rằng bệ hạ sợ họ, ắt sẽ ngấm ngầm tăng thêm khí thế hung hãn, âm mưu tạo họa, lung lay người lương thiện, rình rập chính sách mới. Há chẳng đáng cảnh giác sao!

[31] Kính nghĩ, từ khi bệ hạ lên ngôi đến nay, trên hợp ý trời, dưới thuận lòng dân, xua đuổi kẻ gian tà, đề cao người trung trực, tiếp thu lời hay trong thiên hạ mà không chán, cải cách việc hủ bại trong thiên hạ mà không nghi ngờ, nên mới khiến bốn phương yên ổn, trăm họ ca ngợi, khôi phục lại thời thịnh trị của tổ tông. Bệ hạ chỉ nên ngày càng vững lòng, phát huy đạo này để giữ vững phúc lành vô biên của xã tắc, không nên thay đổi ý định ban đầu. Lòng gian tà đã khó ngăn chặn, huống chi lại khuyến khích; lời thẳng thắn đã khó cầu, huống chi lại ngăn trở. Nuôi dưỡng người quân tử và tiêu trừ kẻ tiểu nhân, chỉ trong một lời của bệ hạ; nuôi dưỡng kẻ tiểu nhân và tiêu trừ người quân tử, cũng chỉ trong một lời của bệ hạ. Đây là mấu chốt của sự hưng thịnh hay suy vong của quốc gia, là cơ hội của sự trị hay loạn trong thiên hạ. Bệ hạ không thể không suy nghĩ sâu xa, không thể không phòng bị trước. Thần sợ rằng chiếu thư ban ra thì lời nói sẽ chậm trễ, nên mạo muội trình bày trước. Mong bệ hạ tiếp nhận lòng trung thành ngu muội của thần, thu lại chiếu thư, đừng ban xuống, để bọn gian tà tự lắng xuống, nuôi dưỡng uy nghiêm của triều đình; để người lương thiện tự yên ổn, củng cố thế nước. Thiên hạ may mắn biết bao!

[32] Tờ dán vàng viết: “Thần trộm nghĩ rằng sau khi hạ chiếu, bọn gian thần lâu năm sẽ yên ổn, nhưng các bậc trung thần nghĩa sĩ ắt không thể yên lòng. Bệ hạ đang tìm cách trị quốc thịnh vượng, để nối tiếp sự hưng thịnh của tổ tiên, nhưng lại khiến các bậc trung thần nghĩa sĩ không thể hết lòng, đó không phải là phúc của bệ hạ. Mong bệ hạ nhân lời thần mà suy nghĩ kỹ lại, trọng thị việc ban chiếu này, thật may mắn! Thuấn đế trừ bỏ bốn kẻ hung ác, nhưng đảng của bốn kẻ ấy hẳn vẫn còn người trong triều ngoài nội, chưa từng nghe nói hạ chiếu để an ủi đảng của bốn kẻ hung ác. Thần từ khi nghe tin hạ chiếu, ăn ngủ không yên, chắc rằng bệ hạ sợ lời nói nhiều, nên mới có chỉ thị này, không biết sau này thần phải làm sao để giữ chức vụ, nói ra thì phạm lệnh, không nói thì phụ ơn, tiến thoái lưỡng nan, không biết xử trí ra sao. Mong bệ hạ xem xét, đừng để sai lầm trong việc này. Quan ngôn sự phải trung thành với chúa thượng, công bằng với thiên hạ, mới là xứng chức. Trung thành thì không kết bè kết đảng, nên lời nói không giấu giếm; công bằng thì không dám tùy hỷ nộ, nên lời nói không dối trá. Nếu có kẻ kết bè gian tà lừa dối trên, hoặc có ý báo thù riêng, hoặc vu cáo người khác, hoặc lấy việc tố cáo làm ngay thẳng, hoặc âm thầm lo sợ, thì bệ hạ nên xem xét kỹ tình hình, cách chức là được, đày ải cũng được, nhưng dùng mệnh lệnh để ngăn cấm mọi lời nói thì không nên. Nếu có chiếu thư, mong bệ hạ nghe theo lời thần, chỉ lấy ý chỉ của thánh thượng vào trong cung, để yên lòng người nói.”

[33] Nham Tẩu lại tâu:

[34] “Thần trước đây nghe tin muốn hạ chiếu để an lòng các quan, liền dám phạm thiên uy, tâu rằng việc này không tiện, xin thu hồi chiếu thư, đừng ban ra. Thần lo rằng lời nói chưa thấu đáo, thánh tâm chưa chấp nhận. Thần nghĩ việc này xuất phát từ hành động của bệ hạ, liên quan đến quốc thể rất lớn, thần không dám cẩu thả yên lòng, im lặng mà phụ lòng bệ hạ đối đãi bình thường.”

[35] Trộm thấy từ khi Bệ hạ lên ngôi đến nay, chỉ lấy việc cầu lời nói làm đức lớn, tiếp nhận can gián làm công lao thánh thiện, thiên hạ nghe đồn, không ai là không phấn khởi. Dù các bậc minh chủ đời trước cũng chưa từng làm được như vậy, chính nên ngày ngày tiến bước trên con đường này không mệt mỏi để hoàn thành, để đáp ứng kỳ vọng của thiên hạ. Nay mới hơn một năm, mà đã vội ban chiếu này, tuy danh nghĩa là an ủi kẻ có tội, nhưng thực chất là hạn chế người nói. Thần e rằng bốn phương nghe đồn, sẽ nghi ngờ triều đình chán ghét lời nói và từ chối can gián, làm tổn hại đến cái đẹp lớn lao của Bệ hạ. Thần cho rằng chiếu này ban ra, trên không có lợi cho thánh đức, giữa không có lợi cho thể chế trị quốc, dưới không có lợi cho lời nói trung thực, chỉ là làm nản lòng người lương thiện, tăng thêm ý đồ gian tà mà thôi. Không chỉ vậy, mà còn sẽ có kẻ khinh nhờn triều đình, cho rằng có thể dò xét; khinh thường chính lệnh, cho rằng có thể lung lay. Từ xưa đến nay, các bậc Vua chúa muốn trị quốc, chỉ lo rằng lời nói không nhiều, thiện ác của thiên hạ có điều không nghe thấy, làm tắc nghẽn sự thông minh của mình, chưa từng nghe nói cấm người nói khiến họ không dám nói. Người nói nói ra, Bệ hạ chọn điều khả thi mà làm theo, trên không làm tổn hại đến sự sáng suốt của Bệ hạ, dưới không làm mất chức trách của người nói, thì lời nói dù nhiều cũng có hại gì!

[36] Thần lúc đầu làm quan gián, đứng dưới rèm, thân nghe lời dạy ân cần của bệ hạ bảo thần rằng: “Việc trong thiên hạ dù lớn nhỏ, cứ từng việc tâu lên, sẽ từng việc giải quyết.” Thần cảm kích ơn sâu, hận chưa dốc hết gan dạ để báo đáp. Nay chiếu thư, thần chưa hiểu rõ, bệ hạ cầu lời nói thiết tha như vậy, không nên chán nghe lời can gián sớm như thế. Cổ nhân thích nghe can gián không ai bằng Đường Thái Tông, dám can gián không ai bằng Ngụy Trịnh Công. Một hôm Thái Tông hỏi: “Việc làm hôm nay so với trước có gì khác?” Trịnh Công đáp: “Lúc đầu niên hiệu Trinh Quan, sợ người ta không nói, nên dẫn dắt họ để họ can gián; ba năm sau, thấy người can gián thì vui vẻ nghe theo; một hai năm gần đây, không vui khi nghe can gián, dù miễn cưỡng nghe theo nhưng cuối cùng vẫn có vẻ khó chịu.” Thái Tông hỏi: “Sao lại như vậy?” Trịnh Công bèn từng việc trình bày. Thái Tông nói: “Đúng như lời khanh nói, nếu không phải khanh thì không ai nói được như vậy. Người ta thường khổ vì không tự biết, trước khi khanh nói, Trẫm đều cho rằng việc làm của mình không thay đổi, đến khi nghe khanh luận bàn, mới thấy lỗi lầm đáng kinh ngạc. Khanh cứ giữ tấm lòng này, Trẫm sẽ không trái lời khanh.” Thần đọc đến đây, thường cảm khái khen ngợi Thái Tông biết nghe lẽ phải, ngưỡng mộ Trịnh Công hết lòng trung thành. Mong bệ hạ noi theo tấm lòng ban đầu của Thái Tông thời Trinh Quan, dẫn dắt người ta để họ can gián, quần thần cũng nên có khí tiết lớn như Ngụy Công phụng sự Vua để báo đáp bệ hạ. Vì chiếu thư chưa được tuyên bố, mong bệ hạ tự quyết định, sớm ban lệnh thu hồi, thiên hạ may mắn lắm thay, thần vô cùng khẩn thiết!

[37] Tờ thiếp hoàng tâu rằng: “Thần trộm nghĩ rằng những người đưa ra lời nói này, không phải là người chân thành yêu mến bệ hạ, mà hoặc là vì mưu toàn thân, hoặc vì lo tính cho con cháu, hoặc vì nuôi dưỡng danh tiếng giữa ranh giới tà chính, muốn thu phục nhân tình để đạt được cả hai, hoặc vì mang ý đồ xảo trá để phụng sự bệ hạ, dần dần tạo ra hiềm khích, hãm hại người trung lương, dẫn dắt kẻ gian nịnh, lặp lại sai lầm trước đây, thật đáng sợ thay! Xin bệ hạ suy nghĩ kỹ và thấu hiểu sâu xa. Thần e rằng sau khi chiếu thư ban xuống, những người chính trực biết bệ hạ có lòng chán ghét lời nói, sẽ không dám yên lòng, dần dần tự rút lui; những người đến sau chỉ là kẻ im lặng tuân thủ, cho rằng mình xứng chức; tiếp theo là những kẻ cẩu thả lười biếng, làm hỏng kỷ cương; rồi đến những kẻ nịnh hót mềm mỏng, làm suy yếu chính sự. Tất cả đều là đồng đảng với kẻ gian, che đậy tình hình dưới trướng, tội lừa dối lại kết tụ. Bệ hạ ngồi yên trong màn trướng, lâu ngày quen thuộc, dần không còn nghe được việc thiên hạ, đây không phải là ý nguyện ban đầu của bệ hạ khi tìm cách trị quốc.

Mọi người đều nói rằng chiếu thư nhằm an ủi kẻ phản trắc, thần trộm nghi ngờ điều này. Những kẻ phản trắc mà họ nói đến, chính là tàn dư sau khi tiền triều trừng phạt kẻ phản nghịch, sợ bị giết hại, nên có lòng mong sống yên ổn. Lúc đó sợ họ tạo biến, nên dùng chiếu thư để an ủi, đó là việc tạm thời trong thời loạn lạc. Nay triều đình trong sáng, vương đạo ngay thẳng, tự nhiên dùng lý lẽ chí công để thi hành pháp luật, bọn họ sao lại có lòng phản trắc? Bệ hạ lo lắng gì mà phải ban chiếu an ủi? Thật vô nghĩa vậy. Sau khi chiếu thư ban xuống, người trung lương ở gần ngày càng xa cách, còn người ở xa sẽ nghi ngờ sợ hãi mà không dám tiến lên; kẻ gian nịnh ở gần ngày càng thân cận, còn người ở xa sẽ hăng hái kéo đến theo phe cánh, đây là điều dễ thấy trong nhân tình và tất nhiên trong sự lý.”

[38] Nham Tẩu lại tâu:

[39] Thần nghe phong thanh triều đình muốn ban chiếu thư để an ủi lòng các bậc tấn thân, dù đã hai lần dâng chương tâu bày sự bất tiện, nhưng vì nghe chưa rõ nên lời tâu chưa tường tận. Nay thần đã hiểu đại khái, tin rằng những điều nghe được quả thật rất đáng lạ. Việc này có ba điều rất không nên, xin bệ hạ đừng dễ dàng ban hành! Thần biết rằng trong chiếu thư có liệt kê những việc ác của các bậc tấn thân triều trước, không thiếu điều gì. Dù nói là do bề tôi làm, nhưng như thế thì đối với sự sáng suốt của tiên đế ra sao? Ý tốt của bệ hạ khi ban chiếu vốn là để che đậy việc cũ, nhưng không ngờ lại làm lộ rõ sai lầm của tiên đế, đây là điều rất không nên thứ nhất.

Từ khi bệ hạ lên ngôi đến nay, chưa từng vì vui giận yêu ghét mà trách oan một ai, mọi việc làm đều dựa trên công luận của thiên hạ. Những kẻ đại gian đại ác, nếu bất đắc dĩ phải cách chức, cũng được khoan dung tha thứ, trăm phần tội ác chỉ xử một hai phần mà thôi, có gì là quá đáng? Nay nghe chiếu thư dẫn câu “ghét quá mức”, như thế thì những việc bệ hạ làm từ khi lên ngôi đều là quá đáng, thành ra tự hại mình, làm tổn thương thể thống quốc gia, đây là điều rất không nên thứ hai. Kẻ gian dối mê hoặc bệ hạ, phóng đại sự việc, nói rằng lòng người bất an, nên khiến bệ hạ có ý ban chiếu. Bệ hạ không thể không tự xét.

Nay lòng dân thiên hạ yên hay không yên, so với trước đây thế nào? Nay lòng dân thiên hạ được yên, chỉ vì bệ hạ phân biệt rõ tà chính, cách chức mấy kẻ lừa dối Vua trên. Nếu lại thấy bệ hạ dung túng bọn chúng, không biết tương lai tốt xấu ra sao, thì lòng dân sẽ nghi ngờ và dao động. Ý bệ hạ tuy muốn yên ổn tội ác, nhưng không ngờ lại làm động lòng thiên hạ, đây là điều rất không nên thứ ba. Bệ hạ ban chiếu, chưa thấy lợi gì, mà có ba điều rất không nên, sao có thể làm được? Thần không cố ý trái ý bệ hạ, chỉ muốn tiếc cho việc làm của triều đình, giữ gìn vẻ đẹp của đức Vua mà thôi. Đạo trị nước, chỉ nên hồn nhiên sâu sắc, lặng lẽ không để lại dấu vết, xóa nhòa trong lời nói, khiến quân tử tiểu nhân trong thiên hạ đều không thể dò xét, không thể bàn tán, đó mới là gốc của sự thanh bình. Sao lại tự sinh nghi ngờ, vô cớ ban chiếu, khiến thiên hạ có thể dò xét, bàn tán? Thần sợ rằng sẽ càng thêm rối ren, không thể thành sự trị bình, làm sai lệch ý ban đầu của bệ hạ.

Mong bệ hạ gạt bỏ lời nói trước của kẻ gian, xem xét lời tâu sau của thần ngu này, nếu may mắn được bệ hạ rộng lượng mở lòng tiếp nhận, thì thần dù chết đêm nay cũng không hối hận. Chỉ mong bệ hạ xét cho lòng thành của thần, thật may mắn biết bao!

[40] Tờ tấu dán vàng nói: “Việc này không phải là ý của riêng thần, thần đã tham khảo ý kiến của nhiều bậc thức giả, đều cho rằng hiện nay đã yên ổn, không cần ban chiếu, nếu ban chiếu sẽ làm động lòng dân. Thần lại lo rằng sau khi ban chiếu, những kẻ như Lữ Huệ Khanh, Trương Thành Nhất ắt sẽ sinh lòng oán hận, cho rằng triều đình thi hành pháp luật không công bằng, chỉ tranh cãi về việc trước hay sau chiếu, có kẻ may mắn, có kẻ không may. Thần cho rằng nếu không ban chiếu, thì sẽ không thấy dấu vết này.”

