[PREVIEW] QUYỂN 415: NĂM NGUYÊN HỰU THỨ 3 (MẬU THÌN, 1088)

Từ tháng 9 năm Nguyên Hựu thứ 3 đời Triết Tông đến hết tháng đó.

[1] Tháng 10, mùa đông, ngày Quý Dậu, mùng một: Thượng thư tỉnh tâu: “Hình bộ lệnh rằng các vụ án tấu trình tuy đã có quy định, nhưng tình tiết tội trạng có nặng nhẹ khác nhau, nên phụ thêm vào quy định để tăng giảm. Xét rằng binh dân thì nên theo bộ này tăng giảm, còn lại các quan lại trong quận phạm tội, e rằng không phải là việc cơ quan dám tự quyết, nên hợp lệnh xin chỉ thị.” Triều đình nghe theo.

[2] Ngày Giáp Tuất: Xuống chiếu ban tấm biển mộ của Hàn Giáng là “Trung Bật”.

[3] Hình bộ tâu: “Xét trước khi thi hành sắc lệnh mới năm Nguyên Hựu, vẫn theo sắc lệnh cũ năm Nguyên Phong, những người bị liên đới tội án và bị quản thúc được tha cho tự do. Riêng vợ con, cha mẹ và người thân cùng sống trong họ của bọn giặc Vương Xung, triều đình đã lệnh theo đặc chỉ quản thúc như bọn cướp ở vùng trọng pháp, nên tâu xin chỉ thị.” Chiếu rằng gia thuộc bọn giặc Vương Xung vẫn theo lệ cũ quản thúc^[1]. Còn trước khi thi hành sắc lệnh mới, vợ con của bọn cướp ở vùng trọng pháp phạm tội hung ác bị quản thúc, trước hết phải trình bày rõ tình tiết phạm tội lên Thượng thư tỉnh.

[4] Ngày Ất Hợi, chiếu cho Phát vận sứ, Phó kiêm chế trí trà sự. Sau đó, Phát vận ty tâu: “Năm Hi Ninh thứ 8 tháng 5, lúc đầu lấy việc chế trí muối, phèn ở các lộ Giang, Hoài, Kinh, Chiết làm chuyên chức, còn Phát vận sứ, Phó thì kiêm lĩnh, nặng nhẹ đột nhiên khác nhau. Xin vẫn lấy Phát vận sứ, Phó các lộ Giang, Hoài, Kinh, Chiết kiêm chế trí muối, phèn, trà sự để ghi vào chức hàm.” Theo đó.

(Ngày 21 tháng 9 năm Sùng Ninh thứ 3, Thượng thư tỉnh tâu: “Năm Hi Ninh thứ 8 tháng 5, Phát vận sứ, Phó kiêm chế trí trà, muối, phèn sự ghi vào chức hàm, tháng 8 năm đó Phát vận sứ bãi chế trí trà sự, bèn lấy việc chế trí muối, phèn các lộ Giang, Hoài, Kinh, Chiết kiêm Phát vận sứ, Phó ghi vào chức hàm. Tháng 10 năm Nguyên Hựu thứ 3, Phát vận sứ kiêm chế trí trà sự, tháng 11 năm đó Phát vận ty xin: “Lấy việc chế trí muối, phèn làm chuyên chức, còn Phát vận sứ, Phó thì kiêm lĩnh, nặng nhẹ đột nhiên khác nhau, xin lại lấy Phát vận sứ các lộ Giang, Hoài, Kinh, Chiết kiêm chế trí muối, phèn, trà sự ghi vào chức hàm.” Vì Phát vận ty hiện nay đang mang chế trí muối, phèn, trà sự, xét việc trà, muối đã chuyên sai quan đề cử, Phát vận ty không kiêm lĩnh nữa.” Theo đó.)

[5] Ngày Bính Tý, Ngự sử trung thừa Lý Thường được bổ làm Long Đồ các trực học sĩ, Hình bộ thị lang Cố Lâm được bổ làm Thiên Chương các đãi chế.

