[PREVIEW] QUYỂN 390: NĂM NGUYÊN HỰU THỨ NHẤT (BÍNH DẦN, 1086)

Từ ngày Kỷ Hợi tháng 10 năm Nguyên Hựu thứ nhất đời Vua Triết Tông đến hết tháng.

[1] Ngày Kỷ Hợi tháng 10, Lễ bộ tâu: “Sứ thần tiến cống của nước Chiêm Thành là Bố Linh Tức Thỉ, Cầm Bồ Ma Vật xin tiếp tục dâng phương vật.” Vua đồng ý.

[2] Hộ bộ tâu: “Cơ quan thuế thương mại ở kinh đô lấy mức trung bình năm Nguyên Phong thứ 8 là 55 vạn 2.261 quan 728 văn làm mức thuế mới, bắt đầu từ năm Nguyên Hựu thứ 2.” Vua đồng ý.

[3] Cơ quan chuyển vận lộ Hà Đông tâu: “Tiền vật phẩm cung nộp lên triều đình, chỉ có ba lộ không phải chuyển đi, vì chi phí vùng biên giới thường do triều đình ứng phó, so với việc chi trả từ kinh đô, có thể tránh được chi phí vận chuyển đi lại. Nay lộ này xin lập pháp về việc quản lý số tiền lương của quân cấm vệ bị khuyết, chỉ lưu trữ tại các lộ, nếu có vật phẩm không thể lưu trữ, thì giao cho Hiến ty biến đổi thành tiền mặt để quản lý.” Vua đồng ý.

[4] Ngày Canh Tý, Phạm Trấn, Đoan Minh điện học sĩ, Quang Lộc đại phu, được bãi chức trí sĩ, giữ chức Đề cử Trung Thái Nhất cung kiêm Tập Hi quan công sự, kiêm Thị độc.

(Phạm Trấn được thăng chức Đoan Minh vào ngày Kỷ Tỵ tháng 2, đến ngày Ất Tỵ tháng 10 lại có chiếu chỉ^[1].)

[5] Đại Lý tự tâu: “Nhận chỉ dụ điều tra việc Quân khí giám trước đây xin mua vật liệu chế tạo vũ khí bằng tiền từ việc bán độ điệp, tổng cộng 13 vạn quan, nhưng quan chức được cử là Phụng nghị lang Lưu Trọng Hân có hành vi buôn bán gian lận, liên quan đến cựu Thiếu giám Quân khí Thái Thạc, xin bắt Trọng Hân và Thạc để đối chất.” Vua đồng ý.

(Xử án vào ngày 16 tháng 2 năm thứ 2.)

[6] Kim bộ viên ngoại lang Mục Diễn được cử làm sứ tế điếu nước Hạ, chiếu viết: “Tự tử của cố chúa nước Hạ là Can Thuận, tổ tiên ngươi đời đời tuân giữ chức cống, nay nghe tin báo tang, lòng ta thương xót sâu sắc, cùng các đại thần đều thêm nỗi buồn thương. Chỉ có lòng trung mới có thể bảo vệ đất nước, chỉ có hiếu đạo mới có thể được lòng dân, các ngươi hãy giữ lòng thành, tuân theo mệnh lệnh của ta.”

(Tự tử Can Thuận, theo 《Chính mục》 ghi ngày 16 tháng 10 về việc cố chúa nước Hạ là Bỉnh Thường dâng tấu, lại ghi ngày 10 tháng 7 về việc qua đời, ngày 14 và 24 tháng 11 có thể tra cứu thêm.)

[7] Ngày Tân Sửu, Đô đại đề cử Thành Đô phủ các lộ kiêm chức mua ngựa các lộ Thiểm Tây là Hoàng Liêm tâu: “Theo chỉ dụ ngày 13 tháng 6 nhuận năm Nguyên Phong thứ 6 và ngày 7 tháng 12 năm thứ 8, mọi việc liên quan đến trà, nếu không thuộc phạm vi của các cơ quan khác, thì không được can thiệp. Nếu có việc liên quan đến trà mà bị xâm hại, vi phạm pháp luật hoặc xử lý không đúng, thì chưa có văn bản rõ ràng cho phép các cơ quan khác thụ lý và chuyển giao, e rằng dân chúng bị oan ức mà không có cách nào kêu oan. Xin chỉ tuân theo lệnh Nguyên Phong hiện hành, khi Giám ty tuần tra đến nơi, thấy rõ vi phạm pháp luật hoặc có việc kiện tụng thuộc phạm vi của mình, thì cho phép chuyển giao. Các việc liên quan đến ngựa cũng xin được áp dụng như vậy.” Được chấp thuận.

[8] Ty chuyển vận lộ Kinh Hồ Bắc tâu: “Theo sắc lệnh, các việc về hình ngục, binh giáp, trộm cướp đều giao cho Đề hình ty; lại theo chỉ dụ, các Ty chuyển vận các lộ kiêm quản việc trộm cướp. Khi bản ty tuần tra các nơi, nếu thấy khí giới hư hỏng cần sửa chữa, hoặc khi cần điều động binh giáp để đối phó với trộm cướp khẩn cấp, nếu phải chờ văn thư chuyển đến Đề hình ty, e rằng sẽ chậm trễ dẫn đến thất bại. Xin cho phép bản ty được quản lý chung về binh giáp, và khi tuần tra, được phép kiểm tra kho vũ khí và thực hiện các biện pháp cần thiết.” Được chấp thuận.

(Phần mới bị bỏ đi.)

[9] Thị ngự sử Vương Nham Tẩu tâu: “Thần thấy lệnh bổ Chương Đôn từ chức Tri Nhữ Châu sang làm Tri Dương Châu đã ban xuống nhiều ngày, dư luận xôn xao, cho rằng chưa thỏa đáng. Thần đọc kỹ lời cáo từ, lại không phải do ân điển từ lễ Minh Đường, mà chỉ là sự thăng chức vô cớ, thần ngu muội không hiểu ý này. Xét Đôn có tài cậy mạnh, lòng ôm hận, hành động ngang ngược vô lễ, ngạo mạn với hai cung, nếu xét theo phép nước, đáng phải xử tử. Bệ hạ độ lượng bao dung, không trừng phạt nặng, chỉ cách chức, cho làm Tri châu, lại là Nhữ Hải nơi tốt lành, gần kinh đô, mọi thứ thuận lợi, không phải nơi biếm trích. Tội lớn mà trách nhẹ, công luận đã cho là quá may, há có thể chưa đầy vài tháng, lại đổi sang đại châu? Huống chi đại thần bị giáng chức, thường phải qua năm mới được điều động, lại cần xét tội nặng nhẹ thế nào, cũng chưa chắc qua năm liền được đổi chỗ. Các bậc sĩ đại phu đều nói: Sự hung ác của Đôn, không chỉ các công khanh đại thần đều e ngại, mà triều đình dường như cũng sợ hãi, thật là lạ lùng. Thần nghĩ hoàng đế bệ hạ tuổi còn trẻ, thái hoàng thái hậu bệ hạ không ra khỏi cung cấm, càng nên nghiêm mệnh lệnh, chỉnh đốn hình pháp, tạo thanh thế để tăng uy thế triều đình, không nên dần dà mở lối khoan dung, tự làm suy yếu uy thế thiên tử. Thần e rằng từ đây sẽ tăng thêm lòng kiêu ngạo của bề tôi, nuôi dưỡng ý khinh thường trời của kẻ ác, không phải là phúc của quốc gia. Kính mong thánh từ xem xét kỹ lời thần, đặc biệt xử lý.” Lời dán vàng nói: “Trong cáo từ của Đôn không nói do ân điển mà đổi quận, ắt là không lâu nữa sẽ muốn dùng ân điển để ban thêm chức tước, làm vui lòng hắn, xin bệ hạ đặc biệt xem xét.” (Đôn làm Tri Dương Châu vào tháng 6 ngày Canh Dần, hai bản chép đều không ghi lời tâu của Nham Tẩu, cần xét lại.) Tả ty gián Chu Quang Đình cũng tâu việc này.

[10] Ngày Nhâm Dần (18), chiếu lệnh Chương Đôn vẫn giữ chức Tri châu Nhữ Châu.

(Ngày 24 tháng 11, được cử làm Đề cử Động Tiêu cung. Sách 《Cựu lục》 chép: “Quang Đình tâu rằng Chương Đôn khi ở Xu mật phủ, trước rèm có hành vi ngạo mạn, thất lễ bề tôi. Bị giáng chức chưa đầy một năm, đã vội chuyển đến đại quận, sợ rằng việc thăng chức không có lý do, sự ưu ái quá mức. Xin bãi bỏ chức mới ở Dương Châu để hợp với công luận.” Chiếu lệnh Chương Đôn vẫn giữ chức Tri châu Nhữ Châu. 《Tân lục》 theo đó. Cần tìm toàn bản tấu chương của Quang Đình để bổ sung. Con rể của Chương Đôn là Đậu Nột viết hành trạng của Chương Đôn rằng: “Từ Nhữ Châu chuyển đến Dương Châu, đi đến cửa kinh thành, bị người tấu hạch nên bãi chức, lại trở về Nhữ Châu.” 《Huy lục》 và truyện của Chương Đôn chỉ chép việc bãi chức Xu mật, giữ chức Tri châu Nhữ Châu, Đề cử Động Tiêu cung, bỏ sót việc chuyển đến Dương Châu, sơ lược quá mức.)

[11] Trước đó, Tả bộc xạ Lữ Công Trước và các quan cho rằng cha của Chương Đôn đã già, lại từng bị bãi chức trong triều đình, đã được ân xá, nên chuyển đến quận thuận tiện, lại muốn lần lượt xét lại những người bị lưu đày, để họ không đến nỗi lâm vào cảnh khốn cùng. Sau đó, các quan tấu chương cho rằng Chương Đôn không nên được thăng chức vội vàng, lời lẽ xúc phạm đến chấp chính. Thái hoàng thái hậu tức giận hỏi: “Ai là người chủ trương thăng chức cho Chương Đôn?” Lữ Công Trước đáp: “Đó là ý kiến của mọi người.” Lúc đó, con trai của Chương Đôn (theo 《Tống triều yếu lục》: Con trai của Chương Đôn là Trì, giữ chức Câu đương Kinh Tây bài ngạn ty) lại dâng thư kêu oan cho cha, và xúc phạm đến chấp chính, chiếu lệnh trách phạt cả hai. Lữ Công Trước nói: “Con vì cha, có gì mà không làm.” Nên việc này dừng lại. Chương Đôn nhận mệnh, sắp đến cửa kinh thành, thì chiếu lệnh thu hồi sắc phong Dương Châu, lại phái về Nhữ Châu. Từ đó, những người đáng được phục chức đều gặp khó khăn.

[12] Đồng tri Xu mật viện Phạm Thuần Nhân tâu rằng:

[13] Thần gần đây thấy các vị chấp chính bàn luận, vì cha của Chương Đôn sắp chín mươi tuổi, nhân sau ân điển của lễ minh đường, muốn xin bổ nhiệm một chức ở quê nhà để tiện việc phụng dưỡng cha. Thần chỉ thấy việc này có thể giúp ích cho việc giáo hóa nhân đức, không nghĩ đến điều gì khác, nên cùng cho là đương nhiên. Sau đó nghe ba tỉnh tấu lên, bệ hạ liền ban ơn chuẩn y. Thần cho rằng bệ hạ có lòng nhân từ như trời đất, nghĩ đến người thân tuổi già, không nhắc đến lỗi lầm trước đây, thần thật sự vui mừng không kìm được, bèn trước rèm ngợi khen đức lớn của bệ hạ, cho rằng từ xưa đến nay bề tôi chưa từng được gặp thời như ngày nay.