[41] Hữu Chánh ngôn Vương Địch tâu:

[42] Thần nghe ngoài dư luận bàn tán, cho rằng triều đình vì gần đây đã cách chức một hai kẻ đại gian, mười mấy tên đại ác, sợ lòng người bất an, nên đặc biệt ban chiếu để an ủi. Lại còn răn dạy những người tâu việc, rằng những việc cũ của quan lại không được nhắc lại. Thần tuy chưa rõ hư thực, nhưng nếu quả thật như vậy, thần e rằng các bậc thức giả bốn phương sẽ khinh thường triều đình. Đức thánh của bậc quân vương như Vua Ngu Thuấn, thì không ai hơn được. Nhưng Thuấn trị vì quần thần, chính là ở việc thăng người hiền, giáng kẻ ác, trị tội bốn kẻ mà thiên hạ đều phục. Lúc đó, không nghe nói lòng người bất an, cũng không nghe nói có chiếu thư để an ủi bè đảng của chúng. Đức hiền của bậc bề tôi như Khổng Tử, thì cũng không ai hơn được. Nhưng Khổng Tử làm Tư khấu nước Lỗ, tạm quyền tể tướng, bảy ngày thì giết Thiếu Chính Mão, mà nước Lỗ được trị. Lúc đó, cũng không nghe nói lòng người bất an mà có mệnh lệnh để làm vui lòng bè đảng. Bởi vì bậc quân vương trị thiên hạ, chỉ có hai cái quyền thăng giáng mà thôi. Thăng một người thiện, thì người làm thiện trong thiên hạ được khuyến khích; giáng một kẻ ác, thì kẻ làm ác trong thiên hạ sợ hãi: đó là hiệu quả của việc thăng giáng. Há lại vì kẻ làm ác sợ hãi, mà triều đình cũng sợ hãi sao! Chỉ đến khi giết loạn thần, đánh nước phản nghịch, mà vì đồ đảng của chúng nhiều kẻ ô uế sợ tội, thì mới phải ban chiếu đổi mới, ban ân huệ rộng rãi, để rửa sạch hết. Nếu chưa đến mức đó, thì sao phải nghi ngại mà ban chiếu?

[43] Từ khi bệ hạ lên ngôi trị vì, mở rộng đường ngôn luận, thăng giáng kẻ sáng người tối, công luận đều cho là hợp lý, lòng người đều vui mừng. Những kẻ gian ác lớn bị trục xuất, mười mấy tên sâu mọt, những môn đồ cũ và thuộc hạ của chúng, đều là những người từng cùng chúng sánh vai phụng sự chủ nhân, ai lại cam tâm tự nhận là đồng đảng? Chẳng qua trong lòng hổ thẹn sợ hãi, không dám lặp lại thói cũ để làm điều ác mà thôi. Đó chính là hiệu quả của việc triều đình trừ bỏ kẻ tối tăm, thể hiện ở đây. Bỗng nhiên hạ chiếu, thần thật sự kinh hãi. Nếu những việc ác cũ của bề tôi khiến những người tâu việc đều không được nói, thì đặc biệt không phải là điều thần có thể hiểu được. Hơn nữa, việc ác có rõ ràng hay mờ ám, tội có nhẹ hay nặng, nếu thánh ý của bệ hạ nhất định muốn an ủi lòng dạ của bè đảng gian tà, thì những việc ác mờ ám, tội lỗi do nhầm lẫn của người thường, nếu người tâu việc đề cập đến, có thể tạm dừng mà không báo cáo. Việc ác quá mờ ám, nhờ lời nói của mọi người mà đã rõ ràng; tội quá lớn, nhờ việc tiến cử mà đã lộ rõ. Đặt bên cạnh Vua thì lừa dối Vua, giao quyền hành thì làm hỏng việc, những người tâu việc kia đang tuân theo chiếu chỉ, im lặng không nói, thì quả thật là phúc của triều đình sao? Giữ trách nhiệm tâu việc mà không nói, còn có thể yên vị sao? Thần mong bệ hạ quyết đoán từ thánh tâm, như lời bàn của đại thần, nếu quả có người xin chiếu thư, hãy để họ bàn bạc kỹ, có thể dừng lại. Hoặc chiếu thư đã soạn xong, mong bệ hạ giữ lại trong cung mà không ban ra, đó là may mắn của thiên hạ vậy. (Địch tấu trong biệt tập tự chú rằng: “Ngày mùng một tháng bảy tấu, ngày mồng năm lại tấu.” Nay đều phụ vào đây.) Địch lại tâu:

[44] Thần nghe nói gần đây triều đình vì đã cách chức một hai kẻ đại gian, mười mấy tên đại ác, sợ lòng người bất an, lại sắp ra lệnh cấm các quan ngôn sự, phàm những việc xấu cũ của trăm quan, không được nói lại. Thần vốn chưa rõ hư thực thế nào, nhưng nếu quả là như vậy, thần e rằng bốn phương những người có học thức sẽ khinh bỉ bàn tán về triều đình. Tình trạng ấy đã được dâng lên rồi, thần nay lại nghe chiếu thư có lệnh cấm “người nói không được đàn hặc, các cơ quan không được thi hành”, thần cho là quá đáng. Những người làm tai mắt cho bệ hạ, là các quan ngôn sự; những người làm tay chân cho bệ hạ, là các cơ quan. Tình trạng giả dối của tiểu nhân muôn hình vạn trạng, những việc ác cũ của bọn gian tà, ban đầu phần nhiều ẩn giấu, may mà lộ ra rõ ràng, các quan ngôn sự bàn luận, các cơ quan thi hành, sau đó tiểu nhân không thể hoành hành, triều đình được yên ổn, bệ hạ có thể vô vi mà trị. Nếu những việc ác cũ của tiểu nhân lộ ra rõ ràng, mà các quan ngôn sự bị bịt miệng không được nói, các cơ quan bó tay không được trị, thì tiểu nhân sẽ hoành hành không sợ hãi. Khiến tiểu nhân hoành hành không sợ hãi, thì những kẻ lừa dối Vua, phá hoại pháp luật, hại dân hại vật, sẽ nổi lên như ong, tụ lại như vảy cá, tranh nhau phấn đấu. Triều đình còn sao được yên ổn, bệ hạ còn sao được vô vi mà trị! Hoặc các quan ngôn sự vì trung phẫn mà trái chiếu để làm tròn chức trách, các cơ quan vì ghét ác mà trái chiếu để thi hành pháp luật, thì chiếu thư của bệ hạ sẽ thành hư văn, các quan ngôn sự, các cơ quan trái chiếu, cũng không phải là không có tội, lại phải xét trị, thì kỷ cương rối loạn, người hiền kẻ bất tiếu lẫn lộn, mà những mối lo ngoài ý muốn, người hiểu biết cũng không thể mưu tính, người hiền tài cũng không thể cứu giúp.

[45] Quân tử và tiểu nhân không thể cùng tồn tại, mà thay nhau làm kẻ thịnh người suy. Cho nên trong Kinh Dịch, đạo quân tử lớn mạnh, đạo tiểu nhân tiêu vong thì gọi là Thái; đạo tiểu nhân lớn mạnh, đạo quân tử tiêu vong thì gọi là Bĩ. Bĩ và Thái chính là sự thay đổi giữa quân tử và tiểu nhân. Nay triều đình ưu đãi, che chở tiểu nhân, lại khiến người nói không được tố cáo, cơ quan không được thi hành, đó chính là làm suy yếu quân tử mà nuôi lớn tiểu nhân. Qua thời gian, bè đảng gian tà dần thắng thế, thì thiên hạ chẳng gần như rơi vào cảnh Bĩ sao? Xưa Đế Thuấn tuy trị dân bằng sự giản dị, cai quản chúng bằng sự khoan dung, Khổng Tử tuy nói “người mà không nhân, ghét họ quá mức thì sinh loạn”, nhưng cũng chưa từng nghe việc bịt miệng người nói, khiến họ không được nói về sự gian trá của tiểu nhân; bãi bỏ chức trách của cơ quan, khiến họ không được trị tội ác của tiểu nhân. Nay Bệ hạ nhất định muốn ban chiếu thư khoan đại để an ủi lòng bọn tiểu nhân, thì chỉ cần dùng lời lẽ khoan dung, bỏ qua việc nhỏ để khuyên răn là được, sao đến nỗi phá hoại kỷ cương triều đình, khiến những việc ác cũ, mưu gian lâu nay của tiểu nhân bị phát giác, tuy sự việc có liên quan đến việc lừa dối trên, cũng đều không hỏi tới, mà người nói không được tố cáo, cơ quan không được thi hành, để làm lợi cho tiểu nhân? Kính mong Thánh từ xem xét, tiếp nhận, bàn bạc kỹ, thận trọng khi ban lệnh, đừng để lại mối họa về sau, thiên hạ may mắn lắm thay.

[46] Dán tờ vàng: “Thần đang giữ chức gián quan, chuyên lo việc bàn luận chính sự. Triều đình tiến cử người hiền, loại bỏ kẻ bất tài, phải căn cứ vào hành vi thường ngày và những việc đã làm để xét đoán, mới có thể tin cậy được. Khổng Tử nói: ‘Ta đối với người, ai khen ai chê? Nếu có khen, thì cũng phải có thử thách.’ Dù khen ngợi, cũng phải dựa vào việc đã làm, huống chi là việc đàn hặc! Vậy thì từ nay về sau, nếu bàn luận về hành vi thường ngày và việc đã làm của các quan, thì ít có ai không phạm vào lệnh cấm của chiếu chỉ. Tuân theo chiếu chỉ càng nghiêm, thì chức gián quan và ngự sử càng trở nên vô dụng. Vì thế, thần cho rằng câu ‘người nói không được đàn hặc, cơ quan không được thi hành’ trong chiếu thư, đặc biệt không nên công bố rộng rãi. Lại nữa, nếu có quan lại đang ở cạnh bệ hạ, hoặc nắm quyền cao chức trọng, trước đây từng phạm tội lừa dối, đến nay mới bị phát giác, xét tội thì đáng chém, nhưng theo chiếu chỉ thì không được nói. Người giữ trách nhiệm can gián tuân theo chiếu chỉ mà không nói, thì sẽ ngồi nhìn kẻ lừa dối ở cạnh bệ hạ và nắm quyền cao, trở thành mối họa lớn cho thiên hạ; trái chiếu chỉ mà nói, thì không chỉ làm hỏng mệnh lệnh của triều đình, mà còn bị tội trái chiếu. Tiến thoái lưỡng nan, không thể quyết đoán, thì sẽ dẫn đến tình trạng thiên hạ đồng thanh, kẻ gian hung được thỏa chí. Bệ hạ sẽ xử trí thế nào? Quan ngôn sự mỗi khi bàn luận, thường chạm đến sự giận dữ của kẻ quyền quý, sao bằng việc không nói cho yên ổn? Nhưng thần không dám vì mình mà làm lỡ việc của bệ hạ. Thần rất lo rằng sau khi chiếu chỉ ban ra sẽ không thể sửa đổi được, nghe nói chiếu chỉ hiện chưa ban xuống, mong bệ hạ suy xét kỹ.”

(Lý Đào tự chú, chương này dâng lên ngày 5 tháng 7, nay xin gộp vào đây. Ngày 11 tháng 7, chiếu chỉ ban xuống, Vương Nham Tẩu tâu rằng: “Thần nghe nói triều đình muốn ban chiếu chỉ để yên lòng kẻ phản trắc, có người bàn rằng đây là do hai cung mệt mỏi vì lời nói, muốn ngăn chặn người nói. Từ khi bệ hạ lên ngôi, chỉ lo trừ bỏ kẻ gian tà, dùng người trung lương, sửa đổi tệ nạn trong thiên hạ, khiến trăm họ ca ngợi, cho rằng thời thái bình của tổ tông đã trở lại. Thần ở vào lúc này, giữ chức ngôn quan, tự mừng được gặp bệ hạ, nên không tránh oán thù, không tiếc thân mình, thề dâng mình cho bệ hạ. Bệ hạ sao lại giữa đường thay đổi, cần gì phải ban chiếu chỉ thêm, khiến lòng kẻ gian tà động? Khiến kẻ gian thường đoán già đoán non, cho rằng bệ hạ sợ họ, lại cho rằng bệ hạ giúp họ, ắt sẽ lén tăng thế lực, rình rập triều đình, rất bất tiện. Kẻ gian tà bị loại bỏ hết, thì triều đình mới yên ổn, nếu còn kẻ gian tà, mà mong triều đình yên ổn, ắt không thể được. Sau khi ban chiếu chỉ, bậc trung thần nghĩa sĩ ắt đều bất an, đã bất an, ắt sẽ tan rã, không phải là phúc của quốc gia. Bệ hạ đang mong cầu thiên hạ đại trị, ngưỡng vọng thời tổ tông, tuyệt đối không nên làm việc này.

Thần trước đây nghe nói triều đình muốn ban chiếu chỉ để yên lòng kẻ phản trắc, đã phạm thiên uy, tâu lên việc bất tiện, xin bệ hạ nghe lời trung thành của thần, thu hồi chiếu chỉ, không biết ý bệ hạ có nghe theo không? Thần đã suy nghĩ kỹ cho bệ hạ, nếu chiếu chỉ chỉ là khuyên răn kẻ ác cũ, cho họ tự đổi mới, thì còn có thể chấp nhận. Nhưng như vậy đã không phải là cách xử sự công bằng của quốc gia, tự tỏ ra không nghi ngờ, vô tâm một cách mờ mịt. Nếu người soạn chiếu chỉ mang lòng gian tà, nghe theo ý trên, rồi gửi gắm ý tứ trong lời văn, ngăn chặn đường ngôn luận, truyền bá khắp nơi, người không hiểu lòng bệ hạ, sẽ nghi ngờ triều đình có ý chán ghét lời nói, cự tuyệt can gián, tổn hại rất lớn đến đức lớn của bệ hạ, thần xin hết sức khuyên, xin dừng chiếu chỉ này.

Nếu lời nói hợp với công luận, việc làm hợp với công luận, thì sao lại có việc yên lòng kẻ phản trắc? Đạo trị quốc, chỉ giữ lấy công bằng, chỉ làm điều ngay thẳng, chỉ giữ lấy sự nghiêm túc. Đạo trị quốc, chỉ có sự hòa hợp sâu sắc, không thấy ranh giới, không lộ ra sự nông sâu. Những kẻ bị mọi người bỏ rơi gần đây, đều là kẻ gian ác lớn, bất đắc dĩ phải cách chức, xét tội ác của họ, thì trong trăm phần chỉ được một hai phần, sao có việc quá đáng? Kẻ gian lừa dối bệ hạ, nói lòng người bất an, nên khuyên bệ hạ ban chiếu chỉ, không thể không xem xét. Đây là kế của kẻ gian, bệ hạ sao lại tin ngay? Vì thế, thường xem xét việc, từ khi bệ hạ lên ngôi, bốn biển trong ngoài, ức vạn sinh linh, đều yên lòng. Giả sử có kẻ bất trung bất hiếu, thất thế tự nguy, đó là việc đương nhiên của quốc gia. Đó mới là đạo yên ổn, đức lớn lao vậy.”)

[47] Thừa nghị lang Phó Truyền Chính được bổ làm Chuyển vận phán quan lộ Lưỡng Chiết, theo chiếu ngày Quý Mùi tháng 3.

(Ngày 26 tháng 3.)

[48] Chiếu tặng chức Cung uyển phó sứ cho Nhậm Long, anh của Hoàng thái phi, nguyên giữ chức Tả ban điện trực đã mất.

[49] Giám sát ngự sử Thượng Quan Quân tâu rằng:

[50] Thần nghe sách viết: “Kính thay, kính thay, chỉ có hình phạt là đáng thương xót!” Bởi người chết không thể sống lại, người bị chặt tay chân không thể nối lại được, nên bậc tiên vương mới dùng hình phạt một cách thận trọng, và các quan xử án phải cẩn thận khi nghe và quyết định. Thần thấy Hình bộ thị lang là Thôi Đài Phù, Bảo Văn các Đãi chế, Tri châu Lư là Dương Cấp, Đại Lý khanh là Vương Hiếu Tiên, từ năm Nguyên Phong đến nay, lần lượt làm Đại Lý khanh, mỗi khi có việc công từ trong cung ban xuống, không chịu hết lòng giữ công bằng, xét rõ tình hình thực tế, chỉ chuyên tâm khắc nghiệt, tùy ý nâng cao hay hạ thấp. Dù biết lời tố cáo không đúng sự thật, việc có nhỏ nhặt, cũng không xét phải trái, cứ theo lời kẻ tố cáo, giao hết cho ngục lại, không tự mình nghe xét. Mà những điều kẻ tố cáo nghe được, thường là từ kẻ thù oán, dùng lời xảo trá vu cáo, không gì là không làm. Một khi vào ngục, như rơi vào hố bẫy, tra tấn bịa đặt, nhất định buộc tội, dùng đủ hình cụ, còn gì không được! Lại còn ngoài việc tố cáo ban đầu, còn tìm cách suy diễn, đến nỗi tội nhẹ phạt nhẹ, lại còn dám tâu xin lưu đày, hãm hại người lương thiện, không sao kể xiết. Đến nỗi kẻ do thám, tay sai, khắp nơi kinh thành, tố cáo bắt bớ, đầy ắp nhà tù. Dân chúng kinh sợ, không dám nói chuyện, lo sợ sớm tối, không thể tự bảo vệ, đều là do bọn Đài Phù nhìn theo ý trên, cùng nhau thông đồng, đến nỗi như vậy.