[6] Ngày Mậu Dần, chiếu cho Triệu Tiết: “Nước Hạ sai sứ đến triều đình tạ ơn, hãy chọn quan viên dẫn họ đến triều.”

[7] Ngày Canh Thìn, Lễ bộ tâu: “Hoàng đế đề cao đạo làm mẹ, Hoàng thái phi nên theo lệ Hoàng hậu. Nhưng vì tôn quý không có hai bậc trên, lý có chỗ khuất thân, xét các đời trước và điển cố triều ta, chưa từng có việc đặt tên điện riêng.” Trước đó, có chiếu cho quan Lễ bàn bạc kỹ về tên cung các của Hoàng thái phi rồi tâu lên. Thái hoàng thái hậu bảo các quan chấp chính: “Hoàng thái phi nên theo hết như Hoàng hậu. Điển cố đời Hán, Đường thế nào?” Văn Ngạn Bác nói: “Vốn có chỗ không thể hoàn toàn giống nhau, thiên hạ đối với Hoàng hậu có xưng thần thiếp, còn đối với Thái phi thì không. Các cuộc bàn luận đời Tấn, Tống cũng nói địa vị hiệu không đến cực điểm, lễ không hết sự cung kính.” Lã Đại Phòng nói: “Những việc không chính đáng đời Hán, Đường, triều đình thánh nhân ta không thể dẫn dụng.” Thái hoàng thái hậu nói: “Đây không phải vì người ta có yêu cầu, chỉ sợ có chỗ thiếu sót về lễ mà thôi.” Lữ Công Trước và các quan xin theo như Lễ bộ đã định. Vua nghe theo.

[8] Giáp Thân, Lễ bộ viên ngoại lang Đinh Chất được bổ nhiệm làm Tri châu xứ Châu.

(《Văn Ngạn Bác tư ký》 chép: “Đinh Chất làm Gián quan, có người kiện việc ông trước đây ở Thường Châu mượn tiền của người làng, triều đình lập tức cách chức Gián quan của Chất, giao cho giữ chức Thủ châu xứ Châu, khởi tố hai vụ án lớn ở Hoài, Chiết, xét xử rốt cuộc không có bằng chứng thực tế, Chất vẫn không được phục chức.” Xét Chất từ chức Gián quan thăng lên Lễ bộ, là do tránh thân thích với Hồ Tông Dũ, việc này xảy ra vào ngày 12 tháng 4, e rằng việc Chất bị cách chức Lễ bộ là do đó, nhưng sách tư ký dẫn việc này để biện minh cho Giả Dịch, không biết có đáng tin không? Cần xem xét thêm. 《Tưởng Chi Ký chí Chất mộ》 chép: “Ban đầu Chất với Bùi Thường là bạn cũ cùng làng, không có hiềm khích về tiền bạc, đến khi làm quan ở Gia Hưng, Chất đưa một ít vàng bạc cho Thường mua thêm ruộng đất. Thường chết, Chất chăm sóc con Thường, lo liệu việc nhà rất chu đáo. Thường giàu có, có con nuôi làm sư, kiện con Thường chia gia tài không đều. Người làm sư nghi ngờ Chất thiên vị con Thường, lại thấy thư của Chất gửi Vương Củng có lời nhờ vả, bèn đem thư đó tố cáo lên triều đình. Ngự sử trung thừa Tôn Giác nói rõ Chất với Thường có dính líu, bèn khởi tố, Chất xin được xét xử, nên được làm Tri châu xứ Châu. Cơ quan có thẩm quyền mở thư ra xem, không có từ nào liên quan đến vụ kiện, nhưng cuối cùng vẫn bị cách chức vì việc này. Lúc đó Hồ Tông Dũ đang nắm quyền, không được lòng đồng liêu, người bài xích và đuổi Chất đi, ý không phải ở Chất.”)