Sau đó nghe quan gián có lời tâu, bệ hạ liền dừng mệnh lệnh trước, đó cũng là đức tốt của bệ hạ biết nghe lời can gián. Hôm trước lại được bệ hạ tuyên dụ, việc này ba tỉnh có sơ suất trong suy nghĩ, răn dạy họ từ nay về sau không được như vậy nữa. Thần ngu sợ có người cho rằng người mà triều đình giận dữ, không nên vội vàng trình bày; lại nói rằng các vị chấp chính đều chiều theo tình cảm, ắt có người chủ trương, khiến bệ hạ phải răn dạy, dụ bảo cặn kẽ. Thần nhỏ bé vốn nên tuân theo lời dạy của bệ hạ, nhưng nếu còn điều gì chưa nói hết, cũng nên dốc lòng trình bày. Khi bệ hạ đang gấp rút tìm cách trị nước, là lúc bề tôi biết điều gì cũng phải làm, há nên lo lắng hình tích, co rúm phòng bị? Những đại thần được dùng hiện nay, phần nhiều là người từng trải qua hoạn nạn, bệ hạ khen thưởng để họ tiến lên, còn sợ họ không quyết tâm, suy nghĩ quá cẩn thận, nếu lại răn dạy họ tránh hiềm nghi, thì e rằng họ chỉ lo tránh né bảo toàn thân mình, tự phòng bị không kịp. Đối với bệ hạ, việc yêu quý các bề tôi là ân đức dày, nhưng nếu để họ giúp đỡ chính sự, lại e rằng việc không có ích gì. Bởi vì bề tôi lấy việc tự tin không vì mình là khó, lấy việc nịnh hót giữ lấy ân sủng là dễ, nếu nay dung thứ cho điều dễ, ngăn cản điều khó, thì những kẻ trong đó nghe ý mong đợi sẽ trở thành kẻ được lợi, đó chẳng phải là phúc của triều đình.

[14] Thần trước đây thấy Nhân Tông hoàng đế giao phó việc chính sự cho các quan đại thần, không hề nghi ngờ gì, phàm việc bổ nhiệm, đa phần đều thuận theo, mà để cho các quan đài gián xem xét những điều không đúng, tùy việc mà tâu bày, việc nhỏ thì sửa đổi, việc lớn thì cách chức, khiến cho ân nghĩa giữa Vua tôi luôn được duy trì, kỷ cương triều đình tự nhiên được chỉnh đốn, vì thế hơn bốn mươi năm, không cần vất vả mà thiên hạ vẫn được trị yên. Huống chi bệ hạ đang noi theo phép trị nước của Nhân Tông, thánh độ rộng lớn như trời, chăm chỉ nghe lời can gián, tin dùng hiền tài không nghi ngờ, ghi nhớ công lao của người, quên đi lỗi lầm của họ, đều là những điều mà các bậc quân vương xưa nay khó làm được. Nếu bệ hạ cứ ung dung giao phó trách nhiệm, thảnh thơi trong việc ủy thác, để các quan đài gián sửa chữa sai lầm, các quan thị tòng dốc hết tâm trí bàn luận, quần thần trên dưới một lòng, bệ hạ không phải lo lắng gì, trăm quan đều làm tròn chức phận, ngồi mà hưởng thái bình, để lại phúc lành muôn đời, thì thiên hạ thật may mắn biết bao.

[15] Phàm người ta đối với phú quý công danh, đều mong muốn nhân thời cơ mà sớm lập nên. Gần đây dùng một hai vị đại thần chấp chính^[2], tuổi đều đã trên sáu mươi hoặc bảy mươi, chính là những năm tháng còn lại không nhiều. Nay may mắn gặp được bệ hạ thực hiện chính sự như Nghiêu, Thuấn, được đề bạt vào hàng cận thần, có thể nói là cơ hội ngàn năm một thuở. Không nhân lúc này mà nương tựa vào thánh thần, sớm lập nên công danh, thì không biết còn đợi đến ngày nào? Há lại còn ôm lòng mong ngóng khác, a dua theo người khác, tự chuốc lấy sự nghi ngờ của bệ hạ, để rồi gặp nguy hiểm và nhục nhã? Theo lẽ thường đã không có đạo lý như vậy, huống chi bệ hạ lại là người được chọn lựa dựa trên uy tín công luận? Trong số đó có người tiến cử người không dám quá nhanh, trách phạt người không dám quá nặng, chỉ là sợ rằng nếu làm quá rõ ràng đen trắng, e rằng sẽ tạo thành bè phái, làm hại đến chính sách hòa bình của bệ hạ mà thôi. Vạn nhất vì thế mà có lời gièm pha, làm hại bệ hạ không nhỏ.

[16] Lại được tuyên dụ, ví như trong nhà, người mà bậc tôn trưởng giận dữ, kẻ bề dưới há có thể dễ dàng tha thứ? Thần ngu muội cho rằng không phải vậy. Bởi lẽ, lượng của bậc quân chủ phải như trời đất, bao dung tất cả. Điều mà mọi người muốn tiến thoái, thì quân chủ nên theo đó mà thi hành, tức là bỏ ý riêng mà theo ý chung, khiến không để lại dấu vết của sự vui giận, yêu ghét, không để kẻ gian dò xét ý chỉ, sinh ra lời gièm pha, làm mê hoặc sự sáng suốt. Xưa nay đều như vậy, bài học từ nhà Thương không xa, xin bệ hạ xem xét. Đường Thái Tông có người gièm pha Ngụy Trưng rằng ông ta thiên vị bè đảng và thân thích, Thái Tông sai Ôn Ngạn Bác trách Ngụy Trưng vì không tránh né hình tích, xa lánh hiềm nghi. Ngụy Trưng tạ lỗi rằng: “Thần nghe nói quân thần đồng tâm nhất thể, há lại bỏ công nghĩa, chú trọng hình tích? Nếu trên dưới đều đi theo con đường này, sự hưng vong của quốc gia khó mà biết được.” Thái Tông giật mình nói: “Trẫm lầm rồi!” Từ đó có thể thấy, từ xưa đến nay, giữa quân thần không nên quá chú trọng hình tích, điều này bệ hạ đã từng nghe, thần dám dẫn ra mà nói.

Thừa phụng lang, Câu đương kinh tây bài ngạn ty^[3] Chương Trì dâng trạng tấu rằng: “Thần nghe rằng cha đối với con, dù có lỗi cũng không quên dạy bảo; Vua đối với bề tôi, dù có lỗi cũng không mất lễ nghi, đó là do ân nghĩa phải như vậy. Bề tôi đối với Vua cha, dù bị trách phạt nhiều lần cũng không dám tự bỏ mình, vì đã nhận mệnh thì không thể trốn tránh giữa trời đất. Thần tuy rất ngu muội, nhưng đời đời chịu ơn nước, há dám tự bỏ mình? Vì thế không tránh tội chém đầu, mà mạo muội tự trình bày.

Thần nghĩ rằng cha thần là Đôn trước đây vì bàn luận việc nước mà dẫn đến lời dị nghị, được ơn trên không gia tội nặng, cho ra trấn thủ Nhữ Hải. Nếu không có Thái hoàng thái hậu bệ hạ, Hoàng đế bệ hạ soi xét bảo toàn, nếu để lời dị nghị được thỏa mãn, thì còn đến mức nào nữa? Ân sâu đức dày, biết lấy gì báo đáp! Vừa nhận được mệnh lệnh, dời đến trấn thủ Dương Châu, thần đọc kỹ lời huấn dụ, nói rằng để tiện việc phụng dưỡng cha mẹ. Ông nội thần là Dũ đã 87 tuổi, tình cảm ông cháu cha con cảm kích ân đức, lại càng thế nào nữa? Đó là do bệ hạ lấy lòng nhân của Nghiêu, Thuấn, ân trạch của trời đất, mà đối đãi trọng vọng với đại thần, thương xót việc riêng. Ngày mệnh lệnh ban xuống, khiến thần cảm động đến rơi nước mắt.

Nay nghe tin đồn rằng thu hồi mệnh lệnh trước, thần không rõ ý triều đình thu hồi là vì sao. Thần nghĩ rằng Dương Châu tuy là đại phiên, nhưng từ chức lang quan đều có thể làm thái thú, cha thần đến đó, thì Nhữ Châu với Dương Châu có gì khác biệt? Đó là do triều đình nhân đại lễ ban ân, muốn tiện việc phụng dưỡng cha mẹ, và để tỏ rõ ý hiếu trị của triều đình. Nay thu hồi mệnh lệnh, ắt có kẻ làm mờ mắt thánh thượng, đó là lý do thần không thể im lặng.

Thần xin lấy việc gần đây so sánh, đài quan Vương Nham Tẩu cha là Tuân Long từ Lệ Châu dời đến Thiền Châu, mọi người đều không rõ lý do dời đi. Đối với triều đình, Thiền Châu và Lệ Châu có gì khác biệt, còn Tuân Long trong hàng nhân tài rất tầm thường, những nhân vật như thế, bệ hạ chắc không nhớ hết tên tuổi, đó đều là do chấp chính tiến cử, vì nhà Tuân Long ở Hoài Châu, Thiền Châu rất gần, Tuân Long khi tiến trình, há có thể nói là muốn tiện việc riêng? Việc này đủ thấy chấp chính và đài gián quan cấu kết với nhau, lừa dối bệ hạ, mà bè đảng kết chặt với nhau. Bệ hạ ban ân huệ, đối đãi trọng vọng với đại thần, muốn tiện việc riêng cho cha thần, thì không được; còn chấp chính, đài gián cấu kết với nhau^[4], thì có thể làm việc riêng. Thần mong bệ hạ xét rõ tình hình.

Lại vì cha thần ở Nhữ Châu, gần đây vì khí hậu gió mạnh làm đổ cửa, kinh hãi khiến tay chân tê liệt, đang nghỉ không coi việc châu. Thần vừa nhận được tin này, lòng con nghe tin cha bệnh, lo lắng không yên, xin nghỉ triều để về thăm. Lại nghe triều đình có lệnh thu hồi, thần lo lắng không dám không nói, sợ rằng bệnh cha thần chưa khỏi, và lệnh thu hồi chưa đến, hoặc đã rời nhiệm sở, dù trở lại cũng không thể coi việc. Xét về lý, dù muốn xin nghỉ, nhưng sợ bè đảng lại thêu dệt lời xảo trá, lừa dối bệ hạ, cha thần ắt không tự biện bạch, khiến bệ hạ không khỏi nghi ngờ.