Thánh triều sáng suốt thấu tỏ muôn dặm, mà bọn Đài Phù xử án ở kinh thành, gần gũi nơi thiên tử, dám làm bậy bạ, tàn hại người vô tội, trong ngoài đều nghiêng mắt, cùng ôm lòng phẫn nộ. Trước đây triều đình thấy rõ oan khuất, lập ty xét lại, mà bọn Đài Phù vẫn còn giữ chức thị tòng, cai quản châu quận, làm khanh ở Đại Lý, ung dung tự tại, không chút hổ thẹn. Kẻ tà ác không bị trừng trị, thì không thể răn đe bọn quan lại hung bạo; thị tòng không trong sạch, thì không thể chỉnh đốn kỷ cương; quan xử án không đúng người, thì không thể yên ổn người lương thiện. Xin bệ hạ nghe lời thần, xét ý kiến trong ngoài, đặc cách cách chức, để thỏa lòng công luận. Lại xin chọn kỹ những bậc nho thần thông minh, đoan chính, nhân hậu để phụ trách việc hình ngục, mong rằng hình phạt không sai lệch, ngục tù không oan khuất, để xứng với ý tốt đẹp của bệ hạ.

[51] Lại nói:

[52] Từng dâng tấu trình bày về các việc của Hình bộ thị lang Thôi Đài Phù, Đãi chế Bảo Văn các, Tri châu Lư Châu Dương Cấp, Đại Lý khanh Vương Hiếu Tiên, từ sau niên hiệu Nguyên Phong, lần lượt giữ chức Đại Lý khanh, nhận xét xử các vụ án thám báo, không thể hết lòng giữ công bằng, suy xét tình hình thực tế, chỉ chuyên lo dò xét, phụ họa, lừa dối bề trên, hãm hại người lương thiện, không thể kể xiết, xin đặc biệt cách chức. Đến nay đã hơn một tháng, chưa thấy thi hành. Thần cho rằng người có đức được tiến cử thì triều đình được tôn trọng; trừ bỏ kẻ gian không do dự thì tiểu nhân sẽ sợ hãi. Đài Phù và những người khác xảo quyệt, sâu sắc, hành vi rõ ràng, người trong thiên hạ ai chẳng biết! Nay vẫn còn làm thị tòng, đứng trong hàng cửu khanh, là do dự trong việc trừ bỏ kẻ gian, không phải là cách để tiến cử người có đức. Thần nghĩ rằng bệ hạ vì trước đây các vụ án thám báo phần nhiều oan sai, nên khi mới lên ngôi đã bãi bỏ lính thám. Sau đó lại đặt ty xét xử, phân minh những oan khuất, cách chức quan trung là Thạch Đắc Nhất, cho về ở nơi nhàn tản, đến cả lính thám Quách Kình hai người cũng bị đuổi đi. Người trong ngoài đều vui mừng, cho rằng bệ hạ thông minh quyết đoán, cùng mọi người loại bỏ kẻ ác, để răn đe bọn gian.

Thần nghĩ rằng việc thám báo tuy khởi đầu từ Thạch Đắc Nhất, nhưng việc tra tấn, phụ họa, xét xử khắc nghiệt, dùng lời lẽ sâu xa để đạt được ý đồ của Thạch Đắc Nhất, thực ra là do Đài Phù và những người khác. Nếu Đài Phù và những người khác xét xử công bằng, phân biệt rõ ràng, người có tội thì trừng trị, người bị oan thì tha bổng, thì Thạch Đắc Nhất sẽ trong lòng hổ thẹn sợ hãi, không dám lại để lính thám vu cáo việc nhỏ, hãm hại người vô tội, đủ để bảo toàn sự sáng suốt thấu đáo, đức hiếu sinh lớn lao của tiên triều. Đình úy là nơi công bằng của thiên hạ, giữ ý chí ngay thẳng, nắm pháp luật, dù là vui giận của bậc quân chủ cũng không dám nghe theo, huống chi là dò xét ý chỉ của kẻ khác để quyết định nặng nhẹ! Xét tội của Đài Phù và những người khác, tuy không phải là người khởi xướng, nhưng cùng nhau làm ác, cùng nhau hoàn thành, gây oán hận cho triều đình ở dưới, không nên để yên mà không trị tội. Không chỉ để yên mà không trị tội, lại còn để họ ung dung đứng trong hàng thị tòng, cửu khanh, khiến sĩ phu khinh bỉ, xấu hổ không muốn cùng đứng. Người trong ngoài thực sự không hiểu, đều cho rằng bệ hạ rất công bằng, rất sáng suốt, yêu người hiền, ghét kẻ ác, thấu hiểu mọi việc, chỉ riêng Đài Phù và những người khác chưa bị cách chức, ắt có bề tôi bên cạnh biện hộ cho họ, che đậy việc ác, lừa dối bệ hạ. Mong bệ hạ tham khảo ý kiến trong ngoài, nghe nhiều và xem xét kỹ, thì Đài Phù và những người khác không thể thoát tội.

[53] Ngày xưa, Đường Thái Tông hạ chiếu cho trăm quan bàn tội của Trương Lượng, mọi người đều cho rằng đáng xử tử, chỉ có Lý Đạo Dụ cho là không nên. Thái Tông khen ngợi sự thẳng thắn của ông, bèn thăng làm Hình bộ thị lang. Lại có lần thiếu chức Thiếu khanh Đại Lý, Thái Tông cho rằng Đại Lý là nơi liên quan đến tính mạng con người, thấy Đái Trụ thanh liêm, chính trực, bèn giao chức ấy cho ông. Phàm việc xét án, bàn tội của Bộ Hình và Đại Lý đều liên quan rất lớn, việc sống chết, nặng nhẹ đều do ý họ quyết định, nên chọn người ngay thẳng, lương thiện, sáng suốt, khoan dung để xứng với chức vụ. Những kẻ như Đài Phù đều là người khắc nghiệt, gian trá, hiểm độc, hành trạng rõ ràng, lại lâu ngày ở trong cơ quan, e rằng sẽ lợi dụng văn tự để xuyên tạc, tùy tiện xử án, khiến người vô tội rơi vào cảnh tù tội, trên thì phụ lòng nhân từ của bệ hạ, dưới thì gây hại không nhỏ. Kính xin bệ hạ quyết đoán, sớm cách chức họ để thỏa lòng dân.

[54] Giám sát ngự sử Tôn Thăng tâu: “Gần đây thần từng hặc tội Thị lang Hình bộ Thôi Đài Phù, Đại Lý khanh Vương Hiếu Tiên, trong thời gian Tiên đế dùng thuốc, đã thêm vào bên ngoài án văn câu ‘hai bên tự nguyện’, hoàn toàn xuất phát từ việc cháu ruột của Tể tướng Vương Khuê là Trọng Kinh phạm tội tham nhũng khi tại chức mà không bị giám sát. Đài Phù, Hiếu Tiên vốn là kẻ tầm thường, nhờ hưởng bổng lộc hậu hĩnh của quốc gia, được Tiên triều trọng đãi, ân sủng không nhỏ, vậy mà một khi Tiên đế lâm bệnh, lại nhẫn tâm nhân cơ hội này để mưu cầu tư lợi, kết thân với quyền thần, chẳng có chút lòng trung thành nào với chủ, sao đáng được ở trong hàng ngũ triều đình, làm ô danh hàng ngũ thanh liêm? Thần mong Thánh từ xem xét kỹ sự tình, nghiêm khắc cách chức họ, để răn đe bọn sĩ đại phu phụ họa dưới quyền, lừa dối trên, làm bề tôi bất trung.

Đến nay đã nhiều ngày, vẫn chưa thấy có chỉ thị thi hành. Thần ngu si lo rằng triều đình cho rằng Hình bộ, Đại Lý chưa có người thông thạo hình pháp để đảm đương chức vụ, thần thực sự nghi ngờ điều đó. Người thấu hiểu ý của Tiên vương, làm cho thiên hạ công bằng, hướng về trung hậu, quyết đoán theo lễ nghĩa, mới là người đứng đầu việc hình pháp. Như vậy thì chỉ có bậc đại thần thông hiểu kinh thuật mới đủ khả năng đảm đương chức vụ này. Nếu chỉ chuyên tâm học hỏi hình danh, dẫn dụng pháp luật, thì đó là việc của thuộc quan xét xử, chứ không phải việc của người đứng đầu. Nếu người đứng đầu Hình bộ, Đại Lý nhất định phải là người thông thạo hình danh, thì đó chỉ là việc của một tiểu lại mà thôi. Ý chỉ trung hậu của Tiên vương, đạo lý chí công của thiên hạ, họ làm sao hiểu được!

Từ thời Tổ tông đến nay, người đứng đầu Hình bộ, Đại Lý xét án, giám sát phần nhiều đều là bậc thị tòng nho thần, nên phong khí xảo trá, vu cáo đã tiêu tan, mà phong tục trung hậu được hình thành. Xưa kia Trương Thích Chi, Vu Định Quốc đâu phải là người đời đời học sách Tư không, Thành đán? Vua Thuấn bổ nhiệm chín quan mà Cao Đào nghiên cứu cổ đạo làm Sĩ sư, nên mới có thể làm sáng tỏ ngũ hình, để phụ trợ ngũ giáo, mà hình phạt nhằm hướng tới không còn hình phạt. Đức hạnh nghiên cứu cổ đạo, chỉ có Nghiêu, Thuấn, Cao Đào được xưng tụng, vậy thì chức vụ coi về hình pháp, há lại để cho bọn tiểu lại đảm nhiệm? Hơn nữa, người trung hiếu thì tâm tính gần với trung hậu, bọn lại chuyên xét án thì tâm tính gần với bạc bẽo. Đài Phù, Hiếu Tiên xét án một cách gượng ép, làm bề tôi bất trung, chỉ biết cân nhắc nặng nhẹ trong lòng, xảo trá văn tự mà thôi, đâu từng để ý đến trung hậu! Thần mong Thánh từ xem xét kỹ, kiểm lại các tấu chương của thần trước đây, sớm ban chỉ cách chức họ. Chọn người công minh, thông hiểu kinh thuật để bổ nhiệm, may ra nền trị vì nhân thánh có thể đạt đến cảnh giới không còn hình phạt, thiên hạ may mắn biết bao!”

[55] Chiếu bảo Bảo Văn các đãi chế, Tri Lư Châu Dương Cấp bị cách chức đãi chế, điều làm Tri Hoàng Châu; Hình bộ Thị lang Thôi Đài Phù làm Tri Tương Châu; Đại Lý tự khanh Vương Hiếu Tiên làm Tri Bộc Châu. Tất cả đều bị giáng một bậc quan chức. Chiếu chỉ viết: “Lẽ nào trong mấy năm lại có thể xảy ra vạn vụ án ngục!” Lời chiếu do Trung thư xá nhân Tô Thức soạn thảo.

(Thôi Đài Phù ngày 14 tháng 6 đã được bổ làm Tri Lộ Châu, đến nay đổi làm Tri Tương Châu, cùng với Dương Cấp, Vương Hiếu Tiên đều bị giáng một bậc quan chức. Truyện của Thôi Đài Phù và Dương Cấp đều có thể tham khảo, nhưng thực lục ghi chép việc này rất sơ sài. Chính mục chép: “Dương Cấp, Thôi Đài Phù, Vương Hiếu Tiên đều bị tội vì trong niên hiệu Nguyên Phong đã xử án Vương Trọng Kinh không đúng pháp luật.”)

[56] Tả ty gián Vương Nham Tẩu tâu rằng Lý Định không chịu để tang mẹ đẻ là người họ Cừu, xin trừng phạt nặng. Chiếu chỉ giáng Lý Định làm Triều thỉnh đại phu, Thiếu phủ thiếu giám, phân ty Nam Kinh, cư trú tại Trừ Châu.

(Ngày 18 tháng 5, Lý Định ban đầu bị giáng làm Thông nghị đại phu, phân ty Nam Kinh, cư trú tại Dương Châu. Tô Thức, Phạm Bách Lộc cho rằng hình phạt quá nhẹ, nên đến nay lại giáng thêm. Lời bàn của Vương Nham Tẩu đã được chú thích vào ngày 18 tháng 5.)

[57] Ngự sử Tôn Thăng tâu: “Từ trước đến nay, các bản tấu chương của Lục tào đều do Tả, Hữu bộc xạ và Thừa tướng ký tên. Xét rằng Tả, Hữu bộc xạ đều kiêm nhiệm việc ở các tỉnh khác, và khi tấu chương gửi đến Môn hạ tỉnh, Tả bộc xạ phải tự tay viết và thẩm duyệt, điều này rõ ràng là trùng lặp.” Chiếu chỉ: Các bản tấu chương của Lục tào do Tả, Hữu thừa ký tên, Bộc xạ đóng dấu kiểm tra, bản tỉnh thay mặt viết, rồi gửi đến Môn hạ tỉnh.

[58] Thừa nghị lang, Đô đại đề cử Thành Đô phủ, Vĩnh Hưng quân đẳng lộ Giác trà, Mãi mã, Giám mục công sự Lục Sư Mẫn bị giáng làm Phụng nghị lang, chủ quản Đông Nhạc miếu.

[59] Trước đó, Ngự sử trung thừa Lưu Chí tâu: “Thần từng bàn về lợi hại của việc buôn bán trà ở Tứ Xuyên năm ngoái, xin cử sứ giả đi khảo sát và xử lý. Gần đây nhận được chỉ dụ triều đình, đã sai Hộ bộ lang trung Hoàng Liêm đi thực hiện. Thần đã trình bày khá chi tiết về tác hại của việc buôn bán trà ở Tứ Xuyên trong bản tấu trước, lại nghe nhiều người tiếp tục nói đến, nay không dám lặp lại. Tuy nhiên, việc này liên quan đến nhiều nơi, từ trước đến nay các cơ quan khác đều không được tham gia vào công việc của Ty đề cử trà mã, thậm chí việc xin cung cấp tài liệu về trà cũng không được các châu, huyện báo cáo. Do đó, quan lại Ty đề cử lạm quyền, làm bậy, lấy cớ buôn bán trà để kinh doanh đủ thứ hàng hóa, bóc lột dân chúng, cướp đoạt miếng cơm manh áo của họ, gây hại sâu sắc. Nếu không điều tra kỹ lưỡng, khó mà thấy rõ sự thật. Nay tuy đã cử sứ giả, nhưng quan đề cử Lục Sư Mẫn vẫn đương chức, e rằng quan lại và dân chúng sợ uy quyền của y, không dám nói hết nỗi khổ với sứ giả, che giấu sự thật, khiến thông tin thu thập được không chính xác. Hơn nữa, lo rằng Sư Mẫn bao che việc làm của mình, bàn luận với ý đồ riêng, không chịu hợp tác xử lý công việc, làm trái ý tốt của bệ hạ muốn an ủi vùng xa. Thần xin chỉ thị trước hết cách chức Lục Sư Mẫn, để lòng dân yên ổn, có thể điều tra rõ lợi hại.”

[60] Tờ thiếp hoàng tâu rằng: “Ngô Cư Hậu ở Kinh Đông và Vương Tử Kinh ở Phúc Kiến đều trước tiên bị cách chức, rồi mới tiến hành điều tra. Nay Lục Sư Mẫn nên theo lệ này, nếu sứ giả điều tra thấy bản ty không có việc gì vi phạm pháp luật và hại dân, thì Sư Mẫn có thể trở lại chức vụ cũ.” Đến lúc này, Sư Mẫn bị cách chức.