[9] Cùng ngày, Hữu chánh ngôn Lưu An Thế tâu:

[10] Thần từ đầu tháng tư, Hồ Tông Dũ được bổ nhiệm làm Thượng thư Hữu thừa, thần cùng với Tả ty gián Hàn Xuyên vào ngày được triệu kiến tại điện Diên Hòa, bệ hạ hỏi về việc bổ nhiệm gần đây như thế nào, thần cùng Hàn Xuyên đều tâu rằng triều đình dùng người đều hợp với lòng dân, chỉ có Hồ Tông Dũ là bị công luận cho là không xứng đáng. Thần lại trình bày chi tiết về tội trạng trước sau của Tông Dũ. Bệ hạ đã ban dụ, cho thử xem việc làm của y. Thần lại tâu rằng, triều đình đặt ra chức quan, từ thấp đến cao, đều có thứ bậc, cần phải qua thử thách, thấy rõ tài năng, rồi mới đề bạt lên trên mọi người, thì sẽ không có dị nghị. Tông Dũ trước đây ở triều trước, thực có điểm đáng khen, nhưng từ khi làm Trung thừa trở đi, thanh danh suy giảm, một mực gian nịnh, mong cầu đại dụng, bỗng nghe tin bổ nhiệm, mọi người đều kinh ngạc. Bởi chức quan chấp chính, là người bệ hạ cùng bàn việc thiên hạ mỗi ngày, nếu mưu kế hiến thế, đều hợp lý, thì là tốt đẹp, nhưng một khi sai lầm, thiên hạ sẽ chịu hậu quả. Xét như vậy, chức chấp chính đâu phải là nơi thử người? Bệ hạ tuy cho lời thần là đúng, nhưng vì tiếc mệnh lệnh đã ban, nên chưa chấp thuận. Sau đó, thần nhiều lần dâng chương sớ, đều chưa thấy chỉ thị thi hành. Thần không phải không biết việc thăng giáng đại thần cần giữ thể diện, nhưng từ khi Tông Dũ được dùng, hành vi xấu ngày càng lộ rõ, dư luận xôn xao, không thể ngăn được, đều cho rằng y có tính tà vạy, hành vi hiểm ác, miệng lưỡi đủ để che đậy dối trá, không biết xấu hổ đủ để làm điều ác. Thần xin nêu ra những việc gần đây rõ ràng nhất để bàn luận, mong bệ hạ lưu tâm xem xét.

[11] Thần nghe rằng chức vụ Ngự sử được xem là cao quý và nghiêm khắc, từ trên là Tể tướng, dưới đến trăm quan, nếu có ai vi phạm, đều có thể bị điều tra và hặc tội. Vì vậy, theo chế độ của tổ tiên, những người đang giữ chức vụ chấp chính mà từng được tiến cử đều không được phép làm quan trong đài, nhằm đảm bảo rằng khi họ thực hiện việc đàn hặc sẽ không vì tình riêng mà bỏ qua công lý. Ngay cả những người từng được tiến cử cũng không được làm Ngự sử, huống chi là người thân thích? Thần nghe rằng cháu gái của Tông Dũ kết hôn với cháu nội của Lữ Công Trước. Trước đây, khi Tông Dũ làm Ngự sử Trung thừa, chính là lúc Lữ Công Trước nắm quyền, lẽ ra phải dựa vào quy định cũ để tránh né, nhưng Tông Dũ lại vì ham mê quyền thế mà không hề tự trình bày. Lừa dối trên, tham lam vinh hoa, làm hỏng pháp chế của tổ tiên, đó là việc thứ nhất.