Thần lại nghĩ, triều đình đối đãi với cựu chấp chính rất trọng hậu, dù có tội cũng cẩn trọng thi hành, há dung túng việc ban ân dời quận, mà người bàn tán coi thường quốc thể, xoay chuyển đại thế như trở bàn tay. Chuyện xưa của tổ tông, thần tuy không rõ, nhưng chắc không có tiền lệ này. Đó là do cha thần tính tình cương trực, ghét điều sai trái, không chịu đựng được, hết lòng vì việc công, không phụ triều đình, thường bị đồng liệt sợ hãi, mà người bàn tán muốn kết thâm với chấp chính đương quyền, nên tất ra sức công kích, đó là lý do kết thâm với họ. Thần mong bệ hạ xét lời thần, và nghiệm qua sự việc. Thần nghe người bàn tán nói rằng cha thần trước đây ở Xu đình, trước rèm ngạo mạn vô lễ, hoàn toàn mất thể cách đại thần. Cha thần bàn luận đều vì việc công, há có bề tôi nào không điên mà dám ngạo mạn vô lễ? Nếu trong lúc bàn luận, có lời thẳng thắn quá mức, biểu hiện ra lời nói, cũng chỉ như Cấp Ám, Chu Vân mà thôi. Hán Vũ Đế còn có thể dung Cấp Ám, Thành Đế còn có thể dung Chu Vân, mà bệ hạ thánh minh há không thể dung sao? Vả như lời người bàn tán nói ngạo mạn vô lễ, hoàn toàn mất thể cách đại thần, nếu nói ngạo mạn vô lễ, há chỉ mất thể cách đại thần mà thôi? Lời nói vô lý, từ đây có thể thấy. Vả lại, thiên tử không thể không có bề tôi can gián, cha thần vì bàn luận mà mắc tội, bệ hạ không gia trọng tội mà tha thứ, nay lại dời đến quận gần quê, để tiện việc phụng dưỡng cha mẹ, đó là ân đức rất lớn của bệ hạ. Mà bè đảng không thể suy rộng ý thánh, khiến thiên hạ đều biết đức lớn khoan dung của bệ hạ, lại dùng bè đảng để thù hằn, dùng mưu kế tung hoành, lấy cớ ngạo mạn vô lễ, muốn kích động bệ hạ, điều này càng cần bệ hạ xét rõ tình hình.

Người xưa cho rằng khéo léo giả dối không bằng chất phác thật thà, Lạc Dương có công mà bị nghi ngờ, Tần Tây Ba phạm tội mà lại càng được tin dùng. Bởi vì Lạc Dương có công là do khéo léo giả dối, nên cuối cùng bị nghi ngờ; Tần Tây Ba phạm tội là do chất phác thật thà, nên cuối cùng càng được tin dùng. Cha thần phạm tội, cũng là do chất phác thật thà. Trước đây khi dời đến Duy Dương, trên đường phải đi qua cửa khuyết, những kẻ bè phái sợ rằng nhân dịp được ban cho triều kiến, sẽ có điều gì đó cảm ngộ mà phát giác ra âm mưu của họ, nên cuối cùng vì chất phác thật thà mà Bệ hạ tin dùng, nên họ ra sức che đậy. Nhưng không biết rằng trước khi mệnh lệnh của cha thần chưa ban xuống, cha thần đã vì bệnh nặng không thể lo việc được, điều này thần lại sợ rằng Bệ hạ chưa thấu hiểu rõ tình hình.

Thần tuy rất ngu muội, nhưng vẫn ghi nhớ lời dạy tốt đẹp, có chút hiểu biết, ngưỡng mong Thái hoàng thái hậu Bệ hạ, Hoàng đế Bệ hạ nhân từ đức độ, yêu thương dân chúng, sửa đổi tệ nạn, phát huy điều thiện, không gì là không làm đến nơi đến chốn, thật là tấm lòng của Vua Nghiêu, Vua Thuấn. Nhưng những kẻ bè phái lại mưu cầu danh tiếng, chiếm đoạt công lao, triều đình làm một việc thiện, họ lại càng tâng bốc lẫn nhau, đều chiếm hết công lao. Dân chúng không biết, đều quy công về tư gia, mà không biết đó là đức của Bệ hạ, thần thật lấy làm đau lòng.

Kính mong Bệ hạ soi xét tình hình chung, nắm giữ quyền bính, không để bè phải kết bè kết đảng, lộng quyền tự tung tự tác. Bởi vì bè phải trên dưới thông đồng, giỏi che đậy lừa dối. Phàm những gì kẻ cầm quyền muốn, ắt sẽ khiến người nói phát ngôn, những gì người nói trình bày, kẻ cầm quyền sẽ thực hiện. Họ cùng nhau bên trong bên ngoài, nghị luận công khai bị bưng bít, tha hồ lừa dối, không thể không xem xét. Điều này thần thường muốn nói, nhưng sợ rằng nói nhẹ không đủ để cảm ngộ thiên tử. Người xưa cho rằng trên sảnh đường xa cách trăm dặm, dưới sảnh đường xa cách ngàn dặm, ngoài cửa xa cách vạn dặm. Bởi vì tình hình cách xa vạn dặm, người đi trăm ngày có thể nghe được, nhưng bè phải kết bè kết đảng che giấu, tình hình cuối cùng không thể biết được, chính là nói về mối lo này.

Hiện nay mối lo của bè phải, là ở chỗ đường lối ngôn luận không rộng rãi. Vả lại triều đình bổ nhiệm quan gián, quan đài, số lượng không phải là ít, nhưng thần cho rằng đường lối ngôn luận không rộng rãi, là bởi vì những người được bổ nhiệm làm quan đài gián, đều là đảng phái của kẻ cầm quyền, phàm có điều gì muốn nói, đều nói như một, thì dù có mười người cũng như một người. Với đức thánh của Thái hoàng thái hậu Bệ hạ, Hoàng đế Bệ hạ, làm điều thiện như không kịp, tiếp nhận lời can gián như xoay vòng, nhưng người nói không biết báo đáp, lại dám lừa dối, theo đảng phái mà phản lại công đạo, thần thật lấy làm đau lòng.

Gần đây sau khi Tư Mã Quang mất, đã nghỉ đại lễ, ngày đầu tiên buông rèm, tất cả quan gián đều được thăng chuyển, hoặc từ bên ngoài đến, hoặc được thăng chức từ trong triều, há chẳng phải là kẻ cầm quyền muốn dẫn dắt đảng phái để mua chuộc ân huệ sao? Người nói chưa từng đề cập đến điều này, sau này có chức vụ tốt, nếu không phải là đảng phái của họ, người nói ắt sẽ có lời đàn hặc, nếu bổ nhiệm quan đài gián, đã có người nói, nên những người được bổ nhiệm đều là đảng phái của họ, đó là điều thần gọi là đường lối ngôn luận không rộng rãi.

Người xưa khiến công khanh đến liệt sĩ dâng thơ, người mù dâng sách, thầy dạy lời răn, người mù đọc thơ, người mù tụng kinh, trăm quan can gián, dân chúng truyền lời, cận thần hết lời khuyên răn, đường lối ngôn luận thời xưa rộng rãi như vậy. Ngày nay quan đài gián và kẻ cầm quyền kết thành một khối, nếu có sai sót, triều đình còn dựa vào đâu? Kính mong Bệ hạ xem xét lòng thành, tha thứ cho sự ngu muội mà xem xét kỹ lưỡng, thật may mắn biết bao!”

Tờ thiếp vàng nói: “Xin lưu lại ở ngự phủ, lúc nhàn rỗi xem xét kỹ lưỡng.”

(Tờ tấu của Chương Trì tuy lời lẽ gian trá không đáng ghi lại, nhưng để thấy rõ sự việc ngày đó, nên phụ chú vào đây. Vương Nham Tẩu trong 《Triều luận》 nói: “Thái hoàng thái hậu nói rằng Chương Trì nói kẻ cầm quyền muốn hãm hại cha ông ta.” Nhưng tờ tấu này lại không có điều đó, cần xem xét lại. Vương Tuân Long từ châu Lệ đổi sang châu Thiền, 《Chính mục》 ghi ngày 6 tháng 10, 《Thực lục》 không ghi.)

[17] Ngày hôm đó (18 tháng 10), Ngự sử trung thừa kiêm Thị độc Lưu Chí và Thị ngự sử Vương Nham Tẩu cùng vào chầu. Lưu Chí tiến lên trước, tạ ơn mệnh lệnh kiêm Thị độc (ngày 12 tháng 8, Lưu Chí kiêm Thị độc). Thái hoàng thái hậu tuyên dụ: “Vì khanh có tiếng tốt trong công luận, nên Trẫm dùng khanh.” Lưu Chí liền quỳ lạy bốn lần trước rèm. Vương Nham Tẩu cũng tiến lên, tạ ơn mệnh lệnh Thị ngự sử. Thái hoàng thái hậu tuyên dụ: “Vì khanh có tài đức, nên Trẫm giao trọng trách cho khanh.”

Lưu Chí dâng sớ trước, xin bãi bỏ pháp thử đổi văn chức cho võ quan. Đọc xong, Vương Nham Tẩu dâng sớ, bàn về hai việc nghe lời nói và dùng người. Lại đọc sớ của Lưu Chí: “Việc sai dịch gần đây có nhiều người dao động, xin bệ hạ giữ vững pháp sai dịch.” Vương Nham Tẩu nói: “Tư Mã Quang dâng chương khôi phục pháp sai dịch, không phải là pháp do Tư Mã Quang tạo ra, mà là pháp của tổ tông đã thi hành thuận tiện hơn trăm năm. Thời tổ tông, lòng người vui vẻ, thiên hạ yên trị, chính nhờ thi hành pháp này. Sau vì Vương An Thạch làm lầm triều đình, thi hành pháp cố dịch, nên mới sinh ra nhiều rối ren. Pháp của tổ tông không gì tốt hơn pháp này.” Lại nói: “Hiện nay chỉ tranh chữ ‘sai’ và chữ ‘cố’, mong bệ hạ đã định chữ ‘sai’, tức là pháp của tổ tông vậy.” Lưu Chí lại nói: “Từ khi bệ hạ dùng Tư Mã Quang, những việc tệ hại trong thiên hạ đã bỏ được sáu bảy phần. Nay chỉ nên tu bổ hoàn thiện, chớ vội thay đổi. Người này không có chút tư lợi nào.”

Thái hoàng thái hậu tuyên dụ: “Vì khanh có tiếng tốt trong công luận, nên Trẫm dùng khanh.” Lưu Chí liền quỳ lạy bốn lần trước rèm. Vương Nham Tẩu cũng tiến lên, tạ ơn mệnh lệnh Thị ngự sử. Thái hoàng thái hậu tuyên dụ: “Vì khanh có tài đức, nên Trẫm giao trọng trách cho khanh.” Lưu Chí dâng sớ trước, xin bãi bỏ pháp thử đổi văn chức cho võ quan. Đọc xong, Vương Nham Tẩu dâng sớ, bàn về hai việc nghe lời nói và dùng người. Lại đọc sớ của Lưu Chí: “Việc sai dịch gần đây có nhiều người dao động, xin bệ hạ giữ vững pháp sai dịch.”

Vương Nham Tẩu nói: “Tư Mã Quang dâng chương khôi phục pháp sai dịch, không phải là pháp do Tư Mã Quang tạo ra, mà là pháp của tổ tông đã thi hành thuận tiện hơn trăm năm. Thời tổ tông, lòng người vui vẻ, thiên hạ yên trị, chính nhờ thi hành pháp này. Sau vì Vương An Thạch làm lầm triều đình, thi hành pháp cố dịch, nên mới sinh ra nhiều rối ren. Pháp của tổ tông không gì tốt hơn pháp này.” Lại nói: “Hiện nay chỉ tranh chữ ‘sai’ và chữ ‘cố’, mong bệ hạ đã định chữ ‘sai’, tức là pháp của tổ tông vậy.”