(Cựu lục chép: “Lưu Chí hủy pháp chế trà của tiên đế, nhân đó nói Sư Mẫn nắm giữ nhiều lộ, cùng với những kẻ gian tà rất nhiều.” Tân lục biện giải: “Sư Mẫn bị cách chức và giáng chức do lời tấu của đài quan, lại cho rằng Chí hủy pháp chế trà của tiên đế là không đúng, nên xóa bỏ sáu chữ.” Xét lời bàn của Chí về Sư Mẫn, mãi sau mới thi hành, nay lấy tờ tấu của Chí, ghi đầy đủ vào đây. Những điều Cựu lục chép đều bị xóa bỏ. Tờ tấu trước của Chí ghi đầy đủ ngày 14 tháng 2, tờ tấu này dâng lên ngày 22 tháng 2 nhuận, nay đều gộp vào đây.)

[61] Triều phụng đại phu, Hộ bộ lang trung Hoàng Liêm được bổ nhiệm làm Trực bí các, Đô đại đề cử giác trà mua bán ngựa và giám sát việc chăn nuôi. Ban đầu, có người bàn luận về sáu tác hại của việc độc quyền trà, xin thông thương và khôi phục lại chế độ cũ về việc mua bán ngựa. Người dân Thục oán ghét sự chuyên quyền của quan trà, những người tại chức cũng chủ trương bãi bỏ độc quyền trà, triều đình cử Hoàng Liêm đi xem xét thực tế. Hoàng Liêm tấu rằng: “Việc độc quyền trà như các sứ giả trước đây làm, thực sự có hại. Nếu giao hết cho dân, thì kế hoạch biên giới không thực hiện được, hàng hóa Thục không lưu thông, và người trồng trà sẽ chịu thiệt hại. Xin giữ nguyên chế độ ở Hi Hà, Tần Phượng, Kinh Nguyên để kiểm soát việc buôn bán với người Phiên, và cho phép thông thương ở phía đông. Trà phương Nam không xâm nhập vào Thiểm Tây, để lợi cho hàng hóa Thục. Định mức mua ngựa là 18.000 con.” Các tấu chương đều được chấp thuận, liền có mệnh lệnh này, sai ông thi hành pháp lệnh.

(Theo bản truyện của Hoàng Liêm, việc ông nhậm chức trà mã không rõ ngày tháng. Căn cứ vào “Đề danh ký”, ông nhậm chức vào ngày 14 tháng 8 năm Nguyên Hựu thứ nhất, có lẽ thay thế Lục Sư Mẫn. Nay ghi sau khi Lục Sư Mẫn bị bãi chức. Ngày 25 tháng 4, Tô Triệt dâng tấu, có thể tham khảo. Ngày 14 tháng 2, Hoàng Liêm xuất sứ, ngày 25 tháng 4, ngày 4 tháng 5, v.v., nên xem xét kỹ. Hoàng Đình Kiên viết hành trạng của Hoàng Liêm rằng: Năm Nguyên Hựu đầu, ông được bổ nhiệm làm Hộ bộ lang trung, quản lý Tả tào. Tháng 2, được sai đi xem xét việc trà ở các lộ Thành Đô, kiêm xem xét lợi hại của giếng muối Bồ Giang, Cung Châu.

Trước tiên, ông tấu xin bãi bỏ những điều gây hại cho công tư do Lục Sư Mẫn thi hành, rồi tấu rằng: “Thần được lệnh đi sứ, đến nơi tìm hiểu kỹ lưỡng về lợi hại, pháp độc quyền trà thực sự có hại cho dân Xuyên, Thiểm, vì quan lại không hiểu ý định ban đầu của triều đình khi lập pháp, chỉ mong lập công được thưởng, lấy lợi nhuận làm nhiều, nên lưới pháp luật càng rối rắm, dân chúng chịu thiệt hại. Lục Sư Mẫn lập pháp tàn bạo nhất, nên thu lợi nhiều nhất, trên làm tổn hại quốc thể, dưới tích tụ oán hận của dân, những điều mà các quan trong ngoài nói về tác hại của việc trà đối với dân đều có sự thật. Nếu vội vàng bàn luận, không bằng giao hết cho dân, để người trồng trà tự bán, thương nhân tự buôn bán, quan thu thuế và tiền nghỉ ngơi, khôi phục lại chính sách mua ngựa trước thời Hi Ninh, không có phiền phức giao dịch, không có lao nhọc vận chuyển, bỏ đi những tệ nạn cũ, thuận theo sự tiện lợi của tư nhân, không còn gì để bàn nữa. Nếu xem xét kỹ lưỡng giữa công và tư, thì trước hết nên bàn về dân, sau đó là thương nhân, rồi đến kế hoạch biên giới, lợi hại đều có chỗ của nó.

Hiện nay, dân Thục đều than phiền về tiền tệ nhẹ, tiền nặng, thương nhân mang theo, lợi nhuận không đủ bù chi phí. Nếu bỏ độc quyền trà, giao hết cho thương nhân, thì hàng hóa chưa thể lưu thông, phương tiện vận chuyển chưa thể chuẩn bị ngay, không chỉ hàng hóa của người trồng trà bị ứ đọng, cắt đứt con đường sinh nhai của họ, nếu việc buôn bán với người Phiên không tiếp tục, cũng đủ để gây hại cho pháp lệnh lâu dài. Nay nếu bỏ trà của 11 châu cho thương nhân, lại lấy bốn lộ Xuyên, Thiểm và các lộ Quan Trung làm nơi nhận trà, có lẽ có thể giải quyết hết trà Xuyên, để cứu giúp dân Thục lâu nay khốn khổ. Còn quan dùng giá tốt mua trà sản xuất ở Nhã Châu, Hưng Nguyên phủ, để cung cấp cho các châu Hi, Tần, xem xét pháp lệnh trung dung để làm kế hoạch biên giới, về lý là có thể.” Do đó, triều đình cho phép cùng với chuyển vận sứ, thuận tiện cho công tư, bàn bạc lập pháp.

Ông lại tâu rằng: “Vùng đất sản xuất trà đều nằm ở các lộ thuộc Xuyên, còn nơi bán trà thì hoàn toàn chiếm cứ Thiểm Tây. Trà phát đi đến sáu lộ thuộc Thiểm Tây gọi là cương trà, trà bị độc quyền ở bốn lộ thuộc Xuyên và Thiểm Tây gọi là thực trà. Nếu ở vùng sản xuất trà, trừ bỏ các tệ nạn như độc quyền mua bán gây hại, thu lợi quá nặng, truy bắt hà khắc, sai dịch không hòa hợp, bán ép và nợ nần, cấp phát trước rồi thu lại, thưởng phạt bừa bãi, thì ở nơi bán trà có thể tùy việc mà định ra quy chế, gồm sáu điều: Một là các lộ hoàn toàn chiếm cứ các châu huyện ở Thiểm Tây, lại độc quyền thu mua ở Kim Châu thuộc Kinh Tây. Nhìn từ phía Đông Nam, có vẻ như chỉ chuyên lo lợi ích; nhưng xét trên toàn thiên hạ, việc thông thương lợi ích giữa Xuyên và Thiểm Tây để phòng bị biên giới mà không gây hại cho Đông Nam, thì thế lực sẽ cân bằng. Vì vậy, lấy Hi Hà, Tần Phượng, Kinh Nguyên làm các lộ cũ cấm trà, còn Vĩnh Hưng, Phu Diên, Hoàn Khánh làm các lộ mới thông trà. Không cấm các lộ cũ thì không thể kiểm soát được thị trường với người Phiên, không thông các lộ mới thì không thể tiện lợi cho dân. Muốn cho việc thông suốt và ngăn cản luôn cân bằng nhau, thì công tư đều có thể cùng hưởng lợi.

Hai là việc bán trà cấp sổ, bán ép và bán quan chưa từng^[4]. Nay trừ bỏ các tệ nạn cũ, lại cấm trà Nam không được vào Thiểm Tây, khiến trà Xuyên không mất giá trung bình, thì dân sẽ không biết đến tác hại của việc độc quyền trà. Ba là màu sắc trà không đồng đều. Trà Hán màu non, trà Phiên màu già, trà Danh Sơn thuộc Nhã Châu từ Lan Châu vào Mạc Xuyên, đến Vu Điền. Trà Đại Trúc thuộc Hưng Nguyên từ Giai Châu vào Âu Gia, từ Hà Châu vào Thủy Ba. Trà Tây Hương thuộc Dương Châu từ Hà Châu vào Thủy Ba, đến Trại Âm Long Hòa. Nay phân biệt các loại trà, đưa vào Triệu Lộ, thì có thể tuân theo sở thích của người Hán và người Phiên.

Bốn là giá cả tăng vọt sẽ gây hại cho giá ngựa. Nay lấy giá trà và giá ngựa, cân đối với nhau, cao thấp vừa phải. Tùy nghi tăng giảm, thì có thể kiểm soát được chi phí phòng bị biên giới. Năm là việc buôn bán trao đổi lấn át quyền thị trường. Quan lại tham nhũng làm rối loạn pháp luật, không thể vì quan lại tham nhũng mà bỏ việc buôn bán ở biên giới. Việc buôn bán trà lớn nhất là ngựa, thứ đến là vàng bạc, loại bỏ tác hại của kẻ tham lam, thì có thể thông thương lợi ích ở biên giới. Sáu là việc vận chuyển không đồng đều. Vì quân đội hưng thịnh, giá vận chuyển tăng cao, nên định giá thuê cao, rồi lấy các vật phẩm tham nhũng ở các trường sở, định giá cao để chi trả. Nếu cân nhắc cao thấp, giảm bớt phần dư để bổ sung cho binh lính, thì có thể phân bổ đều sức lực để gánh vác. Đồng thời định mức buôn ngựa hàng năm là mười tám nghìn con.”

Lại có việc muối ở Bồ Giang nói: “Giá muối Cung trước đây quá cao, nên triều đình tạm giảm xuống tám mươi lăm đồng một cân. Nhưng muối bị ướt và xấu, các tệ nạn tích tụ chưa trừ bỏ, nay muốn ngăn chặn việc ướt muối, tro đất, và chỉ dùng nước chính từ chín giếng để nấu muối^[5], nấu một loại muối đồng nhất. Dùng giá giảm tạm làm định pháp, chuyên dùng muối ăn ở Cung Châu. Cấm muối quan ngoại lai và muối từ giếng nhỏ. Số muối ướt và tro đất là tám trăm sáu mươi hai cân, xin trừ khỏi định mức chính, lại xóa bớt một phần mười số nợ cũ của các hộ làm muối.”

Bệnh tật của dân Cung mấy chục năm nay, từ đó đều được trừ bỏ, các điều tâu lên đều được thi hành.

[62] Quyền tri Khai Phong phủ Tạ Cảnh Ôn tâu: “Trong thành cũ và thành mới của kinh sư chỉ có hai sương, ban đêm khi có công việc phải giải tống đi xa. Xin chia trong thành mới thành hai sương tả hữu, tổng cộng bốn sương, thêm hai viên văn thần, tăng thêm một số nhân lại.” Triều đình đồng ý.

[63] Kinh lược ty lộ Hà Đông tâu: “Xin để quân mã ở trại Gia Lô và Ngô Bảo ở lại phòng thủ, còn những người khác vượt sông đến trại Định Hồ để kiếm ăn^[6], và giảm bớt cho về châu Lam.” Triều đình đồng ý.

[64] Tư Mã Quang tâu:

[65] Thần trước đây từng tâu xin ban sắc lệnh trực tiếp, bãi bỏ toàn bộ tiền miễn dịch trong thiên hạ, các loại dịch nhân đều theo số lượng cũ trước năm Hi Ninh thứ nhất, giao cho lệnh, tá dựa vào sổ sách để định người đi dịch, được triều đình chấp thuận hoàn toàn như thần xin. Thần nghe nói khi sắc lệnh ban ra, trăm họ đều vui mừng, trong một hai tháng, các châu, huyện đã định xong người đi dịch, không có kiện tụng gì, lòng người yên ổn. Không ngờ, sau đó lại có chỉ thị rằng nếu tuyển mộ không đủ mới định người đi dịch, khiến dân chúng bắt đầu nghi ngờ. Rồi lại nhiều lần thay đổi, mệnh lệnh không thống nhất, các chuyển vận sứ lại muốn theo ý mình để cả lộ cùng làm một pháp, không cho các châu, huyện tuỳ nghi, khiến châu, huyện hoang mang, không biết theo đâu. Có nơi đã định người đi dịch rồi lại thả, có nơi đã thả người được thuê rồi lại thu, có nơi vẫn dùng tiền dịch để thuê người, có nơi không dùng tiền để chiêu mộ người đi dịch^[7], sáng tối không nhất định, trên dưới rối ren, thường trái với ý sắc lệnh ngày 6 tháng 2.

[66] Thần trộm nghĩ, lời tâu ban đầu của thần và chiếu chỉ của triều đình đều nói rõ là giao cho các quan huyện xem xét kỹ, theo chỉ huy hiện nay nếu có điều gì trở ngại, khiến việc thi hành chưa thể thực hiện được, thì phải trình bày rõ lợi hại, vạch kế hoạch tâu lên châu, châu tâu lên chuyển vận ty để tâu lên triều đình, giao cho các quan chấp chính xem xét lại, tùy nghi sửa đổi, làm thành chiếu chỉ riêng cho một lộ, một châu, một huyện để thi hành, cốt sao đạt được sự thích hợp, đâu phải lời nói ngày đó một chữ cũng không thể thay đổi, chỉ lo chuyển vận ty, châu, huyện không chịu tâu trình mà thôi. Nay thần muốn làm rõ những điều trong lời tâu ban đầu chưa nói rõ, chưa đầy đủ, xin trình bày cụ thể như sau:

[67] Lời tâu của thần tuy nói là theo số người quy định trong phép cũ năm Hi Ninh thứ nhất, nhưng nếu phép cũ có điều gì không thể thi hành được trong hiện tại, tức là có trở ngại, thì phải tâu xin thay đổi số người. Hoặc quá nhiều, hoặc quá ít, chỉ có châu, huyện mới biết rõ số lượng thích hợp cần giảm bớt, nên cân nhắc định mức vừa phải, tâu xin theo số đó mà quy định, triều đình khó có thể ước lượng từ xa.

[68] Lời tâu của thần tuy nói rằng nếu người được cử không muốn nhận việc, thì tùy ý chọn người có hạnh kiểm tốt để thay thế, tiền thuê bao nhiêu, tự thỏa thuận với nhau. Nhưng nếu người được thuê ép buộc người được cử phải trả giá cao, quan ty cũng phải kiềm chế, không được vượt quá số tiền thuê mà quan ty thường trả. Các quan châu, huyện cũng không được chiếm dụng người được thuê, bắt người được cử phải thuê mướn.

[69] Lời tâu của thần tuy nói rằng những người đang được thuê làm việc, đợi khi người được cử đến nhận việc, thì cho họ tùy ý đi lại, nhưng nếu người được thuê có ruộng đất riêng, tự nguyện nhận việc, thì cũng có thể giữ lại như cũ. Lại nữa, việc ở ty Tào, người mới được cử phần nhiều không thạo việc tính toán, xử lý công văn và chữ viết trong hồ sơ chưa bàn giao, nên phải giữ lại người được thuê, trả tiền thuê, bảo họ cùng với người mới được cử xử lý công việc, hạn trong nửa năm phải bàn giao xong, mới cho đi lại tự do.

[70] Thần xin trình bày rằng, tuy hiện nay việc chuẩn bị phụ trợ cho nha tiền ít hơn so với trước đây^[8], không đến mức phá sản gia đình, nhưng nếu vẫn cho rằng sức dân khó đảm đương, thì xin yêu cầu các hộ quan lại, tăng đạo, đinh tráng độc thân, hộ phụ nữ, có nhà cửa, mỗi tháng thu tiền nhà từ 15 quan trở lên, hoặc ruộng đất mỗi năm thu hoạch từ 100 thạch trở lên, đều phải đóng góp tiền trợ dịch theo thứ bậc. Những hộ không đạt mức này thì được miễn. Thần cho rằng, một gia đình 10 người, mỗi năm thu 100 thạch lúa đủ để ăn, mỗi tháng thu 15 quan tiền nhà đủ để chi tiêu, hai khoản này đủ dùng, ngoài ra nếu còn dư thì mới bắt đóng tiền trợ dịch, không phải cứ thu đúng 100 thạch là phải đóng tiền trợ dịch^[9]. Nếu cho là quá ít, hoặc việc thu thuế khó biết chính xác số lượng^[10], thì xin yêu cầu các hộ từ đẳng thứ ba trở lên phải đóng tiền trợ dịch, từ đẳng thứ tư trở xuống được miễn. Nếu tiền từ phường trường, bến đò trong châu có thể đủ chi trả cho phần nặng nhọc của nha tiền, thì các hộ quan lại không cần đóng tiền trợ dịch nữa.