[12] Tông Dũ trước đây nhờ Thái Xác tiến cử làm Lang quan Đô ty, chưa kịp ổn định chỗ ngồi đã vội thăng lên chức vụ quan trọng. Thái Xác và Chương Đôn sau đó vì tội lỗi bị cách chức, nhưng mùa xuân năm nay lại dùng lệ thường để khôi phục chức vụ của họ. Các quan trong đài và gián quan đều dâng sớ hặc tội nặng của họ, nhưng việc này đã bị bãi bỏ. Tông Dũ giữ chức Hiến trưởng, không hề lên tiếng, ngầm kết bè với kẻ gian, mong cầu may mắn trong tương lai. Tâm không trung thành, xu nịnh kẻ dưới, đó là việc thứ hai.

[13] Tông Dũ đã giữ chức tòng quan, chưa từng tiến cử người hiền để báo đáp quốc gia, nhưng lại đầu tiên tiến cử người thân bên vợ là Đinh Chất, xin cho ông ta vào chức vụ trong đài tỉnh. Thần khi ở chức gián quan, từng tiếp xúc với Đinh Chất, thấy rằng nghị luận của ông ta tầm thường, không có gì đáng khen. Nhưng Tông Dũ vì thân thích riêng tư mà công khai tiến cử, may nhờ triều đình không xét kỹ, để ông ta chiếm lấy ân sủng và bổng lộc. Lừa dối Vua, không chút sợ hãi, đó là việc thứ ba.

[14] Tông Dũ từng tiến cử người bình dân Phương Quynh có thể ứng thí chế khoa, thần nghe nói Quynh vốn không có hạnh kiểm của kẻ sĩ, mà bài văn dâng lên văn lý lộn xộn, là kẻ vô trạng nhất. Khi Tông Dũ quyền làm Hàn lâm học sĩ, đúng lúc phụ trách việc định đoạt, cố ý muốn thành tựu cho Quynh, không tránh hiềm nghi, đã đặt bài văn của Quynh ở vị trí thứ hai. Trung thư xá nhân Lưu Ban và những người khác không dám có ý kiến khác, nhưng nghe nói sau đó có lời bàn tán. Khinh thường đồng liêu, tư lợi tự ý, đó là việc thứ tư.

[15] Lý Thận Do là cháu rể của Văn Ngạn Bác, đang nắm quyền quý, muốn xin một chức vụ ở kinh đô, mà Tông Dũ vội vã bổ nhiệm làm Chủ bạ Ngự sử đài, tấu chương dâng lên hai lần, nhưng vì trở ngại quy định nên bị bãi bỏ. Từ trước đến nay, việc bổ nhiệm ở đài này chưa từng dám tư lợi cho người thân của chấp chính, mà Tông Dũ lại có ý phụ họa. Làm rối loạn kỷ cương của đài, đó là việc thứ năm.

[16] Khi Bệ hạ mới lên ngôi, Thái hoàng thái hậu và Bệ hạ cùng nghe chính sự, mà Tô Thức soạn đề thi cho chức vụ ở quán, lại dẫn việc Vương Mãng nương tựa Nguyên hậu, lật đổ nhà Hán, làm câu hỏi, những người bàn luận đều cho rằng Thức không nên nói như vậy, các quan đài gián cũng từng tấu lên. Nhưng Tông Dũ không những không đàn hặc, lại còn ngăn cản đồng liêu không cho dâng sớ. Bỏ công tư đảng, đó là việc thứ sáu.

[17] Tông Dũ thuê nhà của họ Chu, mỗi tháng trả tiền thuê mười tám ngàn, từ tháng bảy năm ngoái đến cuối tháng hai năm nay, chỉ trả tiền thuê hai tháng, khiến chủ nhà phải kiện lên quan, xin sai người đòi nợ và đuổi đi. Tông Dũ giữ chức vụ đứng đầu ngành phong hiến, vốn được coi là giàu có, chắc chắn không thiếu tiền, mà thuê nhà người khác lại không trả đủ tiền. Ỷ thế tham lam, không giữ liêm tiết, đó là việc thứ bảy.