Lưu Chí lại nói: “Từ khi bệ hạ dùng Tư Mã Quang, những việc tệ hại trong thiên hạ đã bỏ được sáu bảy phần. Nay chỉ nên tu bổ hoàn thiện, chớ vội thay đổi. Người này không có chút tư lợi nào.” Thái hoàng thái hậu nói: “Đáng tiếc! Người này công chính, không có chút tư lợi, thật là bất hạnh cho quốc gia.” Lưu Chí nói: “Tư Mã Quang tuy đã mất, nhưng Thái hoàng thái hậu công bằng như thế, ai dám làm việc tư lợi! Trước đây bãi chức Chương Đôn làm Tri Dương Châu, rất hợp với công luận.” Thái hoàng thái hậu nói: “Chương Đôn trước đây phạm tội vì vô lễ, sao có thể dời đi ngay được?” Lưu Chí nói: “Có lẽ là do xét nhầm.” Thái hoàng thái hậu nói: “Có lẽ là sai sót. Trước đây hỏi các quan chấp chính, không biết ai chủ trương?” Nói: “Vì cha mẹ già.” Thái hoàng thái hậu nói: “Nếu là tội nhân đáng chết, vì cha mẹ già mà không đền mạng sao?” Người đối đáp nói: “Theo pháp luật, cha mẹ tám mươi tuổi không có người phụng dưỡng, cũng được tha mạng.” Lưu Chí nói: “Điển chế quốc gia, đối với đại thần không nói như vậy.” Vương Nham Tẩu tấu: “Nếu thời gian hợp lý để dời đi, hoặc trong chiếu chỉ có nhắc đến ân điển của Minh đường, thì tự nhiên không cần bàn.” Thái hoàng thái hậu nói: “Rất đúng, rất đúng! Sao có thể mới nửa năm đã dời đi?” Lại nói: “Con trai của Chương Đôn là Chương Trì cũng dâng thư nói rằng các quan chấp chính hãm hại cha mình, nên mới bổ làm Dương Châu. Hôm nay ba tỉnh đã trình lên.” Lã Đại Phòng nói: “Các quan đài gián lại nói rằng các quan chấp chính lấy lòng Chương Đôn, nhưng con trai ông ta lại nói họ hãm hại cha mình.” Thái hoàng thái hậu nói: “Hắn xin giữ lại trong cung, nhưng lại ban ra, để cho các quan chấp chính biết.” Lưu Chí nói: “Đứa trẻ ngông cuồng dám làm như vậy!”

[18] Chí bèn nói: “Chúng thần có một việc muốn tâu trình, việc này rất quan trọng.” Nham Tẩu nói: “Vì hiện nay đang tu sửa 《Thần Tông thực lục》, cần phải làm rõ.” Chí nói: “Việc này Thái hoàng thái hậu bệ hạ hẳn còn nhớ, không biết lúc đó Anh Tông được lập làm hoàng tử, là đã định từ thời Chí Hòa, hay mãi đến năm Gia Hựu thứ 6 mới định? Không biết tể tướng lúc đó là ai?” Thái hoàng thái hậu nói: “Trong cung hẳn biết là Hàn Kỳ. Trước đó Văn Ngạn Bác, Phú Bật tuy có nói, nhưng chỉ xin chọn người hiền trong tông thất, đâu dám chỉ tên!” Nham Tẩu tâu: “Bệ hạ đã biết rõ việc này, thật là may mắn.” Chí lại kể lại nguyên do Vương Đồng Lão dâng thư, rồi mở đọc một chương liên danh. Nham Tẩu tâu: “Văn tự khá dài, mong bệ hạ lắng nghe.” Đọc đến nửa chừng, lại nói: “Đại thần nói đâu dám chỉ tên, chỉ xin chọn lập người trong tông thất mà thôi.” Đến đoạn “trong cung từng nuôi hai người con”, lại nói: “Một người tên là Tông Thực, con thứ hai của Chiêu Thành thái tử^[5], Nhân Tông từng nói với Hàn Kỳ rằng, người này khá thuần hậu.” Sau lại nói: “Công lao của Hàn Kỳ không cần nói nữa. Nghe nói Phú Bật nhát gan không dám làm, Thần Tông chỉ khen Văn Ngạn Bác, không nói có công xin lập thái tử, không nói đã từng chỉ tên. Thần Tông gả một người con cho Hàn Kỳ, chính là để báo đáp công lao của ông ấy.” Lại nói^[6]: “Nay vì tu sửa thực lục, cần phải thật tốt để tiến cử người vào.” Chí và Nham Tẩu đều tâu: “Xin bệ hạ trong cung xem kỹ.” Nham Tẩu lại nói: “Việc này nếu được làm rõ, Hàn Kỳ dù ở chín suối cũng không hận gì.”

[19] Chí lại tâu rằng: “Hiện nay người chính trực, đoan chính ít, kẻ tiểu nhân nhiều, xin chọn người chính trực vào triều.” Nham Tẩu cũng nói: “Người chính trực nhiều thì kẻ tiểu nhân tự tiêu, người chính trực không bao giờ là đủ.” Thái hoàng thái hậu nói: “Người chính trực biết là không bao giờ đủ, người chính trực nhiều thì kẻ tiểu nhân tự nhiên không thể ngóc đầu lên được.” Nham Tẩu lại nói: “Trước đây đã có chiếu dụ lệnh cho hai ba vị lão thần đa phương tiến cử người chính trực.” Chí nói: “Hai ba vị lão thần cũng phải thể theo ý triều đình, không dám tư lợi.” Thái hoàng thái hậu nói: “Chỉ vì gần đây trong việc bổ nhiệm cũng gây ra lời bàn tán.” Chí nói: “Có chút ít cũng phải có, thần không dám bỏ qua.” Chí lại tâu rằng: “Thần từng tiến cử mấy người, đã được dùng một hai, còn lại mong được dùng thêm.” Lại dụ rằng: “Các khanh có người chính trực, cứ tâu lên để đưa vào.” Lại nói: “Không kể việc gì, cứ việc gì cũng nói ra.”

[20] Thân tòng chỉ huy sứ Từ Toàn Thư, Thôi Cát, Quách An đều được làm Ngự tiền Trung tá Bộ quân Phó đô quân đầu, vì từng phục vụ Thần Tông hoàng đế ở Đông cung.

[21] Kinh lược ty Hi Hà tâu rằng: “Xin cho vùng đất mới thu phục ở Phi (Khẩu Luỹ) Xuyên một dải, theo lệ cũ, lệnh cho Định Tây thành chiêu mộ đặt làm cung tiễn thủ để canh tác.” Theo lời tâu, lại cho phép canh tác trong vùng đất đã từng canh tác trước đây, không được xâm chiếm thêm, sinh ra việc biên giới.

[22] Hữu ty gián Vương Địch tâu rằng:

[23] Thần nghe nói các châu huyện ở các lộ có nhiều người phải đi phục dịch, mà số hộ ở các thôn xã theo thứ bậc lại ít, việc phân phối phục dịch không đủ. Hiện nay tuy đã lần lượt phân phối đủ theo thứ bậc hộ, nhưng tương lai khi người phục dịch hết hạn, sẽ khó tìm được người thay thế; và dù có hộ có thể chia làm hai ba phiên nghỉ ngơi để đi phục dịch, cũng là cách nhau không nhiều năm, hộ trung đẳng phải đi phục dịch quá nhiều, thì sức lực của họ tất sẽ kiệt quệ, người bàn luận lo lắng về việc này. Thần cho rằng không phải vậy. Cái tệ này đã có từ lâu, người bàn luận có lẽ chưa biết đến.

[24] Về phép sai dịch, triều đình đã thi hành hơn trăm năm, chưa từng lo dân số ít mà không đủ để sung dịch. Đến nay mới lo, là vì khi phép trợ dịch và miễn dịch mới ban hành, các châu quận trong thiên hạ đều trước hết tính toán số tiền thuê dịch và tiền dư thừa trong một năm, rồi sau đó đánh thuế lên dân. Đánh thuế lên dân thì không thể không có phép, mà lại muốn công bằng, nên phải tính toán gia nghiệp của dân nhiều hay ít để định mức thuế. Phép ấy đại khái nói rằng, một châu dùng tiền thuê dịch và tiền dư thừa mỗi năm là bao nhiêu, gia nghiệp của dân trong châu ấy là bao nhiêu, thì cứ mỗi quan tiền gia nghiệp mỗi năm nộp tiền miễn dịch là bao nhiêu, mà kế hoạch năm đủ. Phép tuy như vậy, nhưng tài sản của dân cuối cùng không thể biết được thực tế, nên tất dẫn đến xáo trộn, mà điều dân tình rất không hài lòng, như phép thủ thực vậy. Cho nên quan lại các châu huyện, không ai không cho rằng dù có biết được đủ số gia nghiệp, thì việc đánh thuế lên dân cũng chỉ đủ kế hoạch năm mà thôi, chỉ khiến dân tình không hài lòng; dù biết được ít số gia nghiệp, thì việc đánh thuế lên dân cũng chỉ đủ kế hoạch năm mà thôi, mới có thể giữ được hư danh để làm hài lòng dân tình. Cái gọi là tiền gia nghiệp trong thiên hạ, có nơi được một hai phần mười, có nơi được ba bốn phần mười. Khoan hồng ở chỗ này, thì không thể kể xiết, mà nghiêm ngặt ở chỗ này, thì chưa từng có.

[25] Không chỉ như vậy, các châu huyện còn có những hộ dân được xếp hạng trước đó, bắt họ nhận biết số tiền miễn dịch mà mỗi hộ phải nộp. Khi đã đủ số tiền cần thu trong năm, quan lại bắt họ khai báo tài sản gia đình và nói rằng: “Mỗi quan tiền tài sản phải nộp một số tiền miễn dịch nhất định, nay người này mỗi năm nộp một số tiền miễn dịch nhất định, tức là tương đương với một số quan tiền tài sản nhất định.” Những hộ dân này liền khai báo tài sản gia đình để phù hợp với số tiền miễn dịch phải nộp, nhưng thực tế chỉ khai báo được một phần mười đến một phần năm tài sản, thậm chí còn ít hơn. Khi đã dùng tiền tài sản để định số tiền miễn dịch phải nộp, thì việc xếp hạng trở nên vô dụng, nhưng việc xếp hạng dân chúng lại không thể bỏ, nên quan lại các quận huyện tùy tiện nói trong sổ tài sản rằng, từ một số quan tiền tài sản trở lên là hạng nhất, dưới một số quan tiền là hạng nhì, cho đến hạng năm, hạng mười đều như vậy. Việc xếp hạng này đã trở thành hư danh đối với cả công và tư, nhưng dân chúng vẫn không muốn bị xếp vào hạng cao, nên quan lại châu huyện cũng không ngại dùng hư danh để làm vui lòng dân. Do đó, việc xếp hạng ở các châu huyện trong thiên hạ, trừ những hộ hạng nhất có tài sản rõ ràng khó giảm bớt, còn từ hạng trung xuống hạng thấp thì không thể đếm xuể. Đây là điều thần đã tận mắt chứng kiến. Nay các châu huyện vẫn dùng cách xếp hạng không chính xác trước đây để phân chia lao dịch, nên số hộ dân có thể đảm nhận lao dịch rất ít, điều này có gì lạ đâu?

[26] Thần ngu muốn rằng số hộ dân ở các làng xã trong thiên hạ có thể đảm nhận lao dịch nhiều hơn, được nghỉ ngơi mà không bị khốn đốn, thì cần ban chiếu cho các quận huyện trong thiên hạ, bắt họ xếp hạng lại, sao cho phù hợp với thực tế, thì lao dịch sẽ được phân bổ đều, và những lo lắng của người bàn luận sẽ không còn đáng lo nữa. Mong bệ hạ xem xét kỹ và thi hành.

[27] Tờ thiếp hoàng nói: “Phép miễn dịch căn cứ vào việc xét gia nghiệp của các hộ, tính bằng tiền mẫn, lại có việc quan ty cố ý giả mượn, nên khó mà biết được sự thật. Nay các hộ ở thôn quê chỉ chia làm năm bậc, xét đại khái gia nghiệp, dễ biết được sự thật. Hơn nữa, bậc hạng cũng không cần đặc biệt xếp định, vì theo lệnh, thôn quê ba năm một lần lập sổ, chỉ nên nhắc nhở các châu huyện, khi đến năm lập sổ theo điều lệ, phải xét kỹ bậc hạng, không được bỏ sót người có thể đảm đương việc dịch ẩn ở bậc dưới, khiến số hộ từ bậc trung trở lên ít đi, việc sai dịch không đều. Như vậy, bậc hạng dần dần sẽ đúng thực, không bị hại vì sai dịch.”