[71] Thần xin tâu: Từ trước đến nay, các châu chiêu mộ người để sung vào làm trưởng danh nha tiền, nếu chiêu mộ không đủ, mới bắt đầu sai hương hộ làm nha tiền, đó vốn là phép cũ. Nay không có gì thay đổi, chỉ có việc trước đây dùng phường trường, bến đò để chiết thù cho trưởng danh nha tiền những việc nặng nhọc, nay cho phép tự bán, còn nay quan phủ bán phường trường, bến đò, thu tiền theo tỷ lệ chiết thù cho trưởng danh nha tiền những việc nặng nhọc, chỉ có điểm này khác với phép cũ. Nếu hương hộ đã được sai bổ đủ, sau này có người xin đầu danh, thì trước hết cho những hộ nghèo khó được về làm ruộng, nếu hương hộ tự nguyện xin làm trưởng danh nha tiền, cũng cho phép.

Thần xin tâu: Giao cho các huyện xem xét kỹ, trình bày lợi hại và kế hoạch cụ thể lên châu, châu tập hợp lại, chọn những điều khả thi, lập kế hoạch trình lên chuyển vận ty, chuyển vận ty tập hợp các bản tâu của các châu, chọn những điều khả thi, lập kế hoạch tâu lên triều đình. Vì biết rõ lợi hại của dân chúng ở từng nơi, chuyển vận ty không bằng châu, châu không bằng huyện. Thần lo rằng các huyện, châu có kế hoạch hợp lý nhưng bị châu và chuyển vận ty ngăn cản, xóa bỏ, không tâu lên, đến khi có chiếu chỉ ban xuống, vẫn còn trở ngại, không thể thi hành được. Xin ban chỉ dụ xuống các châu, huyện, nếu có kế hoạch hợp lý như vậy bị cấp trên xóa bỏ, cho phép huyện trực tiếp tâu lên chuyển vận ty, châu trực tiếp tâu lên, để tình hình dưới không bị bưng bít, mọi việc được giải quyết thấu đáo. Lại xin ban chỉ dụ xuống cơ quan tường định dịch pháp, chỉ được căn cứ vào những lợi hại do các châu huyện tâu lên để xem xét tính khả thi^[11], lập thành phép tắc. Những người không đương chức mà bàn luận cao siêu, không thiết thực, thì không được thi hành. Cũng không thể lấy lợi hại của một lộ, một châu, một huyện làm thành quy định chung.

[72] 1. Sở Tường định dịch pháp tấu xin ban hành chỉ huy, nếu có việc gì trở ngại khó thi hành, xin cũng như lời thần khởi thỉnh^[12], giao cho các châu huyện xem xét kỹ, trình bày lợi hại và kế hoạch cụ thể lên trên, tùy nghi sửa đổi.

[73] Lời tâu của thần nếu có chỗ đáng lấy, xin ban bố khắp các châu, huyện. Ngoài ra, đều theo chiếu chỉ ban hành ngày 6 tháng 2 mà thi hành. Được chấp thuận.

(Cựu lục chép: “Tư Mã Quang xin thi hành pháp sai dịch, thiên hạ bắt đầu rối loạn, tự chia bè phái, đến cuối năm Nguyên Hựu, pháp vẫn không định được.” Tân lục biện luận: “Tư Mã Quang tấu về pháp dịch hơn nghìn chữ, chỉ muốn cho dân tình và việc làm được thích hợp, chưa từng cố chấp, không phải tự chia bè phái. Từ ‘Tư Mã Quang’ đến ‘không định được’ xóa bỏ 24 chữ.” Tô Thức ngày 21 tháng 8 tấu rằng: “Tiền dịch của quan hộ, Sở Tường định nói chiếu chỉ ngày 3 tháng 7 chưa được thi hành.” Nay ngày 3 tháng 7 không thấy việc này, e rằng chính là lời tâu của Tư Mã Quang, đến ngày 3 tháng 7 mới ban hành.)

[74] Chiếu tuyển chọn cấm quân, tuổi dưới 25, thiếu một ngón tay, cho phép thích chữ vào. Theo lời thỉnh của Xu mật viện.

[75] Xem xét bản tấu của cơ quan biên soạn và xem xét điều lệ Quốc Tử Giám và Thái Học: “Theo chỉ dụ triều đình, cùng xem xét và soạn thảo điều lệ Quốc Tử Giám và Thái Học, cùng với chỉ đạo tiếp theo, các quy định về Quốc Tử, Luật Học, Vũ Học, lệnh soạn thảo chung ngoài ra, kiểm tra theo quy chế quan chế: Quốc Tử Giám quản lý chính sách và mệnh lệnh của năm học là Quốc Tử, Thái Học, Vũ Học, Luật Học và Toán Học. Nay nhận được bản tấu của các quan chức Quốc Tử Giám trình bày: ‘Từ khi thi hành quy chế quan chế, bản giám đã kiểm tra và trình bày các quy định trên, xin được thiết lập Toán Học. Theo chỉ dụ triều đình, đã xác định được khu đất phía bắc phố lớn phía đông Vũ Học, khu đất phía bắc này có thể xây dựng Toán Học, xin lệnh Công bộ kiểm tra và tính toán xây dựng. Vâng theo thánh chỉ: “Chuẩn y.“‘ Nay xem xét việc Toán Học tuy đã được chỉ dụ triều đình cho phép xây dựng, nhưng chưa khởi công, việc thi tuyển quan chức giáo dục chưa có người đủ tiêu chuẩn. Lo ngại rằng sau khi xây dựng trường học, nuôi dưỡng học sinh và thiết lập khoa cử chỉ tốn kém mà không có ích gì cho quốc sự, nay xin đặc biệt xem xét và bãi bỏ.” Chiếu bãi bỏ việc xây dựng.

(Ngày 7 tháng 12 năm Nguyên Phong thứ 7 lập Toán Học.)

[76] Hữu ty gián Tô Triệt tâu:

[77] Thần trộm thấy tiên đế nhân nước Hạ có nội loạn, dùng binh đánh dẹp, ở Hi Hà lộ tăng thêm Lan Châu, ở Phu Diên lộ tăng thêm An Cương, Mễ Chi và năm trại khác. Những người bàn luận tìm hiểu lợi hại, lâu mà không quyết định được. Một là, Lan Châu và năm trại ở nơi xa xôi hẻo lánh, việc vận chuyển lương thực không thuận tiện. Nếu gắng sức cố thủ, sẽ làm hao tổn sức lực của Trung Quốc, người Khương được dịp nuôi dưỡng sức mạnh, rình mò cơ hội. Xét về lâu dài thì không thể không bỏ. Đến lúc nguy cấp rồi mới bỏ, không bằng ngay lúc này không có việc gì, nâng lên rồi bỏ đi, vẫn đủ để tỏ rõ ân đức của quốc gia. Hai là, những nơi này đều là yếu hại ở biên giới phía tây, triều đình dùng binh tốn kém tài lực, mới giành được, tập trung binh lính, tích trữ lương thực, làm thành trì kiên cố. Lan Châu ở phía dưới sát Hoàng Hà, là nơi yết hầu của Tây Nhung, đất đai nhiều nơi màu mỡ, nếu sơ sài đắp lũy, có thể chiêu mộ cung thủ, làm kế sách vừa cày vừa đánh. Từ khi khai thác đến nay, sửa sang đường sá, đều thông hành được đại binh, nếu nâng lên rồi bỏ đi, Hi Hà tất có cảnh báo đóng cửa ban ngày. Đó gọi là mượn binh giặc, cấp lương cho kẻ trộm, thế tất sẽ thành mối lo về sau.

Hai ý kiến này, thần nghe đã lâu. Nhưng vì Tây Nhung phản bội, tuy nhiều lần có sứ giả, nhưng chưa tuân thần chức, chưa xin lại đất đã xâm chiếm, nên việc bàn bỏ hay giữ, triều đình không có cớ tự phát. Nay nghe nói đã phái sứ giả đến chúc mừng lên ngôi, chưa về khỏi biên giới, mà sứ giả lại đến, bàn hòa xin đất, tất ở việc này. Tuy trong triều đình đã bàn luận kỹ càng, nhưng kẻ tiểu thần lo lắng cho nước, không thể im lặng. Vừa rồi đã xem xét thực tế sự việc, cho rằng những ý kiến bỏ hay giữ nói trên, đều không phải lời nói bừa. Nhưng triều đình quyết theo một ý kiến, muốn quyết định việc này, nên xét xem thời thế có thuận lợi không, lý lẽ ngay thẳng hay cong vẹo, tính toán nhiều hay ít. Nếu thực sự ba điều được mất đều rõ ràng trước mắt, thì việc bỏ hay giữ, có thể quyết định bằng một lời.

[78] Thế nào là thời cơ có thể hay không thể? Hiện nay Hoàng đế bệ hạ còn trẻ tuổi, đang trong thời kỳ để tang, im lặng không nói, kính cẩn suy nghĩ về đạo lý; Thái hoàng thái hậu xem xét chính sự trong màn trướng, giao phó mọi việc trong thiên hạ cho các phụ tướng. Trong lúc này, giữ yên ổn thì còn dư, nhưng hành động thì chưa đủ, lợi ở việc an ủi vỗ về, không lợi ở việc chinh phạt. Nay nếu cố thủ, không nhượng bộ Tây Nhung, ắt sẽ dẫn đến tranh chấp, một khi binh đao nổi lên, chỉ trong chớp mắt sẽ sinh biến, lúc nguy cấp, biết hỏi ai để quyết định? Huống chi hai lộ Thiểm Tây, Hà Đông vừa trải qua nạn binh đao, sức dân kiệt quệ, vết thương chưa lành, nghe tin binh đao, không ai không hoảng loạn. Nếu để ngoại hoạn không giải quyết, nội biến ắt sẽ nối tiếp mà nổi lên, đó gọi là thời cơ có thể bỏ mà không thể giữ, đó là điều thứ nhất.

[79] Thế nào là lý lẽ cong thẳng? Tây Nhung những năm gần đây đối với triều đình vốn không có tội lớn, dù họ Lương phế bỏ con mình, nhưng là bề tôi ngoại bang xa xôi, vốn không cần trị tội theo pháp luật Trung Quốc. Triều đình trước nhất định muốn thảo phạt, chỉ giết kẻ có tội, bảo tồn kẻ cô thế yếu đuối, thì dù là đám người hung hãn, cũng sẽ phục tùng nghe theo mệnh lệnh. Nay lại cắt đất của họ, xây thành trì, để tự phong tỏa, dù là người Trung Quốc chúng ta, cũng chỉ biết vì lợi mà không biết đó là nghĩa. Sự phân biệt cong thẳng, không cần nói cũng rõ. Xưa nay bàn về việc binh, lấy thẳng làm mạnh, cong làm già. Thời Nhân Tổ, Nguyên Hạo làm phản, liên tục xâm lấn, bề tôi nơi biên giới mất kỷ luật, thất bại liên tiếp. Thế mà sĩ dân khắp nơi vẫn gánh lương đi theo, chỉ sợ chậm chân, dù bỏ xương nơi đồng nội, cũng không oán hận, quân dân cùng khích lệ, biên giới vững chắc, Trung Quốc dần ổn định, không có nguy cơ sụp đổ. Tại sao? Vì biết rằng Nguyên Hạo là kẻ cong, mà việc dùng binh là tai họa, triều đình bất đắc dĩ phải làm. Gần đây xuất quân đánh phía Tây, dù một thắng một bại, nhưng tính tổn thất, không bằng thời Khang Định, Bảo Nguyên nhiều. Thế mà người biên giới oán hận, thiên hạ than thở, nguy cơ sụp đổ đã cận kề. Tại sao? Vì biết rằng triều đình là kẻ cong, không phải là việc dùng binh bất đắc dĩ. Nay nếu cố thủ đất chiếm được, tiếc mà không trả lại, mang tiếng không ngay thẳng, khiến con em Quan Hữu phải chết thảm, thần e rằng người biên giới từ đây sẽ có chí phản loạn, đó gọi là lý lẽ có thể bỏ mà không thể giữ, là điều thứ hai.

[80] Thế nào là tính toán nhiều hay ít? Việc bàn bạc về bỏ hay giữ, nếu triều đình quyết định thi hành, tình thế ắt sẽ có may có rủi. Nhưng điều thần bàn luận hôm nay, về việc giữ thì nói đến sự may mắn, về việc bỏ thì nói đến sự rủi ro, để so sánh thực chất lợi hại. Nay nếu kiên quyết giữ Lan châu, tăng cường xây dựng đồn lũy, chiêu mộ binh lính địa phương, khi việc chưa thành mà người Tây Nhung không thuận, cầu viện quân Bắc địch, cùng kéo đến gây họa. Quân đồn trú ngày càng nhiều, việc vận chuyển lương thảo không kịp, quân địch thừa thắng, quân ta thất bại, đất nước nguy ngập, Lan châu không giữ được, Hi Hà nguy cấp, đó là sự rủi ro của việc giữ. Còn nếu cắt bỏ Lan châu, chuyên tâm giữ Hi Hà, kho tàng có sẵn, binh mã có sẵn, người Nhung cảm ơn, không còn gây họa, đó là sự may mắn của việc bỏ. Hai điều này thần đều không cần bàn thêm, vì sao? Lợi hại không cần nói cũng đã rõ.

[81] Nếu cố thủ Lan châu, tăng cường xây dựng các đồn trại, chiêu mộ binh lính, vừa cày cấy vừa chiến đấu, thì người Tây Nhung sẽ ôm hận, không thể quên được mối thù, thỉnh thoảng lại kéo ra cướp bóc, thắng bại ngang nhau, người làm ruộng không yên ổn, việc vận chuyển lương thực khó khăn, hao tổn sức lực của Trung Quốc, dân chúng không được nghỉ ngơi, đó là cái may của việc cố thủ. Nếu bỏ Lan châu, chỉ tập trung phòng thủ Hi Hà, thì người Tây Nhung sẽ chiếm giữ thành trì kiên cố của Lan châu, đi qua con đường bằng phẳng của Hi Hà, quân ta sẽ bất lợi, lại phải lấy Tần, Phượng làm biên giới, tu sửa các đồn lũy đã bỏ hoang, lại đặt các chòi canh lửa, sức người đã mệt mỏi, chi phí cũng không nhỏ, đó là cái rủi của việc bỏ đi. Việc cố thủ tuy may, nhưng một khi giao chiến, mối thù không thể giải, việc đóng quân và vận chuyển lương thực sẽ không có ngày nghỉ. Hi Hà vì thế mà giá cả leo thang, hiện nay chỉ phòng thủ mà không giao chiến, chi phí hàng năm đã hơn ba trăm vạn quan rồi. Nếu chiến tranh không ngừng, số quân đồn trú sẽ tăng gấp đôi, lương thảo, quần áo cũng theo đó mà tăng lên, sức dân không chịu nổi, thì tai họa sụp đổ có lẽ không thể lường được. Việc bỏ đi tuy rủi, nhưng chỗ bỏ đi vốn là vùng đất vô dụng ngoài biên giới, giữa Tần, Phượng, binh lính và dân chúng đã quen thuộc, gần gũi và dễ phòng thủ, việc vận chuyển đến nơi cũng dễ dàng như trên giường chiếu, so với Hi Hà, Lan châu, khó dễ gấp mười lần, có cái khổ của việc phòng thủ biên giới, mà không có mối lo từ trong lòng, cũng giống như ngày thường. Lấy cái may của việc cố thủ so với cái rủi của việc bỏ đi, lợi hại như vậy, huống chi cố thủ chưa chắc đã may, mà bỏ đi chưa chắc đã rủi?