[18] Phó Đề hình Phùng Như Hối của Vĩnh Hưng quân lộ muốn bắt những hộ nghèo khó trước đây không phải đi phục dịch phải đóng tiền để giúp đỡ các hộ giàu có phải đi phục dịch, không xét tình hình khẩn cấp hay nhàn rỗi, loại hình dịch vụ, mà đồng loạt thuê mướn những kẻ không có việc làm để đi phục dịch. Ý kiến này sai lầm, làm hỏng pháp luật về phục dịch. Tô Triệt lại ủng hộ ý kiến này, vội vàng ban hành công văn xuống các lộ. Thượng thư Lại bộ Lý Thường không xem xét kỹ, vội vàng muốn thi hành. Nhưng Viên ngoại lang Lưu Dục đã kịp thời phân biệt đúng sai, không chịu ký tên, ý kiến không thống nhất, việc này bị đình chỉ. Giới sĩ phu đều khen ngợi Lưu Dục giữ được chức phận. Nhưng Hồ Tông Dũ lại dựa vào ý kiến thuê mướn nha tiền, bèn công kích Lưu Dục, cho rằng các quan lang trong Hộ bộ gần đây tham gia soạn thảo luật pháp^[2], che đậy lỗi lầm, không chịu công tâm bỏ ý kiến riêng để theo cái đúng, cứu giúp nỗi khổ của các hộ nông thôn. Ý đồ là a dua phe phái, không nghĩ đến đạo lý, đó là việc thứ tám.

[19] Thần xem xét thời trước năm Trị Bình, con em các quan chấp chính chưa từng dám nhận chức vụ quan trọng ở kinh đô, dù có được phép xin bổ nhiệm, cũng chỉ là một số chức vụ nhàn rỗi ở các cơ quan giám sát. Chỉ từ vài năm gần đây, các đại thần vì tư lợi mà làm hại công việc chung, con em thân thích chiếm hết các chức vụ then chốt, tranh giành với những người tài nghèo khó. Hồ Tông Dũ lâu nay giữ chức chấp pháp, không những không dám can ngăn, khi được trọng dụng, lại đầu tiên đề bạt em trai là Tông Viêm làm Thôi quan Khai Phong. Tham quyền cố vị, không màng đến dư luận, đó là việc thứ chín.

[20] Em gái và em trai của Tông Dũ gồm ba người đều lấy người giàu có, đều đã góa bụa trở về^[3], Tông Dũ bảo họ chia tài sản của chồng, sau đó dụ dỗ em gái^[4], lén lấy tiền của họ, rồi lập hộ khẩu riêng, mua nhiều ruộng đất, lừa gạt những đứa trẻ mồ côi, cuối cùng không trả lại, nhờ đó tích lũy được nhiều của cải, hùng mạnh trong làng. Làm giàu mà không đoái hoài đến thân thích, đó là việc thứ mười.

[21] Thời Nhân Tông, tể tướng Phú Bật là người ngay thẳng, cẩn trọng, biết tuân thủ pháp luật, nhưng Ngự sử trung thừa Hàn Giáng lại nói Bật cùng Trương Mậu Thực đều có âm mưu khác. Hàn Kỳ nắm quyền, hai lần nhận di mệnh, trung nghĩa thẳng thắn, nổi tiếng khắp thiên hạ, nhưng Vương Đào lại tấu rằng ông ta chuyên quyền. Người trong thiên hạ dù hiền hay ngu đều biết chắc chắn không có chuyện đó, nhưng hai người họ không tự biện minh, ngay ngày hôm đó về nhà, dâng sớ chờ tội. Bởi việc hư thực tự có công luận, mà thể diện của bậc đại thần không thể không như vậy. Nay Tông Dũ vì việc không trả tiền nhà bị Ngự sử đài hặc tội, đều có chứng cứ rõ ràng, nhưng khí thế ngạo nghễ, như không thấy gì, coi thường pháp luật, không sợ quốc pháp. Những năm gần đây, công khanh đại thần hủy hoại liêm sỉ, không biết lễ nghĩa, không gì hơn việc này, đó là việc thứ mười một.