(Địch tự chú: “Ngày 18 tháng 10.” Nay ghi kèm ngày tháng, việc thi hành hay không cần xét lại.)

[28] Ngày Ất Tỵ, ban chiếu cho Phạm Trấn rằng: “Người quân tử có đức, dùng tinh thần để chế ngự, ví như lân phượng, có thể khuất phục mãnh thú. Trẫm hư tâm ngồi trước chiếu, để mời các bậc lão thành, không dám chắc là để uỷ thác việc. Nếu được bậc lão thành tóc bạc, vẫn đứng ở vị trí, thì triều đình được tôn nghiêm, kẻ gian tà tiêu tan. Khanh tuy già yếu, nhưng lòng vẫn hướng về vương thất, đừng ngại đường xa, để đáp ứng mong mỏi của trong ngoài. Đã ban sắc bãi chức trí sĩ, phong khanh làm Quang lộc đại phu như trước, sung chức Đoan Minh điện học sĩ kiêm Thị độc, Đề cử Trung Thái Nhất cung kiêm Tập Hi Quán công sự, chiếu đến ngày, có thể lên đường về kinh.”

(Ngày 24 tháng 11, đổi làm Sùng Phúc cung. Sách cũ ghi ngày 21 tháng 10 chép đầy đủ chiếu thư triệu Phạm Trấn, do Tô Thức soạn. Bản mới bỏ đi, chỉ ghi việc bãi chức trí sĩ, phục chức cũ kiêm Thị độc, Đề cử Trung Thái Nhất, Tập Hi, nhưng ngày 16 đã ghi đủ chức vụ, nên không cần ghi lại. Nay theo sách cũ, chép đầy đủ chiếu thư. Sách cũ chép đầy đủ chiếu thư này ắt có lý do, cần xét lại. Phạm Tổ Vũ khuyên Phạm Trấn đừng ra, ghi kèm ngày 24 tháng 11, Mậu Dần.)

[29] Ngày Bính Ngọ, lễ Hưng Long tiết, tạm bỏ việc chúc thọ, chỉ làm lễ bái biểu, việc ban yến ở Thượng thư tỉnh và yến tiệc, theo lệ Khôn Thành tiết, theo lời tâu của Lễ bộ.

[30] Lại chiếu cho Điện tiền ty Quân dung trực, ngày 9 tháng 11 là ngày sinh của Hoàng thái hậu, cho phép theo lệ vào trong cung dâng biểu, nộp hộp hương.

(Sách mới không chép.)

[31] Lại chiếu cho Công bộ kiểm kế việc tu sửa Thượng thư tỉnh cũ làm Cống viện^[7], vẫn lệnh chọn nơi khác làm sở thi viện.

(Sách mới không chép. Ngày 19 tháng giêng năm thứ 3, thi Tiến sĩ Lễ bộ tại Thái học, như vậy Cống viện rốt cuộc chưa hoàn thành.)

[32] Tả Hữu ty tâu: “Các ty thuộc Lục tào và các ty không thuộc Lục tào được chỉ thi hành công việc, nếu việc cần lập pháp, từ trước đến nay đều lập thành điều lệ, bản tỉnh bàn bạc tâu lên xin chỉ thi hành; những việc không khẩn cấp, thì phòng Khố chế sắc tập hợp lại, nửa năm một lần làm thành sách xin chỉ ban hành, rõ ràng là quá phiền phức. Xin từ nay về sau, các việc xin thỉnh đều thi hành trước, việc cần lập pháp thì đợi lập thành điều lệ, những việc liên quan đến tội và thưởng thì xét lại định rồi tâu lên tỉnh, theo hạn giao cho phòng Khố chế sắc xem xét, tập hợp lại, nửa năm một lần làm thành sách xin chỉ ban hành. Nếu có việc tập hợp không kịp thời hạn, và những việc đến sau ngày 21 tháng 6 và tháng 12, thì đưa vào sách lần sau.” Được chấp thuận.

Ngày Đinh Mùi, Hộ bộ tâu: “Ty Chế trí phát vận tâu rằng, các châu huyện trường vụ ở sáu lộ Giang, Hoài, Kinh, Chiết trước đây bán phèn, đều căn cứ theo dân đến quan mua. Sau này Ty Phát vận tâu xin theo thể lệ của Hà Đông, cho phép các cửa hàng nhuộm và các cửa hàng tạp hóa kết bảo mua trước một quý phèn, gây ra nhiều tệ nạn ép buộc và quấy nhiễu. Xin cho sáu lộ Giang, Hoài, Kinh, Chiết vẫn theo lệ cũ, để dân đến quan mua.” Được chấp thuận. (Sách mới bỏ, sách cũ chép rất sơ lược, nay theo sách cũ.)

[33] Hàn lâm học sĩ Tô Thức tâu rằng: “Thần thấy gần đây có người bàn rằng bộ Lại có nhiều người nhưng thiếu chỗ bổ nhiệm, muốn thanh lọc nguồn nhập sĩ, cứu chữa tệ nạn quan lại quá nhiều, cắt giảm ân điển cho con cháu được bổ nhiệm và những người thi tiến sĩ nhiều lần, cũng như số người từ lưu ngoại được vào làm quan. Đã có chỉ dụ xuống cho bộ Lại, bộ Lễ cùng các quan cấp, xá bàn bạc kỹ. Thần nghĩ rằng nếu thực hiện những điều này thì lòng người sẽ không vui, còn không làm thì tệ nạn tích tụ không bỏ được. Cần phải tìm cách phân định rõ ràng, sao cho vừa phải, để nước nhà có được việc bỏ tệ thực sự, người dân không than thở vì mất chức, như vậy mới là đúng.

Xin cho con cháu được bổ nhiệm và những người thi tiến sĩ nhiều lần được miễn giải ân điển vẫn giữ như cũ, chỉ thực hiện các điều sau: Một, những người được tấu ấm làm quan văn, mỗi khi có khoa thi, theo phép thi tiến sĩ mà thi đại nghĩa, sách luận; nếu là quan võ thì thi cung mã hoặc thi pháp luật. Ba người thì chọn một người, và phải từ 25 tuổi trở lên mới được ra làm quan. Những người đã thi đỗ tiến sĩ và được miễn giải thì miễn thi; nếu thi ba lần không đỗ, từ 35 tuổi trở lên cũng cho ra làm quan. Những người thi đại nghĩa, sách luận và thi pháp luật, ở kinh thì theo tiến sĩ đến Quốc học, ở ngoài thì đến chuyển vận ty; những người thi cung mã, ở kinh thì theo võ cử nhân đến Võ học, ở ngoài thì chuyển vận ty cử quan.

Một, những người thi tiến sĩ nhiều lần được miễn giải và hợp lệ được ban ân điển, thì ước lượng số lượng từ trước niên hiệu Gia Hựu, lập thành định ngạch. Nếu thi xuất sắc, thuộc số người trong ngạch, thì ban ân điển theo thứ bậc, và cho ra làm quan; nếu thuộc số người ngoài ngạch, thì chỉ ban cho một danh hiệu quan chức không được ra làm quan. Một, những người từ lưu ngoại được vào làm quan, ngoài việc gần đây đã có chỉ dụ cắt giảm ân điển ở ba tỉnh, còn lại những người ở sáu bộ, các tự, giám và các châu quận, giám ty được xuất chức, thì cử quan lấy văn bản xem xét có sự may mắn hay không, quyết định ân điển vừa phải. Nếu thực hiện những điều này, thì con cháu được bổ nhiệm tuy có khó khăn vì đủ trách nhiệm, nhưng không có nỗi than thở vì cả đời tuyệt vọng, cũng khiến mọi người chăm học, quan văn hiểu kinh thuật và thời vụ, quan võ thông thạo cung mã và pháp luật, đều có ích cho việc. Còn những người thi tiến sĩ nhiều lần, người có tài văn chương tự nhiên được ra làm quan; nếu không có tài gì, được một danh hiệu quan chức hư, khỏi làm dân thường, cũng không có gì đáng tiếc. Nếu có điều gì khả thủ, xin ban xuống cùng với văn bản trước để bàn bạc kỹ.”

(Lúc này, có hàng nghìn người từ cửu phẩm trở lên được ghi tên vào tả tuyển. Theo phép: 20 tuổi thì làm lại ở châu huyện^[8], gọi là nhập sĩ. Có người bàn rằng^[9]: Đây là nguyên nhân khiến quan lại quá nhiều chăng? Bèn kiến nghị: Theo lệ cũ, 25 tuổi thì thi ở bộ Lại, giữ chức ba năm, sau đó mới nhập sĩ. Nay quan lại quá nhiều, xin khôi phục phép giữ chức từ 25 tuổi, và giảm số lần thi của những người thi tiến sĩ đặc cách để ban ân điển, nhanh chóng ban cho chức quan nhưng không cho làm việc, thì tả tuyển sẽ thanh lọc. Âu Dương Phỉ, khi đó là khảo công viên ngoại lang kiêm nhiếp thị lang tả tuyển, bàn rằng: “Tả tuyển quá nhiều, là nỗi khổ của sĩ nhân mà thôi. Triều đình thương xót mà bàn, là muốn giúp họ. Nay thêm năm năm giữ chức, là làm hại họ. Những người thi đặc cách không phải ai khác, là những nho sinh già nua ở trường thi mà không thành công. Thương xót họ không thành công mà già, nên ban cho chức quan nhỏ, để họ được hưởng lộc rồi về. Nay nhanh chóng ban cho mà không cho làm việc, thì chức quan chỉ là hư danh, sao gọi là ân điển? Đó là làm họ cùng khốn mãi.” Lời bàn của người kia bèn bị bác bỏ. Đây là do Tất Trọng Du viết trong 《Âu Dương Phỉ truyền》, có thể liên quan đến lời bàn của Tô Thức, cần xem xét. Ngày 26 tháng 8, Tô Triệt^[10], Thượng Quân Quân v.v… có thể xem xét.)

[34] Ngày Mậu Thân, Quang lộc đại phu, Tập hiền điện tu soạn trí sĩ là Trình Sư Mạnh qua đời.

[35] Ngày Kỷ Dậu, Tư gián Vương Địch tâu: “Quyền tri Khai Phong phủ là Tạ Cảnh Ôn sùng tín yêu thuật, tâu cử anh trai của người thiếp yêu làm chức Dẫn tiếp.” Chiếu cho Tạ Cảnh Ôn phân tích tâu lên, lại lệnh cho Đại Lý tự xét việc này.

(Ngự sử trung thừa Lưu Chí hặc tội Cảnh Ôn không có tài trị nước, việc lớn nhỏ đều trình lên Vua. Có thể xem bản truyện của Cảnh Ôn.)