[82] Hơn nữa, triều đình lấy lượng bao dung của trời đất, tha thứ tội ác của họ, trả lại đất đai xâm chiếm, khôi phục cống phẩm hàng năm, thông thương buôn bán, dù họ có tâm địa lang sói, há chẳng biết xấu hổ? Dù cho tù trưởng trong lòng không thuận, nhưng ơn nước sâu dày, không có gì để kích động dân chúng của họ. Thần đoán trong một hai năm tới, thế lực của họ chưa chắc đã có thể hành động. Nếu chẳng may không được như vậy, khiến sĩ phu Trung Quốc biết triều đình bỏ đất đã chiếm được, nhẫn nhục vì dân, Tây Nhung phản bội ân nghĩa, họ sai ta đúng, mọi người đều mang tâm này, dũng khí tự nhiên tăng gấp bội. Đánh thì thắng, giữ thì vững, trời đất còn thuận theo, huống chi là người? Vì vậy, thần mong triều đình quyết định bỏ chuyện này, sau đó cẩn thận chọn tướng giỏi để giữ Hi Hà, nuôi dưỡng hậu hĩ các nước chư hầu, đặt nhiều cung thủ. Ở nơi giao thông trọng yếu giữa Hi, Lan, xây một tòa thành lớn, ước chừng có thể đóng hai ba nghìn quân, để chặn đường xâm lược của họ. Từ Tần, Phượng trở đi, đặt nhiều quân phục kích, làm lực lượng cứu viện khẩn cấp cho Hi Hà. Rõ ràng ra lệnh cho tướng tá sửa sang phòng thủ, luôn như giặc sắp đến, trước hết làm sao để không thể bị đánh bại, chờ địch đến, như vậy mới có thể không lo hậu họa.

[83] Thần từ khi nghe sứ Tây trở lại, đã cẩn thận tham khảo ý kiến mọi người, lấy ba việc so sánh lợi hại, xem xét kỹ lưỡng, lý lẽ không còn gì nghi ngờ. Vì vậy, xin dâng lời ngu muội, mong bệ hạ xem xét. Tờ thiếp vàng viết:

[84] Thần thấy hai vị thánh đế lên ngôi, bỏ bớt những điều phiền hà, dân chúng thiên hạ mong được thấy phong tục thái bình. Nay Tây Nhung đã có dấu hiệu hướng về giáo hóa, nếu triều đình tiếc rẻ Lan Châu và các nơi khác, kiên quyết giữ không cho, khiến họ phản bội, khiến binh lính biên giới không được giải ngũ, trăm thứ phí tổn lại phát sinh, thì những chính sách hà khắc trước đây đều sẽ được dùng lại, thời kỳ thái bình không còn hy vọng, thật đáng tiếc! Kính mong bệ hạ cùng hai ba đại thần bàn kỹ việc này, lấy sự an nguy của thiên hạ làm trọng, đừng tranh giành lợi nhỏ mà bỏ mất đại kế, đó là điều may mắn cho xã tắc.

[85] Thần nghe kẻ bàn luận có người nói rằng, nếu bỏ Lan châu, thì Hi Hà tất không thể giữ được, Hi Hà không giữ được, thì ngựa của Tây Phiền không có đường đến nữa, mà quân Hạ tất sẽ làm ngáng trở đường Thục. Thần cho rằng đây đều là lời lẽ ép buộc triều đình, nhất định muốn giữ Lan châu, chứ không phải là kế sách tối ưu của quốc gia. Thần nghe rằng các tộc mạnh thuộc Hi Hà rất nhiều, triều đình nuôi dưỡng họ rất hậu, họ tất không muốn bị Tây Nhung chiếm lấy. Nếu các tướng lĩnh có thể dùng ân tín kết giao với họ, thống lĩnh họ bằng quân đồn trú, dựa vào các tay cung tên, lại ở các nơi hiểm yếu của Hi, Lan khống chế bằng thành trì kiên cố, thần e rằng Tây Nhung khó lòng dòm ngó, mà ngựa của Tây Phiền sao lại không đến được? Còn nỗi lo về đường Thục, nếu không phải các nơi như Tần, Phượng, Giai, Thành đều không có thành trì binh mã phòng bị, thì Tây Nhung há dám dễ dàng làm kế ấy? Thần cho rằng lời nói này cũng chỉ là lời suông mà thôi.

[86] Thần lại nghe kẻ bàn luận nói rằng, Hàn Chẩn trước đây cùng Bắc triều bàn bạc về địa giới Hà Đông, dâng bảy trăm dặm đất cho họ, gần đây các quan đài gián đã dùng việc này để hặc tội Chẩn, khiến ông bị bãi chức tướng, nên nay triều đình bàn định muốn đem Lan châu và các nơi khác trả lại cho Tây Nhung, không ai dám nêu ra ý kiến ấy. Thần cho rằng Lan châu và các nơi khác không thể so sánh với địa giới Hà Đông, địa giới Hà Đông là đất trọng yếu của quốc gia, tổ tông truyền lại, ai dám để mất? Dâng đất cho người, không phải là đạo nghĩa của bề tôi. Còn Lan châu và các nơi khác vốn là đất cũ của Tây Nhung, chiếm được chỉ tốn kém mà không có lợi, tiên đế trừng phạt tội của họ mà lấy, bệ hạ tha tội cho họ mà trả lại, lẽ nào không được, không thể so sánh với địa giới Hà Đông.

[87] Văn Ngạn Bác tấu:

(Ngạn Bác tự chú rằng: “Tấu vào tháng 6 năm Nguyên niên.” Nay nhân Tô Triệt bàn việc phía Tây, phụ thêm vào đây.)

[88] Thần kính cẩn tâu: Thần được Thái hoàng thái hậu bệ hạ và hoàng đế bệ hạ không xem thần là kẻ bất tài, vì thần đã phụng sự bốn triều đại, ra vào chức vụ phụ tá, gần năm mươi năm, được triệu dậy từ chốn hưu trí, lệnh cho thần bình chương quân quốc trọng sự. Thần đâu dám không hết sức mình, trên đáp lại sự kỳ vọng của bệ hạ. Thần trước màn nhiều lần được tuyên dụ, rằng tương lai người Tây sẽ xin khôi phục biên giới, lệnh cho thần cùng các chấp chính của ba tỉnh bàn bạc kỹ. Thần cho rằng việc bàn về địa giới không ngoài hai lý: một là bàn về nghĩa lý đúng sai, hai là tính toán lợi hại lớn nhỏ.

Cái gọi là bàn về nghĩa lý đúng sai, là việc xuất quân chiếm đất đai, đều là do biên thần mong cầu công lao ban thưởng, lừa dối triều đình, gây việc cho quốc gia, chuốc oán với ngoại di. Nay nếu dựa vào ân tín của triều đình, nhân việc Bỉnh Thường cầu xin mà ban cho, sẽ có thể thu phục lòng người ngoại di, làm rạng rỡ đức lớn của triều đình.

Cái gọi là tính toán lợi hại lớn nhỏ^[13], là những thành trì, Lan châu, Hội châu hiện có, đều là vùng đất hoang vu sa mạc, vốn không có thành quách dân cư, chỉ là do triều đình xây dựng thành lũy, đóng quân phòng thủ, hàng năm tốn hơn trăm vạn, làm kiệt quệ sinh lực của dân Trung Quốc, để giữ vùng đất vô dụng, chỉ sợ không thể duy trì lâu, rồi sẽ phải tự bỏ, như trường hợp thành La Ngột trước đây.

Còn Lan châu vốn thuộc về Đổng Tiễn, người Hạ chiếm được đã ba mươi tám chín năm, Đổng Tiễn vốn không dựa vào vùng đất đó, người Hạ chiếm được đã lâu, cũng chưa từng xây thành trì phòng thủ, chỉ có những hào lũy nhỏ đổ nát, như những thôn làng hoang vắng của Trung Quốc. Triều đình không biết, tưởng như những quận huyện nhỏ của Trung Quốc, tốn công đóng quân phòng thủ, chi phí không nhỏ.

Lại thêm Hội châu cũng không rõ ở đâu, đó là do Lý Hiến lúc đó nhút nhát, không dám dẫn quân đến thành Linh châu, chỉ dẫn quân qua dưới thành Lan châu đổ nát, rồi lừa dối phóng đại, nói là thu phục Lan châu, Hội châu, để mong tránh tội không đến được dưới thành Linh châu theo quân lệnh, khiến triều đình bị lừa đến nông nỗi này.

[89] Thần cũng nghe những người bàn luận nói rằng, nếu họ đòi đất mà ta cho thì cũng phải dùng binh, không cho cũng phải dùng binh, lời nói ấy thật là lừa dối, chỉ muốn tránh trách nhiệm chủ trương không cho mà gây ra mối họa. Huống chi Bính Thường đến cầu xin ta, nếu đạt được ý nguyện, ắt sẽ cảm kích ân đức, trong ba bốn năm tới, có thể bảo đảm không xảy ra chuyện gì. Triều đình vừa trải qua việc Linh Châu, Vĩnh Lạc không chấn chỉnh được, có thể tạm thời chỉnh đốn binh lực, dưỡng sức dân. Sau này nếu có việc biên giới dùng binh, ắt sẽ có sự chuẩn bị mà không lo họa. Nay nếu không ban ân tín, keo kiệt không cho đất, tính hung hãn của họ sẽ không đạt được yêu cầu, liền có thể dấy lên việc tập hợp binh lực để báo thù. Triều đình đang trong lúc nhiều việc, binh lực chưa đầy đủ, có thể yên tâm được sao? Những năm gần đây, những kẻ mới vào làm quan, không hiểu tình hình phiên quốc, việc biên giới và chính sách binh lực, đã làm lầm lạc triều đình nhiều lắm. Mong bệ hạ xem xét kỹ và xử lý thấu đáo. Lão thần đã hơn tám mươi tuổi, cảm kích ân đức của bệ hạ, chỉ biết hết sức báo đáp, chắc chắn không có lời nói nào để mong cầu tiến thân.

[90] Thiếp hoàng: “Nay kiểm tra lại các chiếu thư xử lý việc biên giới từ thời tổ tông, cùng với sự tích của người Tây Hạ, tổng cộng mấy việc, xin dâng lên, mong bệ hạ xem xét kỹ. Có người nói rằng Lan Châu nên như thời Sung Quốc có thể đặt đồn điền, thêm vào lương thực cho quân đội. Nay nếu có ruộng, phần lớn thuộc về các tộc người phiên, không thể chiếm hết. Như trước đây Vương Thiều nói rằng Hi Hà có thể canh tác, để giúp lương thực cho quân đội, nhưng người, trâu, hạt giống đều tốn kém, cuối cùng không thành công. Nay nghe nói quan chuyển vận phán quan tiết giảm kế hoạch hàng năm của Lan Châu vẫn cần hơn một trăm vạn, lại phải tính toán xem tri châu và suý thần có thể đảm bảo đủ dùng hay không.”

(Ngày mồng 8 tháng 7, có thể tham khảo.)

[91] Ngày Ất Mão, Giám sát ngự sử Thượng Quan Quân tâu rằng:

[92] Thần trước đây vào ngày 29 tháng 5, đã từng dâng tấu trình bày rõ ràng, chính sách Thanh Miêu có cái danh là làm lợi cho dân nhưng thực chất không mang lại lợi ích gì cho dân, có cái lợi trước mắt nhưng lại gây hại về lâu dài. Thần xin thi hành theo thánh chỉ ngày 8 tháng 2 nhuận năm nay về việc bãi bỏ chính sách Thanh Miêu, nhưng đến nay đã một tháng mà vẫn chưa được thực hiện. Biết mà không nói là bất trung, bàn luận mà không thấu đáo là nói bậy. Về nguồn gốc và hậu quả của chính sách Thanh Miêu, thần tuy ngu dốt nhưng không dám nói bừa. Thần đã xem xét những lợi hại đã xảy ra trước đây, tham khảo ý kiến của các bậc sĩ phu và dân chúng, đã hiểu khá tường tận. Thần xin mạo muội trình bày hết những suy nghĩ ngu muội của mình, làm phiền đến bệ hạ.

[93] Thần trộm nghĩ, phép Thanh Miêu bắt nguồn từ chế độ Tuyền Phủ trong 《Chu Lễ》, quy định rằng dân vay mượn thì lấy lợi tức theo mức thuế của nước. Tuy nhiên, văn bản còn sót lại đã thiếu sót, chi tiết về việc thi hành pháp lệnh không thể khảo cứu đầy đủ. Từ thời Tam Đại trở đi, thiên hạ giàu có, được xem là thời kỳ thịnh trị, như thời Văn Đế, Cảnh Đế, Hiếu Tuyên Đế của Tây Hán, Quang Vũ Đế, Minh Đế, Chương Đế của Đông Hán, hay Thái Tông, Minh Hoàng của nhà Đường. Các biện pháp trị dân của họ đều được ghi chép rõ ràng trong sử sách, nhưng không thấy nhắc đến việc dùng phép Thanh Miêu để thu thuế hay phân phối. Chỉ có Vương Mãng thay đổi chính sách, cố gắng noi theo cổ chế, mới dẫn dụng 《Chu Lễ》 quy định việc tế tự không quá mười ngày, tang lễ không quá ba ngày. Dân chúng nếu thiếu thốn, muốn vay để phát triển sản nghiệp, đều được cấp phát. Sau khi trừ chi phí, tính lợi tức thu được, mỗi năm không quá một phần mười. Các pháp độ khác thay đổi liên tục, khiến dân chúng khổ sở, trộm cướp nổi lên, cuối cùng dẫn đến thất bại.

Từ niên hiệu Hi Ninh trở lại đây, các quan nghị sự đề xuất phép Thanh Miêu, thi hành khắp thiên hạ hơn mười năm, quốc khố ngày càng dồi dào, nhưng dân sinh ngày càng khốn khó, đến nay vẫn chưa chấm dứt. Xét việc thời Hán, Đường thì như thế, nghiệm hiệu quả gần đây thì như vậy, lợi hại đã rõ ràng, không cần nói nhiều cũng có thể biết. Có người cho rằng việc phát Thanh Miêu trước đây của các cơ quan chủ yếu vì lợi ích, nên ép dân vay nhiều, còn việc phát hiện nay chủ yếu vì lợi dân, chắc chắn không có tệ nạn ép buộc, hơn nữa dân chúng đang khốn khó, cấp vốn để họ sinh lợi, tình thế chưa thể bãi bỏ. Thần cho rằng không phải vậy. Nếu cho là lợi dân, thì như thần đã nói trước đây, chỉ có cái danh lợi dân mà không có thực chất, chỉ có lợi ích trước mắt mà gây họa suốt năm. Nếu cho là lợi nước, thì nước lấy dân làm gốc, chuyển họa cho dân mà thành lợi nước, không phải là ý yêu dân của triều đình. Nếu cho là không muốn thay đổi pháp độ triều trước một cách vội vàng, thì chính sách có thay đổi, mỗi thời thích hợp một cách, trước đây bãi bỏ việc luyện sắt ở Kinh Đông, giảm thuế muối ở phương Nam, bỏ các cục quản lý tài chính ở kinh sư, bãi bỏ tiền dịch của dân, thay đổi pháp luật để tiện dân không phải là ít, sao lại chỉ nghi ngờ phép Thanh Miêu?

[94] Thần cho rằng dân chúng trong thiên hạ, có đến sáu bảy phần mười là nghèo khó, thiếu thốn; những người tạm đủ ăn thì không cần vay mượn, còn những người nghèo khó thì dù muốn được cấp phát nhưng lại lo sợ khó trả nợ. Nếu khoan hồng cho họ thì họ sẽ trễ hạn không nộp, khiến quan lại địa phương phải chịu trách nhiệm thiếu hụt; nếu gấp rút đòi nợ thì sẽ phải truy bức, giám sát, thậm chí dùng đến hình phạt đánh đập, không gì là không làm. Việc ban ơn trước đây thực chất chỉ là hành hạ họ mà thôi. Nếu ngăn chặn không cho phát tán, thì trái với ý nghĩa ban đầu của pháp luật là ban ơn cho dân; còn nếu phát tán rồi lại thu hồi, thì không tránh khỏi tệ nạn truy bức, gây phiền nhiễu. Tính toán kỹ lưỡng, không có cách nào khả thi. Huống chi, những người dân thiếu hiểu biết, dựa vào việc phát tán thanh miêu, ham lợi trước mắt, thường tiêu xài hoang phí, không nghĩ đến hậu họa khó trả nợ sau này. Khi bị ép trả nợ, họ phải bán rẻ lương thực, vải vóc, phá sản, mất việc làm, không phải chỉ một hai người, đó chính là tệ nạn trước đây.

Thần cho rằng chính sách này chỉ có cái danh ban ơn cho dân mà không có thực chất, chỉ có lợi ích trước mắt mà gây hại cho cả năm, thậm chí là tai họa suốt đời, chính là vì lẽ đó. Nay nếu bãi bỏ mà không phát tán, thì những người dân thiếu hiểu biết sẽ không bị dụ dỗ, không dám tiêu xài hoang phí. Những trường hợp cần chi tiêu gấp vì việc cát hung, có thể vay mượn từ các nhà giàu có. Lãi suất tuy cao gấp đôi thanh miêu, nhưng họ có thể tự do trả nợ sớm hay muộn, nhiều hay ít, không như thanh miêu phải chịu sự truy bức, giám sát, tốn kém đi lại, và tệ nạn bán rẻ lương thực, vải vóc. Hơn nữa, trong số các huyện lệnh trong thiên hạ, những người khoan hậu, thông minh, nghiêm khắc trong việc quản lý lại dịch, chăm lo cho dân, vốn đã khó tìm. Nếu buông lỏng quản lý một chút, thì trong việc thu hồi và phát tán, sẽ nảy sinh đủ thứ tệ nạn như truy bức, đòi nợ, tham nhũng, gây phiền nhiễu khắp nơi. Những quan lại tham lam trước đây, lại tiếp tục ép buộc phát tán nhiều, lặp lại tai họa trước kia, khiến những vùng xa xôi, nghèo khó không biết kêu ai. Ngày nay, gánh nặng thanh miêu không phải là sai lầm nhỏ. Thần nghĩ rằng những quan lại bàn luận cho rằng thanh miêu không thể bãi bỏ, chắc chắn không xuất phát từ lý lẽ của thần. Thần cho rằng họ chưa xem xét kỹ càng đầu đuôi sự việc, lợi hại xa gần, chỉ dựa vào một khía cạnh để lay động thánh thượng. Thần mong xin kiểm tra lại chương tấu trước đây của thần, giao cho các đại thần thảo luận kỹ lưỡng và tính toán chi tiết, để dân chúng khắp nơi được hưởng ân huệ thực sự, không còn lo lắng về tai họa về sau, đó là điều may mắn lớn cho thiên hạ.

[95] Tháng đó, khôi phục huyện Lê Dương thuộc Vệ Châu làm quân Thông Lợi.

[96] Tả Ty gián Vương Nham Tẩu tâu: “Thần đã nhiều lần dâng chương, nói rằng Trung thư thị lang Trương Tảo gian tà xảo nịnh, không thể ở bên cạnh bệ hạ; thường tiết lộ lời nói trong Trung thư, không thể giữ chức vụ cơ yếu; thích bán ân nước để làm lợi riêng, không thể làm đại thần. E rằng lâu ngày không bãi chức, sẽ nuôi dưỡng mầm họa, làm hại sinh dân thiên hạ, bệ hạ dù hối hận cũng không kịp. Nhưng chương tấu vẫn chưa được xem xét, thần thật sự lo lắng. Bệ hạ đừng cho rằng có thể tự mình phòng ngừa được, dù hắn gian nịnh cũng không làm gì được, thần cho rằng không phải vậy. Chỉ khi bệ hạ không thể phòng ngừa, đó mới là gian tà, nếu có thể phòng ngừa được, tức là hắn thô vụng, không phải gian tà. Thần xin lấy một việc để suy đoán, chỉ thấy bệ hạ bãi chức hắn hơi khó khăn, nghi ngờ rằng hắn đã dùng thủ đoạn gian tà để mê hoặc bệ hạ. Nay công luận trong thiên hạ ngày càng không thể chấp nhận, thần sao dám không nói, để phụ ơn đức, tự trái với nghĩa vụ phụng sự quân vương!

Thần kính đọc chiếu mới rằng: ‘Kẻ tội rõ ràng đã bị trị, kẻ ác lớn đã bị trục xuất.’ Thần nghĩ rằng bệ hạ nói một lời tất muốn thiên hạ tin, làm một việc tất muốn thiên hạ phục. Nay kẻ tội rõ ràng không ai bằng Huệ Khanh, Thành Nhất, kẻ ác lớn không ai bằng Thái Xác, Chương Đôn, mà Trương Tảo thật sự cùng bọn họ, lừa dối Vua dân, thiên hạ xem họ là một thể, đáng lẽ nên cùng trục xuất, để lấy lòng tin phục của thiên hạ. Nhưng Trương Tảo lại một mình ở lại triều đình, ung dung tự tại, thần không biết bọn Huệ Khanh thấy chiếu thư này, có chịu phục không? Người trong thiên hạ thấy chiếu thư này, có chịu tin không? Đó là điều thần tiếc cho bệ hạ. Bệ hạ đã biết rõ tội bất hiếu của Thành Nhất, định trừng trị nặng và cách chức rõ ràng để cảnh cáo thiên hạ, nhưng Trương Tảo ngấm ngầm khuyên Trung thư xá nhân Tô Thức, bảo ông dùng lời cáo từ che giấu tội bất hiếu của Thành Nhất, may nhờ Tô Thức giữ nghĩa không nghe, nên bệ hạ mới rõ ràng hình phạt. Nếu không, thì lời Vua mệnh nước đã bị gian thần chiếm đoạt, để thỏa mãn tư lợi của họ rồi.”

[97] Gián quan Vương Địch tâu: “Lữ Thăng Khanh giả mạo lời đức âm của tiên đế, bệ hạ vừa ban xuống tờ gián chương, Tảo liền báo ngay cho Thăng Khanh, khiến hắn chạy vạy khắp nơi. Hắn an lòng vì tư lợi, quen thói kết đảng ác, không kiêng sợ triều đình, dám làm như vậy. Bệ hạ muốn tìm người tài trong thiên hạ để dùng, nên hạ chiếu cho các quan chấp chính mỗi người tiến cử ba người có thể đảm nhiệm chức vụ trong quán, nhưng Tảo không hề hiểu lòng bệ hạ vì nước cầu hiền, lại tiến cử một người là Tuyên đức lang Lục Trưởng Dũ để ứng chiếu. Xét Trưởng Dũ trước đây làm Giáo thụ học ở Tấn châu, không chỉ văn học lỗ mãng, bị mọi người chê cười, mà còn tham ô bừa bãi, không gì là không làm, người Tấn châu thu thập sự thật về hắn, làm bài thơ trăm vần để chế giễu. Bệ hạ thử cho điều tra, sẽ thấy rõ tình hình. Nếu Tảo tự cho người ấy là hiền mà tiến cử, thì thật là vô tri quá mức! Nếu không biết người ấy, vì được nhờ vả mà tiến cử, thì thật là bất trung quá mức! Bệ hạ xét việc làm của Tảo, có thể tin cậy vào việc nước được không? Kính mong bệ hạ rất công minh, từ khi nghe chính sự đến nay, người hiền thì thăng, kẻ nịnh thì bãi, sao chỉ riêng với Tảo lại không quyết đoán như vậy? Người có thức trong thiên hạ, vì thế mà đau lòng, sợ rằng hắn sẽ dần dần làm mê hoặc loạn lòng quân vương, khiến thân hắn càng vững, đảng càng nhiều, mưu đồ càng sâu, lại thành mối lo cho thiên hạ. Thần ngu muội, nếu không vì kế hoạch của quân phụ, vì kế hoạch của quốc gia, sao phải khổ sở kết thù với quyền thần đến thế! Kính mong bệ hạ xét lòng thần, nghe lời gián của thần, dũng cảm dùng uy nghiêm, trị tội Tảo, trừng trị cái ác của Tảo, để tỏ rõ chiếu thư với thiên hạ, thần không dám không hết lòng trung thành, dám liều chết tâu lên.”

[98] Lại nói: “Thần trộm nghĩ rằng việc quan trọng của quốc gia, không gì hơn là phải xét bọn gian tà mà trừ bỏ chúng. Bọn gian tà không bị trừ bỏ, dù có thiện ý cũng không thể thực hiện được việc trị nước tốt đẹp. Vì bọn chúng ngầm gây hại mà bậc quân chủ không biết. Thần đọc chuyện cũ của tổ tông, được một lời của Thái Tông, dám trình bày lên bệ hạ, mong bệ hạ suy xét mà thi hành, thật may mắn biết bao! Thái Tông một hôm nói với các quan hầu cận rằng: ‘Quốc gia nếu không có nội hoạn, ắt sẽ có ngoại ưu, ngoại ưu chỉ là việc biên cương, đều có thể phòng ngừa trước, chỉ có bọn gian tà không có hình tích, nếu trở thành nội hoạn, thì thật đáng sợ. Bậc đế vương đối với việc này, phải thường xuyên dùng tâm.’ Đây là lời răn muôn đời của bậc quân chủ.

Thần xem từ xưa đến nay, bậc quân chủ thường lo lắng về những điều có hình tích mà không dám lơ là, còn những điều không có dấu vết thì lại lơ là mà không từng lo lắng, chưa từng nghĩ rằng những điều có hình tích thì sự việc nông cạn, còn những điều không có dấu vết thì tai họa sâu xa, đó là lý do thần hết lòng khẩn khoản trình bày với bệ hạ về việc không thể để bọn gian tà ở bên cạnh. Xét Trương Tảo cùng Thái Xác, Chương Đôn, bọn chúng đều là gian tà, đại thể thì giống nhau, nhưng cách thể hiện thì có chút khác biệt. Xác thể hiện bằng sự kiêu ngạo, Đôn thể hiện bằng sự cường bạo, còn Tảo thể hiện bằng sự xảo quyệt. Chỉ có kiêu ngạo và cường bạo, còn có thể thấy được qua giọng nói và sắc mặt, đủ để kích động lòng giận dữ của người khác, khiến người ta không thể chịu đựng được, còn xảo quyệt thì không thể thấy được. Chúng uốn éo khúc chiết để cầu tiến, khéo léo nịnh hót để được dung thứ, không có ý làm khó người, không có lời trái ý người, lời nói như đáng tin, tình cảm như thân thiết, khiến bậc quân chủ mê hoặc mà không biết nguyên do, chỉ có người đứng ngoài quan sát lắng nghe mới nhận ra chúng ngầm có ý đồ lay chuyển lòng người. Thần ban đầu cũng coi thường, nay mới biết sự nguy hại của xảo quyệt còn sâu xa hơn cả kiêu ngạo và cường bạo. Kiêu ngạo và cường bạo đã bị trừ bỏ, mà xảo quyệt vẫn còn, đó là điều khiến thần lo lắng.

Cái gọi là gian tà không có dấu vết, không phải là cuối cùng không có dấu vết. Khi chúng mới tiến lời dùng ý thì không có dấu vết, nhưng khi tai họa hình thành, dấu vết có thể trốn tránh được sao? Tảo ở triều trước cùng bọn Xác lừa dối, vốn như không có dấu vết, đến khi bệ hạ nghe chính sự, dân chúng trong thiên hạ tranh nhau kể lể nỗi khổ, mà dấu vết lừa dối trước đây của Tảo mới lộ ra không thể che giấu. Nếu không phải bệ hạ thương xót lo lắng cho thiên hạ mà dũng cảm thay đổi, thì không chỉ là tai họa của bách tính, mà còn sẽ thành tai họa của quốc gia, há chẳng đáng sợ sao! Bệ hạ tuy nói đã biết rõ con người ấy, không còn nghe tin nữa, nhưng ngày đêm ở bên cạnh, há không có sự thấm nhuần dần dần, khiến bệ hạ không nhận ra mà chịu ảnh hưởng sao? Nói về lúc thấm nhuần dần dần, há có dấu vết gì? Đợi đến khi dấu vết hình thành, thì sự việc đã muộn rồi. Bách tính trong thiên hạ, há chịu được sự sai lầm lần nữa! Thần mong bệ hạ xem xét dấu vết tội ác đã rõ của Tảo trước đây, phòng ngừa âm mưu gian tà chưa thành của Tảo hiện nay, lấy lời của Thái Tông làm răn, sớm đưa ra quyết đoán sáng suốt, trừ bỏ và xa lánh chúng, không chỉ là may mắn của thần, mà còn là may mắn của sinh linh bốn biển.”

[99] Tờ thiếp hoàng tâu rằng: “Gần đây, Lữ Công Trước vì tang cháu gái nên đang trong thời gian nghỉ tang, Trương Tảo cũng vừa có tang đại công, hợp lệ phải nghỉ. Việc trung thư vẫn còn các chấp chính khác có thể tạm quyền xử lý, nhưng Trương Tảo không theo chỉ triều đình, tự xin vì thiếu người nên không dám nghỉ. Thần mong bệ hạ soi xét ý này, đó là may mắn được đối đáp riêng, thong thả dưới rèm, bày tỏ ý riêng và tung ra thuyết tà để lừa dối thánh thượng. Tiên vương đối với người thân có tang, tùy theo mức độ nặng nhẹ mà đặt ra quy định nghỉ, không bắt làm việc mà cho phép họ thể hiện lòng thương xót, nhằm củng cố phong hóa, làm dày nhân luân. Nay Trương Tảo đồng liệt không thiếu người, triều đình cũng không có việc gấp khó, sao lại tự phá lễ pháp, xin không nghỉ? Xét hành động thì có vẻ chăm lo việc nước, nhưng xét tâm ý thì thực là mưu cầu cho bản thân. Từ xưa đến nay, kẻ tiểu nhân lợi dụng kẽ hở để tiến hành việc gian trá, chính là loại người này. Mong bệ hạ xem xét ý đồ, xét lời nói, phân biệt hành động của họ, đừng nhầm tin, thật may mắn!”

[100] Sùng Chính điện thuyết thư Trình Di dâng sớ nói:

[101] Thần là kẻ ngu dốt, từ nhỏ không thích tiến thủ, chỉ lấy việc đọc sách cầu đạo làm mục đích, đến nay đã gần ba mươi năm. Vào thời Anh Tổ và đầu thời Thần Tông, nhiều lần được những người có quyền thế tiến cử, nhưng thần lúc đó tự thấy học vấn chưa đủ, nên không muốn ra làm quan. Đến khi Hoàng đế bệ hạ lên ngôi, Thái hoàng thái hậu bệ hạ nhiếp chính, cầu hiền tài mong trị quốc, các đại thần thấu hiểu ý chỉ của bề trên, tìm kiếm người tài từ nơi thâm sơn cùng cốc^[14], đầu tiên là đến những kẻ thấp hèn, thần được ơn ban chức quan học ở Tây Kinh. Thần lúc đó vẫn chưa có ý định ra làm quan, từ chối nhiều lần, nhưng đột nhiên có lệnh triệu tập, các học trò của thần một nửa khuyên thần không nên đi, một nửa thúc giục thần đi. Những người khuyên đi thì nói: “Quân mệnh triệu, lễ không đợi xe.” Những người khuyên không đi thì nói: “Nhà Nho xưa, triệu mà không đi.” Thần cho rằng triệu mà không đi, chỉ có Tử Tư^[15] và Mạnh Tử là được, vì hai người này ở vị trí khách sư, không đi là để quy chính Vua.

Còn thân phận thấp hèn như thần, ăn lộc đất, là thần dân của Vua, triệu mà không đến, quốc gia có pháp luật thường, nên thần vội vàng ứng mệnh. Đến kinh đô, được ơn ban chức quan trong cung, thần lấy nghĩa mà từ chối, rồi được triệu vào đối đáp. Thần lúc đó vẫn chưa có ý định ra làm quan, tiến đến trước rèm, cách ánh sáng thiên tử chỉ vài bước, chưa từng nói một lời nào về triều chính, bệ hạ nhìn thần, há phải là kẻ cầu tiến sao? Sau đó được nghe lời dạy bảo, bổ nhiệm vào Kinh Diên, việc này ngoài dự tính, thần hoang mang lo sợ. Thần nghĩ thầm, nhà Nho được dùng đạo học phò tá Vua, là điều hiếm có, nếu để thần tự chọn, cũng không gì hơn thế này. Thần lúc đó, dù lấy cớ bất tài mà từ chối, nhưng lòng trung với nước đã nảy mầm. Thần còn lo bệ hạ ham hiền tài, thích điều thiện, quyết đoán trong việc dùng người, nhưng có thể chưa thấu hiểu hết, nên lại dâng lời ngu muội, mong được xem xét kỹ, rằng: “Nếu thần có chút gì dùng được, thì dám không nhận chức! Nếu thần cuồng vọng vô dụng, xin cho phép từ chối.” Tấu chương dâng lên hai lần, hai lần được lệnh nhận chức, là bệ hạ không cho là ngu muội, thần bèn nhận mệnh.