[36] Thượng thư tỉnh tâu: “Thừa nghị lang, Tông chính tự thừa là Vương Củng tâu, theo điều lệ của Tông chính tự, ngọc điệp của hoàng đế mười năm tiến một lần, các quan tu ngọc điệp đều do học sĩ đảm nhiệm. Ngọc điệp từ thời Hi Ninh do Hàn lâm học sĩ Phạm Trấn tiến lên một lần, đến nay ngọc điệp của Thần Tông vẫn chưa tu sửa. Tiên nguyên loại phổ từ thời Khánh Lịch do Hàn lâm học sĩ Trương Phương Bình tiến sách, đã năm mươi năm, vẫn chưa có sách thành. Từ khi thi hành quan chế, giao cho Tông chính tự quản lý, nhiều năm vẫn chưa hoàn thành. Những văn tự từ thời Thần Tông trở lên, thần gần đây đã tiến trình phụng an xong, nay nên tu sửa ngọc điệp và loại phổ của hoàng đế. Thần cho rằng kỳ hạn mười năm tiến sách còn xa, sợ quan chức Tông chính tự lười biếng, sau này lại bỏ bê, xin lập pháp mới: Tông chính tự tu sửa thành sách, quan ngọc điệp mỗi hai năm một lần trình bản thảo, nếu chưa đủ thông tin, không được quá hạn hai quý; loại phổ cũng hai năm một lần trình bản thảo, đợi đủ mười năm thì tập hợp tu sửa thành sách, tiến trình phụng an như cũ. Như vậy đại điển của triều đình sẽ không bị bỏ bê.” Được chấp thuận.

[37] Giá bộ lang trung Hoàng Hảo Khiêm tâu: “Các lộ mới chiêu mộ sương quân, xin cho ở trong doanh trại một năm, mới được điều đến những nơi khó khăn.” Được chấp thuận.

(Không có trong bản mới.)

[38] Tả ty gián Chu Quang Đình tâu: “Chiếu thư lấy mười khoa cử sĩ, trong đó không thể không có tệ nạn nhờ vả, xin xét. Những người được cử chưa chắc đều là người hiền. Triều đình nên xem xét kỹ để ngăn chặn việc tiến cử bừa bãi, đồng thời xin ban chiếu cho các quan trong ngoài hết lòng chọn người hiền, không được dẫn tiến kẻ tiểu nhân.” Chiếu theo lời tâu.

(Tô Thức cuối tháng trước bàn việc không cần ban chiếu, có lẽ vì thế, nên xét lại.)

[39] Xu mật viện tâu: “Kinh lược an phủ sứ ty Quảng Tây tâu, người Giao Châu vào cống trễ, lo ngại họ sẽ gây rối, xin thêm quân lính phòng thủ.” Chiếu lệnh cho đô kiềm hạt ty Quảng Nam Tây lộ, nếu thăm dò được người Giao Châu sắp gây rối là thật, thì lập tức điều động tướng quân thứ tám Đông Nam đóng ở Đàm Châu đến Quế Châu đóng quân, đồng thời lệnh cho kiềm hạt ty Kinh Hồ Nam lộ^[11], khi thấy Quảng Tây điều quân, lập tức phái đi, và báo cáo gấp bằng trạm dịch, sẽ bàn việc điều quân từ kinh đô đến Hồ Nam thay thế, đồng thời từ kinh đô trước tiên phái ba chỉ huy Hổ Dực đến kiềm hạt ty Kinh Hồ Nam lộ đóng quân, để chuẩn bị điều động tướng sĩ, thay đổi nhiệm vụ, đợi khi người Giao Châu vào cống, sẽ lập tức điều quân.

(Sách mới không ghi.)

[40] Ngày Nhâm Tý, chiếu: “Điện thờ thần vị của Thần Tông hoàng đế đặt tên là Tuyên Quang, điện trên núi là Linh Đức, cửa đông là Khải Hữu.”

(Năm Thiệu Thánh thứ hai, ngày 3 tháng 6, đổi Tuyên Quang thành Hiển Thừa.)

[41] Bãi bỏ hồ chứa nước ở các huyện Trung Mâu, Quản Thành, theo lời tâu của Lưu Chí, Tô Triệt.

(Sách cũ chép: “Tiên đế dẫn nước sông Lạc thông với sông Biện, kinh đô tránh được nguy cơ sông lớn chia dòng bất ngờ, tích nước ở Trung Mâu, Quản Thành để chống hạn hán, nhưng không đủ, nên bãi bỏ.” Sách mới đã bỏ đoạn này, nay theo sách mới. Xét: Tô Triệt ngày 18 tháng 3 và ngày 26 tháng 8 lại bàn việc này, Lưu Chí cũng từng có lời tâu, nay đặc biệt ghi lại.)

[42] Xu mật viện tâu: “Trước đây sai Cung bị khố sứ Trương Mậu mang lễ vật sinh thần ban tặng Hạ quốc chủ, Nội điện Sùng ban, Cáp môn Chi hậu An Dũ mang ban tặng quần áo mùa đông. Gần đây vì Hạ quốc chủ mất, đều lệnh cho trở về kinh.” Chiếu rằng: “Tự tử của Hạ quốc chủ là Càn Thuận tuy chưa được phong sách, nhưng đã từng sai sứ đến kinh báo tang, nên quần áo mùa đông vẫn đặc sai An Dũ mang ban tặng, lại sai Trương Mậu làm Điếu uý sứ.”

(Ngày 14 tháng 11.)

[43] Lại tâu: “Các quan tấu xin dời Ty Kiềm hạt Lộ Tử Quỳ về lại Tuy Châu như cũ.” Chiếu rằng: “Ty Kiềm hạt Lộ Tử Quỳ vốn đặt ở Tuy Châu, trước đây vì giặc Man làm loạn, lo việc báo ứng địa lý xa xôi, nên dời đến Lô Châu để tiện xử lý. Nay chưa thể dời về, đợi ba năm nữa biên giới yên ổn, sẽ tâu xin chỉ dụ triều đình. Binh mã của Ty Kiềm hạt hiện đóng ở Lô Châu, lệnh cho Ty Chuyển vận và Ty Kiềm hạt xem xét, ngoài số cần giữ lại tùy hành, còn lại có thể giảm bớt bao nhiêu thì chỉ huy đến nơi thuận tiện, làm tờ tâu lên.”

[44] Lại tâu: “Hạ quốc từ khi Bỉnh Thường chết, các lộ thám thính được tin lập người kế vị chưa xong, các thủ lĩnh đánh nhau, lòng người bất an. Các tấu trình đa phần không giống nhau, lo rằng những kẻ thích lập công dị biệt sẽ nhân đó gây họa biên giới.” Chiếu lệnh các quan coi giữ các lộ Thiểm Tây, Hà Đông, nhận rõ các mệnh lệnh đã ban, mọi việc phải thăm dò kỹ lưỡng, cốt sao nắm được sự thật, lại răn dạy quan lại biên giới, không được lơ là phòng bị.

Hình bộ tâu: “Viện Chế khám Phủ Châu tra xét việc Đề cử thường bình đẳng sự Giang Tây lộ là Tăng Hiếu Liêm vì tư thù lấn quyền, kiểm tra Phủ Châu, ép Tri châu Thạch Vũ Cần chết trong ngục, lại dùng thư bảo quan khám là Lý Tùng lệnh tra xét lại Vũ Cần và tội tấu sự không thật.” Chiếu rằng Hiếu Liêm đặc biệt không được xá miễn, truất hai chức, bãi chức, đưa đến Phòng Châu an trí, đợi ngày phục chức, chưa được phục chức vào chính quan.

(Việc chế khám vào ngày 24 tháng 2 nhuận, Vương Nham Tẩu trước đã có tấu xin không được xá miễn. Ngày 28, Vương Địch bàn về việc thưởng nhầm thị dịch, phụ vào ngày 4 tháng 11.)

[45] Chuyển vận sứ Thiểm Tây lộ mới là Tạ Khanh Tài đổi làm Chuyển vận sứ Hà Bắc lộ.

(Khanh Tài được bổ làm Thiểm Tây tào, việc này ghi trong chính mục ngày mùng 4 tháng 8.)

[46] Phó phát vận sứ Hoài Nam lộ mới là Lữ Đại Trung vẫn giữ chức Chuyển vận sứ Thiểm Tây lộ như cũ.

(Đại Trung được bổ làm phát vận, ngày 14 tháng 8, Chu Quang Đình có nói việc này có thể tra cứu.)

[47] Ngày Quý Sửu, Hộ bộ tâu: “Xin cho Tuần kiểm, Tri huyện kiêm giám sát kho trường^[12], việc thưởng phạt đều theo pháp của chính giám quan.” Vua nghe theo.

[48] Ngự sử trung thừa Lưu Chí tâu rằng: “Thần trước đây đã dâng lời nói rằng điều lệ của Thái học quá rườm rà, làm mất đi ý nghĩa nuôi dưỡng nhân tài, xin giao cho các cơ quan hữu quan soạn thảo lại. Sau đó được triều đình chọn quan lập cục, đến nay đã lâu mà chưa thấy thành pháp, vì các quan được cử đều có chức vụ riêng, không thể chuyên tâm bàn bạc. Hơn nữa, thần cho rằng chế độ giáo dục, dạy dỗ để thành tài, khuyến khích để họ hết lòng, sống chung trong tập thể mà không có quy tắc ràng buộc. Từ xưa đến nay, pháp lệnh áp dụng trong trường học, cốt yếu chỉ có vậy. Vì thế, việc bàn luận hiện nay không cần thay đổi lớn, chỉ cần căn cứ vào điều lệ cũ, xem xét những điểm quá bất hợp lý thì bỏ đi, giữ lại những điều có thể thực hiện lâu dài, phù hợp với hiện tại, thì học chế có thể định ra ngay. Nếu cứ cao xa để mộ cổ, mới lạ để thay đổi thường lệ, chẳng những vô ích mà còn có hại.

Những người gần gũi với học sinh, hiểu rõ tình hình, không ai bằng các quan trong trường. Để họ căn cứ vào tình hình thực tế mà đặt ra pháp lệnh, cũng không ai bằng các quan trong trường. Vậy thì cần gì phải lập cục với các quan khác? Vì thế, thần trước đây đã tâu xin chỉ giao việc này cho trường tự soạn thảo điều lệ, trình lên Lễ bộ, sau đó tham khảo thêm rồi trình lên tam tỉnh, chờ thánh chỉ. Nếu làm như thần nói, học chế đã thành từ lâu. Nay đã lập cục nửa năm, việc bàn bạc thưa thớt, các quan lại giữ ý kiến riêng, tranh cãi không thống nhất, khiến học sinh hoang mang, không yên tâm học tập. Mong bệ hạ ra chỉ, bãi bỏ cục tu định học chế, xét lại tờ tâu của thần ngày 15 tháng 2 năm nay, giao việc này cho các quan chính, lục trở lên trong trường, xem xét điều lệ hiện hành, bỏ bớt hoặc sửa đổi, đặt thời hạn chặt chẽ, lần lượt trình lên, xin chỉ thi hành. Như vậy mới có thể thay đổi mà không sai lệch, pháp lệnh sớm hoàn thành, thuận tiện cho học sinh, thực hiện ý chỉ của tiên đế về việc hưng học, đáp ứng nguyện vọng của bệ hạ trong việc đào tạo nhân tài.”

Lại tâu: “Xưa nay, những nhà bàn về lễ thường tranh cãi, nay những người bàn về học chế cũng giống vậy, khiến Tôn Giác phải dâng sớ xin từ chối. Mong bệ hạ xem xét kỹ, ra chỉ bãi bỏ cục tu định, chỉ giao cho trường tự sửa đổi điều lệ.” (Ngày 12 tháng 5, có chiếu cho Tôn Giác, Cố Lâm, Trình Di cùng xem xét soạn thảo điều lệ Quốc tử giám và Thái học. Chương này nói rằng cục đã lập nửa năm, từ tháng 5 đến tháng 10 là nửa năm, nay phụ lục vào cuối tháng 10. Lưu Chí ban đầu dâng kiến nghị vào ngày 15 tháng 2, đến ngày 12 tháng 5 mới thi hành, chương trước chỉ phụ lục vào ngày 12 tháng 5, không ghi lại ngày này.)

Lưu Chí nói “cao xa để mộ cổ, mới lạ để thay đổi thường lệ”, là chỉ Trình Di. Điều lệ do Trình Di soạn thảo thường bị Lễ bộ bác bỏ, Di cũng tự biện minh, nhưng triều đình cuối cùng không thi hành.

(Trong tập của Di có khoảng 15-16 bản văn xem xét về tam học, có thể lược bớt, nhưng cũng vô dụng.)

[49] Điện trung thị ngự sử Lã Đào tâu: “Thần vâng theo chiếu chỉ triều đình đến phủ Thành Đô, cùng với chuyển vận ty bàn bạc về việc thay đổi chính sách sai dịch, cùng nhau thảo luận, thấy rằng các hộ dân trong lộ này có mức giàu nghèo không đồng đều. Các huyện phần lớn lấy số tiền thuế để phân chia thành các bậc, có hộ từ một quan đến mười quan trở lên, hoặc từ năm quan đến năm mươi quan trở lên, đều xếp vào bậc nhất. Nếu mỗi hộ phải chịu một dịch vụ, thay đổi hai ba năm một lần, thì người giàu thường được may mắn, còn người nghèo thường bất hạnh. Hơn nữa, số hộ trung đẳng rất ít, ngoài các hộ quan lại, đơn đinh, nữ hộ, chùa chiền, thì một huyện có khi phải chịu một hai lần dịch vụ mà vẫn không đủ, huống chi số người phải chịu dịch vụ đã được quy định từ sau niên hiệu Hi Ninh, khó có thể giảm bớt.

Nay nếu không thường xuyên bắt các hộ giàu chịu dịch vụ, thì không thể giảm bớt gánh nặng cho các hộ trung và hạ. Cần phải xem xét lập pháp, nơi có nhiều hộ thì lấy mười hai năm, nơi ít hộ thì lấy chín năm làm chuẩn, chia làm ba lần, tổng cộng số dịch vụ phải chịu để phân bổ đều. Ví dụ như hộ có một quan tiền thuế, trong chín hoặc mười hai năm phải chịu một lần dịch vụ, thì hộ có hai quan trở lên phải chịu hai lần, mỗi lần một người, hộ có ba quan trở lên phải chịu ba lần, mỗi lần một người. Nếu số tiền thuế càng nhiều thì số dịch vụ phải chịu cũng tăng lên, nhưng trong chín hoặc mười hai năm, ba lần dịch vụ cộng lại không quá năm sáu người, tức là mỗi lần chỉ chịu hai người, chứ không phải cùng lúc chịu năm sáu người, và cho phép tự thuê người thay thế. Các hộ có thuế dưới một quan, bậc càng thấp thì chỉ phải chịu dịch vụ huyện một năm; hộ thấp hơn nữa thì phải chịu dịch vụ hộ trưởng hoặc đò giang nửa năm. Các hộ bậc tư thường không phải chịu dịch vụ, còn hộ bậc năm thì hoàn toàn không phải chịu. Đại khái như vậy, dân tình cho là tương đối công bằng.

Ngoài ra, các dịch vụ nha tiền đều phải chiêu mộ, lấy tiền phường trường để trả công cho những việc nặng nhọc. Khi bán phường trường, chỉ căn cứ vào giá hiện tại của giới thứ tư, cho người quản lý vận chuyển hàng hóa được quyền mua, không cần phải đấu giá, và đều theo quy định của lộ về dịch vụ, cử quan đem về kinh. Xin giao bản tấu này của thần cho sở Tường định dịch pháp xem xét, đợi khi văn bản của lộ đến, sẽ xem xét có thể thi hành được không. Lại nghe gần đây có chiếu chỉ, các hộ xuất đẳng không phải chịu dịch vụ, chỉ phải nộp một nửa tiền miễn dịch. Các châu huyện có ít hộ phải chịu dịch vụ, cần phải bắt các hộ giàu chịu thêm một hai dịch vụ, để giảm bớt gánh nặng cho các hộ trung và hạ.”

(Bản tấu này không rõ thời gian. Lã Đào vào Thục tháng năm, tháng mười chắc chắn trở về triều, nên phụ chép vào đây, và cần xem xét việc tuân theo hay không. “Các hộ xuất đẳng không phải chịu dịch vụ, chỉ phải nộp một nửa tiền miễn dịch”, có lẽ là chiếu chỉ ngày 18 tháng 9. Ngày 25 tháng 12, chiếu: “Các hộ trước đây nộp tiền miễn dịch từ ba trăm quan trở lên, đều theo lệ hộ đơn đinh nộp thuế, được miễn các dịch vụ.” Theo lời của sở Tường định. Có lẽ bản tấu của Lã Đào sau chiếu này, cần xem xét thêm.)

2089 Lại tâu: “Thần phụng mệnh đi xa, thấy rõ những nỗi khổ của dân và những việc chính sự chưa ổn, tổng cộng mười việc, đã từng tâu lên. Thứ nhất, xin giảm quân đồn trú ở châu Lô, không để lộ hình tích cho giặc, và giảm bớt việc vận chuyển lương thực; thứ hai, xin không xây thành châu Nhã, để tiết kiệm chi phí, tránh gây việc ở nơi xa; thứ ba, xin lập điều ước về thu thuế, để chuyển vận ty và châu huyện cùng chịu trách nhiệm, ngăn chặn việc thu thuế nặng; thứ tư, xin tăng giá mua vải, để giảm bớt gánh nặng cho dân; thứ năm, xin giảm số lượng lụa đẹp nhỏ của viện Cơ chế Thành Đô, bãi chức giám quan, miễn việc bắt người buôn bán giúp việc; thứ sáu, xin khôi phục các huyện Tê Phố thuộc phủ Thành Đô, Tây Xương thuộc châu Miên, Quý Bình thuộc giám Lăng Tỉnh, để dân chúng chịu dịch vụ đồng đều; thứ bảy, xin giảm nhẹ tiền đúc của giám Tế Chúng châu Hưng, để dân nghèo không bị lò đúc làm khổ; thứ tám, xin xem xét sửa đổi giá sắt do Thái Mông giảm và việc tịch thu lò sắt của dân; thứ chín, xin mở lại giếng muối Trác Đồng, để cứu giúp người nghèo, dựa vào thuế muối để giúp ích cho lộ; thứ mười, xin bãi chức giám quan trường đồng thiếc trấn Thanh Dương châu Hưng, để giảm bớt sự lãng phí. Mười việc này, hoặc nói về lợi hại của một đạo, hoặc chỉ ra sự an nguy của một quận, hoặc bàn về một huyện, hoặc nói về một chức quan. Đối với triều đình, đó chỉ là những việc nhỏ nhặt, không đủ để bàn luận quốc sự, nhưng đối với nơi xa, đó đều là những việc cấp bách, gần gũi với dân tình. Kính mong Thánh từ xem xét chấp nhận.”

[50] Tháng đó, ban chiếu cho nước Hạ rằng: “Những thành trại mà nước Hạ chiếm được trong cuộc dùng binh năm Nguyên Phong thứ 4, trừ những nơi vốn là đất cũ của Trung Quốc và Tây Phiên, sau khi đưa trả những người bị bắt, sẽ giao cho quan biên giới xem xét, phân định và ban cấp.”

(Theo 《Chính mục》, việc này thuộc tháng 10 năm Nguyên niên, ngày 8 tháng 7 Lữ Công Trước có nói, có thể tham khảo, cuối tháng 3 năm thứ 2 cũng có thể tham khảo.)

[51] Lại nói: “Tể tướng cũ Vương An Thạch giảng giải ý chỉ kinh điển, so với các nhà Nho khác, ông nắm được ý của thánh nhân nhiều hơn, nên tiên đế lấy sách của ông đặt làm học vấn, để khai sáng cho nhiều sĩ tử. Nhưng Vương An Thạch lúc về già lại say mê thuyết chữ và kinh Phật, nên gần đây có lệnh cấm học giả không được học hai thứ đó. Còn những kinh nghĩa mà ông ban hành, vẫn cùng tồn tại song song với thuyết của các nhà Nho trước, chưa từng bị cấm. Ẩn vi thấy chính sự của Vương An Thạch đã bị thay đổi nhiều, bèn tùy tiện suy đoán, cố ý nịnh hót, phụ họa, muốn bãi bỏ học thuyết của Vương An Thạch, mỗi khi thấy trong bài thi của sinh viên có dẫn dụng, ẩn liền bài xích thuyết đó, đây là lý do khiến học giả nghi ngờ và oán hận sâu sắc. Tuy tể tướng nghiệp của Vương An Thạch có chỗ chưa hoàn hảo, nhưng về kinh thuật và học nghĩa, đã có công luận của thiên hạ, há phải ẩn có thể hiểu được? Triều đình đã lập sách của ông, lại cấm học giả học tập, đây là lý gì vậy! Kính mong nhanh chóng bãi chức ẩn, để thuận theo dư luận trong sạch, và chỉnh đốn phong tục.”

[52] Điện trung thị ngự sử Lã Đào tâu: “Thần trộm nghĩ rằng mối lo lớn của kẻ sĩ là tùy thời cúi ngửa mà yêu ghét không công bằng, gần thì làm mất liêm sỉ, xa thì làm hỏng phong tục, đó là kẻ có tội với lễ nghĩa, thời thịnh trị không thể dung thứ. Thái học là nguồn gốc của giáo hóa, dùng để lay động bốn phương và làm gương mẫu, nếu có điều gì không tốt, thì lấy gì để dạy người? Thần thấy Quốc tử tư nghiệp Hoàng Ẩn vốn ít học vấn, kém về đạo đức, giữ chức trách lâu năm mà chẳng có lời tâu bày nào, chỉ biết a dua theo kẻ cầm quyền đương thời để giữ yên chức vụ. Đến khi chuyển sang trường học, lại không có gì để dạy dỗ học trò, lời nói việc làm đều chạy theo thế lợi.

Vả lại, thuyết kinh nghĩa vốn không phân biệt cổ kim cũ mới, chỉ quý ở chỗ đúng đắn. Truyện chú của tiên nho chưa hẳn đã hoàn toàn đúng, lời giải của họ Vương cũng chưa hẳn đều sai, người học giỏi chỉ cần xem xét chọn lựa mà thôi, cần gì phải khen xưa chê nay, khinh kẻ khác trọng mình, cốt sao hợp với thời thế? Khi Vương An Thạch nắm quyền, sách của ông được đưa vào học quan, truyền bá khắp thiên hạ, bọn học trò nông cạn đều tôn sùng tin theo, cho rằng ông ngang hàng với Khổng, Mạnh; đến khi ông mất chức và qua đời, liền theo đó mà chê bai, cho là không đáng để tham khảo, đó là vì chưa từng nghe đạo lý, nên không hiểu rõ lẽ phải vậy. Hoàng Ẩn cũng từng thuộc lòng nghĩa mới của Vương An Thạch, tôn sùng và tin theo đã lâu, một khi nghe triều đình muốn bàn việc khoa cử để cứu vãn tệ nạn học trò hời hợt không gốc rễ, liền khuyên bảo học trò Thái học rằng trong bài thi không được theo thuyết mới của họ Vương, ai dẫn dụng thì phần nhiều bị đánh trượt, sao lại không nhất quán trong việc lựa chọn như vậy?

Có học trò nghe tin Vương An Thạch mất, muốn làm trai đàn để tế lễ, bày tỏ lòng biết ơn thầy, Hoàng Ẩn liền nổi giận, định dùng pháp luật để trừng trị, điều đó càng đáng khinh. Phàm là thầy trò, theo lễ có tâm tang, người xưa có khi vì thầy mà từ chức để chịu tang hoặc đắp mộ, sử sách ghi chép làm điều tốt, đời sau ngưỡng mộ cho là cao quý. Đó là không bàn đến học thuyết đúng sai, mà chỉ quý ở phong khí và nghĩa khí thôi.