Từ khi nhận chức đến nay, ngày đêm dốc hết tâm trí, chỉ mong bệ hạ có đức như Nghiêu, Thuấn, ngày sau thiên hạ được hưởng nền trị vì của Nghiêu, Thuấn, xã tắc vững bền mãi mãi, đó là tấm lòng của thần. Thần là kẻ dã phu nơi rừng núi, tính tình chất phác thẳng thắn, lời nói thô thiển thì có, nhưng lòng yêu Vua, lễ thờ Vua, đạo báo Vua, dám không hết lòng^[16], nhờ bệ hạ thánh minh, có thể soi xét. Thần tự nghĩ mình rất ngu dốt, được bệ hạ đặc biệt biết đến, gặp được cơ hội như thế, lòng thành muốn đền đáp, mong có chút gì bổ ích, xin bệ hạ lưu ý xem xét, thần vô cùng may mắn.

[102] Thần xin trình bày: Thái hoàng thái hậu bệ hạ tâm chí công vô tư, thân hành đạo lớn, mở lòng đón nhận lời trung, tin dùng bậc lão thành, không chỉ duy trì đại nghiệp, mà còn muốn đưa đến thái bình, điều mà các bậc minh quân đời trước chưa làm được. Chỉ cần ngày càng thận trọng, thì việc thiên hạ không đáng lo. Thần cho rằng việc lớn và cấp bách nhất hiện nay, để lo cho xã tắc và sinh linh lâu dài, chính là việc bồi dưỡng đức độ cho bệ hạ mà thôi.

Xem xét các phương pháp bồi dưỡng Vua nhỏ trong lịch sử, không ai đầy đủ bằng Chu Công, Chu Công đủ làm khuôn mẫu cho muôn đời. Thần mong bệ hạ mở rộng tầm nhìn cao xa, coi lời thánh nhân là chắc chắn thực hiện được^[17], đừng bị ràng buộc bởi quy tắc gần, đừng bị dao động bởi lời đám đông, người xưa nói “Chu Công há lừa dối ta sao!” Chu Công viết sách 《Lập chính》, nêu từ chức Thường bá đến Xuyết y, Hổ bôn, cho rằng người biết lo xa ít, trong một thiên, nhắc đi nhắc lại, chỉ ở việc này mà thôi. Sách lại viết: “Bề tôi chính trực, Vua mới chính trực.” Lại viết: “Đức Vua là nhờ bề tôi.” Lại viết: “Những người hầu cận, không ai không chính trực, ngày đêm giúp đỡ Vua, ra vào đi lại, không gì không kính cẩn.” Ý người xưa là Vua không thể rời người chính trực dù chỉ một bước. Bởi vì nhờ đó mà bồi dưỡng khí chất, hun đúc đức tính, nên mới có thể học tập cùng trí tuệ lớn lên, giáo hóa cùng tâm tính thành tựu.

Đời sau không còn như vậy, cho rằng Vua đi học là để đọc sử sách, xem xét cổ kim, không biết rằng đọc sử sách, xem xét cổ kim chỉ là một khía cạnh. Nếu chỉ như vậy, thì cung nhân giỏi văn có thể đảm nhiệm việc khuyên giảng^[18], nội thị biết chữ có thể đảm nhiệm việc phụ đạo, cần gì phải đặt chức quan, tìm kiếm người hiền đức? Đại để Vua chúa nhận mệnh trời, tư chất khác thường, xem xét lịch sử, tài chất đế vương, ít ai không vượt người thường. Nhưng Vua có đức toàn vẹn và đạo đức rất ít, nguyên nhân là gì? Đều do bồi dưỡng không đúng phương pháp, mà địa vị và thế lực khiến như vậy. Thần nghĩ hoàng đế bệ hạ thiên tư thuần mỹ, đức tính nhân hậu, ắt sẽ là minh quân của nhà Tống, chỉ tiếc là phương pháp bồi dưỡng chưa đầy đủ. Thần từ khi nhận chức, sáu lần dự giảng, chỉ thấy các quan khoanh tay ngồi im, người giảng đứng bên án, giải thích vài dòng rồi lui. Như vậy dù năm tháng dài lâu, ích lợi được bao nhiêu, khác xa với đạo Chu Công phụ chính Thành Vương. Có người cho rằng bệ hạ còn nhỏ, tạm làm như vậy, đó là luận điệu không hiểu căn bản. Người xưa sinh con, khi biết ăn biết nói đã dạy, phép đại học lấy sự chuẩn bị làm đầu. Khi người còn nhỏ, tư tưởng chưa định hình^[19], nên đem lời hay đạo lý, ngày ngày trình bày trước mặt, tuy chưa hiểu, nhưng để hun đúc, khiến tai nghe đầy, bụng chứa đầy, lâu dần thành quen, như vốn có, dù có lời khác mê hoặc, cũng không thể vào được. Nếu không chuẩn bị trước, đến khi lớn lên, tư tưởng thiên lệch sinh ra trong lòng, lời đám đông bên ngoài lung lạc, muốn thuần toàn, không thể được. Vì vậy việc cấp bách là phải làm trước, há có sớm quá sao?

Lại cho rằng bệ hạ thiên tư tuyệt đẹp, tự nhiên không trái đạo, không cần lo lắng quá mức, điều này càng không phải là luận điểm tối thượng. Bậc thánh không ai hơn được Vua Thuấn, nhưng Vua Vũ và Cao Dao chưa từng bỏ qua việc răn dạy, thậm chí nói: “Đừng như Đan Chu thích rong chơi, làm điều kiêu ngạo và bạo ngược.” Huống chi Vua Thuấn không rong chơi, không kiêu ngạo bạo ngược, dù kẻ ngu nhất cũng biết điều đó, lẽ nào Vua Vũ lại không biết? Bởi vì ở địa vị cao quý, đạo răn dạy không thể không như vậy. Huống chi lòng người đâu có thường! Lấy Đường Thái Tông là bậc anh minh, từng trải gian nan, dẹp loạn họa, tuổi cũng đã cao, ban đầu ghét sự xa xỉ của Tùy Dạng Đế, phá hủy lầu cao điện rộng, chưa đầy sáu bảy năm sau lại muốn xây dựng cung Càn Dương. Như vậy lòng người há có thể thường được sao? Vì thế bậc thánh hiền dù ở thời thịnh trị cũng không bỏ việc răn dạy, lo lắng há chẳng sâu xa sao? Huống chi bậc quân vương còn nhỏ tuổi, đạo ngăn ngừa tà ác, tránh sai lầm, há có thể lơ là được sao?

Từ cuối tháng tư, vì nắng nóng nên bãi bỏ việc giảng học, đến Trung thu^[20], đã hơn ba tháng. Người xưa muốn sớm tối được phụ tá, ra vào sinh hoạt, nay đã ba tháng, không một lần gặp bậc nho thần, sao lại khác với ý người xưa đến vậy? Nay con em các nhà sĩ đại phu cũng không chịu để lâu ngày không gần gũi bậc nho sĩ, đầu thu dần mát mẻ, xin được ở nội điện hoặc vườn sau nơi mát mẻ, triệu kiến các quan giảng học trong ngày, để giảng giải đạo nghĩa, dù chưa có lợi ích sâu xa, cũng khiến thiên hạ biết Thái hoàng thái hậu có dụng ý như vậy. Lại nữa, một người đối đáp riêng, khác với gặp gỡ đông người, tự nhiên tình ý dễ thông suốt, không quá ba năm lần, sẽ quen thuộc. Nếu không làm như vậy, dần dần để mặc tự nhiên, thì các quan phụ đạo đều không ra sức, vậy dùng họ để làm gì? Tương lai khi kỳ nghỉ hè kết thúc, xin được theo lệ cũ luân phiên trực ngày, mong thường có một người đối đáp riêng.

[103] Đạo mở mang, vốn tự có phương pháp; lợi ích của việc kết bạn học tập, là điều quan trọng nhất. Vì thế Chu Công phò tá Thành Vương, sai Bá Cầm ở cùng, việc làm của bậc thánh nhân, ắt không gì là không đúng. Chân Miếu sai Thái Bá Hi hầu hạ Nhân Tông, chính là noi theo cổ nhân. Thần muốn chọn con em các quan từ mười tuổi trở lên, mười hai tuổi trở xuống, người nào đoan chính cẩn thận, thông minh sáng suốt, ba người, để hầu hạ bên cạnh bệ hạ. Sách mà bệ hạ đọc^[21], cũng bảo họ đọc, lúc trời sáng thì vào, tối thì về, thường để hai người vào hầu, một người nghỉ ngơi. Mỗi người chọn hai cung nhân và nội thần có tuổi, theo hầu chăm sóc, không được tạm rời, những lời nói cười thông thường, cũng đừng cấm đoán, chỉ cần lời nói phải đúng đắn, cử động phải trang nghiêm. Lại bảo họ mỗi ngày đến Tư Thiện Đường trình bày việc học tập, quan giảng thường khuyên bảo, khiến họ kính sợ. Đến năm mười ba tuổi, thì cho thôi. Trong thời gian đó, tự nhiên thấy được lợi ích.

[104] Từ trước đến nay, các tể tướng mười ngày một lần đến kinh diên, cũng chỉ ngồi yên lặng mà thôi, lại cách ngày giảng đọc, thì một sử quan đứng hầu. Chức trách của sử quan là ghi chép mọi lời nói và hành động, điều này thích hợp khi thi hành chính sự, nhưng kinh diên là nơi học tập, là chỗ nghỉ ngơi, lúc chúa thượng mới bắt đầu học hỏi, cần tâm thư thái, thân thể thoải mái thì mới có thể vui vẻ. Nay thì trước mặt đối diện với đại thần, động tác lo sợ có sai sót, bên cạnh lại có sử quan đứng, lời nói ra liền được ghi chép, khiến chúa thượng muốn thả lỏng tâm trí, có được không? Muốn nói ra, dám không? Điều này cản trở việc học hỏi, không thể không thay đổi. Xin đặc biệt ban chỉ dụ, các tể tướng mỗi tháng hai lần cùng Văn Ngạn Bác đến kinh diên, gặp ngày tể tướng đến, xin giảng tại Sùng Chính điện, đồng thời cho sử quan vào hầu. Chức vụ thuyết thư ở Sùng Chính điện đã đặt từ lâu, là nơi giảng giải. Thời Hán, Đường, mệnh nho sĩ giảng luận cũng thường ở trên điện, đó là lệ cũ.

Ở Nhĩ Anh, các quan giảng đọc và nội thần gần ba mươi người cùng ở trong đó, tháng tư chưa nóng lắm mà quan giảng đã đổ mồ hôi, huống chi chúa thượng thể chất yếu ớt, há có tiện lợi? Mùa xuân hè, khí người bốc lên, rất đáng lo ngại. Thời tổ tông, tình cờ ở đây, coi là điển cố, thật không hợp lý. Xin từ nay về sau chỉ giảng đọc ở Diên Hòa điện, phía sau treo rèm, phía trước đặt ngự tọa, thái hoàng thái hậu mỗi khi việc chính sự ít, thánh thể khỏe mạnh, thỉnh thoảng đến trước rèm xem quan giảng tiến thuyết, không chỉ xem xét tiến bộ của chúa thượng, mà đối với thánh đức của bệ hạ cũng chưa chắc không có ích. Hơn nữa, trong việc phụ đạo của quan giảng, có nhiều điều cần tấu trình, có thể được nghe ngay, cũng không làm phiền thánh cung hạn định ngày tháng, chỉ trong khoảng mười ngày hoặc một tháng, khi nào thuận tiện thì đến một lần.

[105] Hiện nay các quan giảng đọc có năm người, bốn người đều kiêm nhiệm chức vụ quan trọng, chỉ có thần không nhận chức vụ khác, gần đây được sai tu sửa điều chế của Quốc Tử Giám và Thái Học, cũng là kiêm nhiệm (ngày 12 tháng 5 sai tu sửa học chế), nhưng không có một người nào chuyên trách việc phụ đạo. Ý của các vị chấp chính có thể thấy rõ, đó là tiếc nhân tài không muốn để họ nhàn rỗi. Lại cho rằng dù kiêm nhiệm chức vụ khác cũng không cản trở việc giảng đọc, điều này càng chứng tỏ sự thiếu suy nghĩ. Thần không dám bàn về đạo lý khuyên bảo Vua, chỉ xin lấy việc khuyên bảo mọi người mà nói, người khuyên bảo người khác, nếu không tích lũy thành ý thì không thể cảm hóa được người ta^[22], nên thánh nhân dùng ví dụ về cây bồ lô để nói về chính trị, ý nói dùng thành ý để cảm hóa. Ví như cái chuông, giận mà đánh thì nghe ra sự mạnh mẽ, buồn mà đánh thì nghe ra sự bi ai, đó là sự cảm hóa của thành ý. Khuyên bảo người khác cũng như vậy.

Cổ nhân trai giới rồi mới khuyên bảo Vua, là vì sao? Thần trước sau hai lần được tiến giảng, chưa từng dám không trai giới trước, suy nghĩ sâu xa giữ thành ý, mong cảm động được lòng Vua. Nếu cứ bận rộn với công việc, tâm trí rối bời, đến trước mặt Vua rồi mới trau chuốt lời nói, chỉ dùng lời nói để cảm hóa người, chẳng phải là quá nông cạn sao! Lý lẽ này nếu không phải người hiểu học vấn thì không thể thấu hiểu. Đạo suy đồi, học hỏi bị bỏ bê, người đời đâu từng nghe đến điều này, dù có nghe cũng cho là xa vời. Bệ hạ có tầm nhìn xa rộng^[23], ắt sẽ thấu hiểu. Với quy mô lớn của triều đình, tầm quan trọng của bậc nhân chủ, đặt hai ba vị thần chuyên trách việc phụ đạo, tuyệt đối không phải là quá đáng. Nay các vị thần kiêm nhiệm đều là chức vụ quan trọng, nếu chưa thể bãi bỏ ngay, xin tạm miễn cho thần việc tu sửa điều chế Quốc Tử Giám, để thần ngày đêm suy nghĩ tinh tường, dốc hết thành ý, chuyên tâm phụ đạo, không chỉ hợp lý mà còn khiến thiên hạ biết rằng triều đình coi đây là việc trọng đại, không phải vì nhàn rỗi mà làm.

[106] Bệ hạ đã cất nhắc thần từ nơi thảo dã, vì thần đọc sách thánh nhân, nghe đạo thánh nhân, thần đâu dám không đem học vấn của mình báo đáp thánh minh. Thần nghĩ rằng đạo học của thánh nhân đã lâu không được truyền lại, thần may mắn được tiếp nhận từ những kinh điển còn sót lại, không tự lượng sức mình, dám lấy thân gánh vác đạo lớn. Dù thiên hạ có nhiều kẻ kinh hãi và chê cười, nhưng những năm gần đây người theo học cũng đã nhiều^[24], thần đang cố gắng trình bày học thuyết của mình để chỉ dạy cho các học giả, hy vọng được truyền lại cho đời sau. Không ngờ may mắn đến thế, được tham gia giảng giải bên cạnh bệ hạ, nếu thực sự có thể dùng đạo học của thánh nhân để làm sáng tỏ thánh trí của bệ hạ, thì đạo của thánh nhân có cơ hội được thực hành, đâu chỉ là may mắn của riêng thần! Nếu bệ hạ chưa tin lời thần, sao không một lần hỏi han, thần sẽ trình bày đầu mối của đạo học thánh nhân, khơi dậy chỗ sâu xa vi diệu của đạo lớn, bệ hạ thánh minh cao cả, ắt sẽ soi xét và tiếp nhận. Nếu lời thần là hư ngụy, xin chịu tội chết.

(Lý Di năm sau tháng ba lại dâng sớ, nói “tháng sáu năm ngoái từng có tấu trình”, nay xin phụ lục vào cuối tháng sáu.)

[107] Phụng nghị lang Lưu Nghị được quyền phát khiển đến Thiều Châu.

(Ngày 18 tháng 3, Tôn Thăng xin khôi phục chức vụ cho Lưu Nghị, nay lại bổ nhiệm làm tri châu, việc này căn cứ theo tập của Tô Thức và tập vạn ngôn của Lưu Giang Tây do Trương Sân biên soạn, phụ lục kèm theo. Việc bị giáng chức làm cung từ vào ngày 21 tháng 3 năm thứ ba.)