Xưa Bành Việt vì tội lớn bị tru di tam tộc, có chiếu bắt những người đến viếng, Luan Bố là một dũng sĩ, dám đến tế và khóc, Hán Cao Tổ còn tha không giết, Ban Cố cũng cho là biết xử thế, đó là vì khí tiết đáng trọng vậy. Nay tội của Vương An Thạch tuy bị cả thiên hạ lên án, nhưng nghĩa thầy trò cũng không thể bỏ qua, mà học trò làm trai đàn tế lễ, lại không phải như Bành Việt, Luan Bố, Hoàng Ẩn cần gì phải nổi giận mà vội vàng dùng pháp luật để trừng trị! Đó càng cho thấy ông ta không hiểu nghĩa lý.

Trước đây, có quan muốn khôi phục thanh luật, triều đình vừa hạ lệnh, tập hợp quần thần bàn bạc. Hoàng Ẩn không rõ đầu đuôi, vội vàng định ra lệnh, dán bảng ở trường học, nói rằng triều đình đã khôi phục thi phú, khiến học trò hiểu lầm, truyền đi khắp nơi, mọi người đều nghi ngờ, đó lại càng cho thấy ông ta nóng nảy cầu may theo thời. Nơi xuất phát của đạo đức, nuôi dưỡng nhiều kẻ sĩ, mong họ thành tài.

Nay lại dùng người như thế làm phó, thì lấy gì để nuôi dưỡng liêm sỉ, làm dày phong tục? Thần xin sớm cách chức ông ta, để răn dạy, không để kẻ gian tà nguy hiểm làm hỏng chức trách giáo hóa lâu ngày.”

[53] Lại nói: “Đại để Hoàng Ẩn thích tự quyết định, mỗi khi khảo xét văn tự của sinh viên, thường không bàn bạc cùng Tế tửu và Bác sĩ, ý muốn thiên vị tư lợi. Trước đây vi phạm điều lệ, bổ nhiệm Kinh dụ không đúng, Trịnh Mục tự giác báo lên Lễ bộ. Gần đây, việc định thứ bậc cao thấp trong kỳ thi của Định vương có ý kiến khác nhau, Ẩn liền dâng sớ xin ý kiến triều đình, khiến triều đình phải bàn cãi, càng thấy rõ việc lấy bỏ của ông ta không phù hợp với công luận, không xứng với chức vụ. Ẩn làm Ngự sử ba năm, không có gì đáng kể, làm Tư nghiệp hơn một năm, công việc sai sót như vậy. Đã thử nghiệm mà không hiệu quả, chỉ làm tổn hại thanh danh. Xin xét năng lực của ông ta, bổ nhiệm một chức quan ngoài, vì nơi giáo hóa không phải chỗ ông ta nên ở.”

[54] Giám sát Ngự sử Thượng Quan Quân tâu: “Thần cho rằng Thái học ở kinh đô là nơi tụ họp của nhiều sĩ tử, là nguồn gốc của phong hóa, thực sự liên quan đến sự quan sát và noi theo của bốn phương. Những người làm quan sư, trưởng quan ở đây, phải là người có đạo đức ngay thẳng, thông hiểu kinh thuật, mới xứng đáng. Thần thấy Quốc tử Tư nghiệp Hoàng Ẩn từ khi nhậm chức ở trường học, đã gần một năm, xét về hành vi thì kiêu ngạo tự phụ, không chính trực, xét về học vấn thì mờ mịt về kinh thuật, không thấu hiểu nghĩa lý. Mỗi khi khảo thí các sinh viên, không bàn bạc với Tế tửu và Bác sĩ, tự ý quyết định thứ bậc cao thấp, không phù hợp với lòng người. Khi giảng giải kinh pháp, chỉ chú trọng ý kiến riêng. Có khi vượt cấp bổ nhiệm thân thích vào chức vụ quan trọng, để mưu cầu tiến thân. Lời chê bai lan truyền, đến mức có thơ khuyết danh tố cáo việc này. Học trò buông thả, không có kỷ cương, mà Ẩn làm quan trưởng, không hề ngăn cấm. Từ khi triều đình thiết lập chế độ Tam xá, quy chế học đường suy đồi, việc lấy bỏ không công bằng, chưa bao giờ như hiện nay. Chức vụ của thầy dạy, lấy đạo đức làm gốc, kinh thuật làm phụ. Nếu thiên lệch, nông cạn, không có gì đáng kể, thì làm sao thuyết phục được lòng người học, khiến bốn phương kính phục, để xứng đáng với ý nghĩa tôn sùng giáo dục của triều đình? Thần xin bãi chức học quan của Ẩn, xét năng lực của ông ta, bổ nhiệm vào chức vụ thích hợp, chọn người đạo đức ngay thẳng, thông hiểu kinh thuật, làm phó trưởng trường học, để nguồn gốc được trong sạch, nhiều sĩ tử tin phục.”

[55] Lại tâu: “Thần trước đây đã dâng sớ bàn về việc Quốc tử tư nghiệp Hoàng Ẩn là người xảo trá, nông cạn, trong việc lựa chọn, bổ nhiệm, thăng chức không theo công luận, đạo đức và học thuật không đủ để làm cho các học giả tâm phục, xin bãi chức để hợp với ý chúng. Đến nay vẫn chưa được thi hành. Thần nghe rằng nền tảng của quốc gia không gì quan trọng hơn việc nuôi dưỡng nhân tài, mà nguồn gốc của việc nuôi dưỡng nhân tài thực sự xuất phát từ Thái học. Nếu không phải là người có đạo đức, học thuật uyên thâm, được sĩ đại phu tin tưởng, thì không đủ để đảm nhiệm chức vụ trưởng quan, làm gương cho sĩ tử. Từ khi Hoàng Ẩn nhận chức, dư luận đã xôn xao, không tâm phục. Đến khi nhậm chức, trong việc giảng dạy, khảo thí, không thể suy xét nghĩa lý, cùng với các bác sĩ bàn luận, mà chỉ dựa vào ý kiến cá nhân, bài xích kinh nghĩa của Vương An Thạch.

Vương An Thạch khi làm tể tướng, thay đổi chính sự, tuy có điều không tốt, nhưng về việc nghiên cứu sâu sắc Lục kinh, thông hiểu nghĩa lý, được học giả tôn sùng, đã lâu ngày, không phải nhờ địa vị quyền quý mà thuyết pháp được lưu hành trong thiên hạ. Việc giải kinh của ông tuy chưa thể hoàn toàn đạt được ý của thánh nhân, nhưng so với chú sớ của các nho gia khác, đã có sự khác biệt về độ sâu cạn, đâu phải Hoàng Ẩn nông cạn có thể hiểu được, điều này các sĩ đại phu trong ngoài đều biết. Lại nữa, triều đình trước đây chỉ cấm học giả không được dẫn dụng 《Tự thuyết》, còn đối với 《Tam kinh tân nghĩa》, thực sự cho phép lưu hành cùng với chú sớ.

Nhưng Hoàng Ẩn học không có chủ kiến, tùy tiện thiên lệch, cho rằng triều đình đã loại bỏ học thuyết của Vương An Thạch, nên buông lời bài xích, không kiêng nể gì, tự tiện đề xướng ý kiến riêng, khiến học giả chê cười. Lại nữa, từ trước đến nay, việc bổ nhiệm chức vụ trong học quan đều dựa vào sự tiến cử của nhiều người, đến việc khảo thí, xếp hạng đều phải hội ý với chính, lục, bác sĩ rồi mới quyết định. Nhưng Hoàng Ẩn dựa dẫm vào tế tửu, coi thường thuộc quan, chỉ dựa vào ý kiến riêng, lại nịnh bợ quan lớn, tiến cử người thân thích, mưu cầu tiến thân, vu cáo bác sĩ khảo thí bàn luận không thống nhất, cho là xâm phạm chức quyền, muốn độc chiếm quyền lựa chọn để thỏa mãn ý muốn. Học xá xôn xao, đến mức có thơ khuyết danh, trăm cách chế giễu. Kinh sư Thái học là nơi bắt nguồn của phong hóa, thực sự liên quan đến sự noi gương của sĩ phu, mà Hoàng Ẩn học thuật nông cạn, lựa chọn không công bằng, oán giận chế giễu lan truyền khắp nơi. Nếu cứ để ông ta tại vị, làm sao khuyến khích sĩ tử, làm cho dư luận trong ngoài tâm phục?

Thần nghĩ rằng, Hoàng Ẩn làm quan ở Thái học, gần gũi với triều đình, dám không sợ công luận, coi thường cấp trên, thực sự là dựa vào quyền quý, cậy có người âm thầm che chở, nên người nói không thể lay chuyển.

Lời thần trước đây chưa được thi hành, e rằng có quan lại bàn luận quá mức du thuyết, làm mê hoặc thánh thính. Xin đưa chương sớ của thần ra bàn luận trước triều đình, thì phải trái thiện ác ắt không thể che giấu. Xin bệ hạ chọn lấy ý kiến nhiều nhất, quyết đoán mà thi hành, để làm thỏa lòng dư luận trong ngoài.”

[56] Lại tâu rằng: “Thần đã hai lần dâng tấu luận về việc Quốc tử tư nghiệp Hoàng Ẩn là người khuynh tà, học thuật nông cạn, việc tuyển chọn sinh viên và bổ nhiệm chức vụ trong học đường không tham khảo ý kiến chung, chỉ chuyên lo nịnh bợ quyền thế để mưu cầu tiến thân, xin bãi miễn để hợp lòng dân, nhưng đến nay vẫn chưa được thi hành. Đó đều là do thần ngu muội, tài hèn, địa vị thấp kém, lời nói không đủ để được triều đình tin tưởng, khiến bệ hạ còn nghi ngại trong việc trừ bỏ kẻ gian tà mà chưa quyết định thi hành.

Thần nghe xưa kia phong tước cho người ở triều đình, xử tội người ở chợ, đều là để cùng với mọi người chung quyết, chứ không dựa vào ý kiến riêng của một người. Từ khi bệ hạ lên ngôi đến nay, việc thăng giáng không ít, mà thiên hạ đều ca ngợi bệ hạ là bậc chí thánh, ngưỡng mộ bệ hạ là bậc chí minh, chính là vì hợp với ý kiến chung của mọi người. Nay Tư nghiệp Hoàng Ẩn học thuật nông cạn, làm người khuynh tà, bổ nhiệm không đúng, nịnh bợ quyền thế, đều có chứng cứ rõ ràng. Từ học sinh trong trường đến các quan đại phu trong triều, không ai là không biết, tiếng oán giận, chê cười lan khắp trong ngoài. Kẻ bị công luận ruồng bỏ mà chưa bị cách chức rõ ràng, đó là lý do thần khẩn thiết dâng tấu nhiều lần, vì công luận không thể bỏ qua. Nơi bắt nguồn của học thuật, nơi bốn phương noi theo, chính là Thái học. Người đứng đầu nơi ấy mà khuynh tà, nông cạn đến vậy, thì lấy gì làm gương cho sĩ tử, đứng ở vị trí đầu tàu của giáo hóa?

Mong bệ hạ rộng nghe ý kiến chung, sớm cách chức để hợp lòng dân.” Tấu xong nhưng không được thi hành.

(Ngày 12 tháng 8 năm thứ 2, Hoàng Ẩn từ chức Tư nghiệp được đổi làm Hồng lư thiếu khanh. Ngày 4 tháng 11, Lưu Chí từ chức Trung thừa được thăng làm Tả thừa. Việc ông luận về Hoàng Ẩn không rõ ngày tháng, tạm ghi vào cuối tháng 10.)