[22] Năm Hi Ninh, thay đổi pháp lệnh, Tông Dũ lúc đó làm gián quan, không thể phân biệt đúng sai, khai sáng minh chủ, mà chỉ đứng ngoài quan sát, đa phần giữ quan điểm hai chiều. Thần Tông hoàng đế thấu hiểu sự gian trá của ông ta, bèn hạ chiếu cho Trung thư rằng: “Tông Dũ từ khi nhận chức gián quan, chưa từng để tâm giúp đỡ triều đình trị quốc, mỗi lần vào triều bàn việc, ắt ẩn giấu ý đồ xấu, che giấu sự thật, bên cạnh lại nói lời tà thuyết, vì tư lợi mà hại công.” Vì thế bị cách chức, điều đi làm quan ngoài. Thần cho rằng tiên đế đã thấu rõ bản chất của Tông Dũ, nên chiếu thư đã nói hết tình trạng, nay xem lại, không gì là không trúng, đó là việc thứ mười hai.

[23] Những điều thần trình bày đều có thể kiểm chứng, kính mong bệ hạ đưa tờ tấu này của thần ra tuyên thị cho bá quan. Nếu Tông Dũ thực sự không có những tội ác như vậy, thì lời tấu của thần là lừa dối trời cao, đáng bị trừng phạt nặng để răn đe kẻ vu cáo, thần sẽ tự cắn lưỡi, không dám biện bạch. Nếu Tông Dũ làm những việc như thần đã luận, thì đó là kẻ gian tà kết bè kết đảng, tham lam hèn hạ, tầm thường nông cạn, sao có thể làm ô uế triều đình, tham dự vào việc cơ mật chính sự? Thần nghĩ rằng bệ hạ do dự không quyết định, có phải vì nghe người ta nói hắn gian tà mà chưa từng tận mắt thấy sự thực chăng? Kẻ tiểu nhân phụng sự quân vương, há lại tự nhận mình là gian tà? Lời nói ắt mượn danh công trung, hành động ắt giả vẻ liêm khiết, làm nhiều việc đáng tin để mê hoặc sự thông minh của nhà Vua. Đến khi thời gian lâu dần, quyền thế nắm trong tay, trên dưới kết chặt, vây cánh đã thành, bấy giờ mới buông thả ý chí, làm đủ mọi điều gian ác, đến lúc đó dù muốn trừ bỏ cũng không kịp nữa. Đường Đức Tông từng nói: “Mọi người đều biết Lô (Mộc Tỵ) gian tà, sao Trẫm lại không biết?” Lý Miễn đáp: “Lô (Mộc Tỵ) gian tà, thiên hạ đều biết, chỉ riêng bệ hạ không biết, đó chính là lý do hắn là kẻ gian tà.” Tông Dũ ngày nay khác gì như vậy?

Thần nghe nói đạo biết người từ xưa đã khó. Thời Vua Nghiêu, bốn kẻ hung ác cùng các bậc hiền tài đứng chung trong triều, nhưng cuối cùng không làm tổn hại đến sự sáng suốt của Nghiêu, bởi vì nghe tài năng của họ thì dùng không dám bỏ sót, thấy tội lỗi của họ thì bãi chức không dám bao che, thăng giáng dùng bỏ đều xuất phát từ công tâm, không có tư ý xen vào, đó là lý do Nghiêu được hưởng danh tiếng vô cùng, mà đời sau không thể theo kịp. Kính mong bệ hạ lấy việc Đế Nghiêu trừ bỏ bốn kẻ hung ác làm gương, lấy việc Đức Tông tin dùng Lô (Mộc Tỵ) làm răn, sửa lỗi không tiếc, trừ tà không do dự, bãi miễn Tông Dũ để đáp ứng nguyện vọng của bề tôi trung nghĩa trong thiên hạ. Lời thần tuy vụng về thẳng thắn, nhưng ý nghĩa là yêu mến quân vương, chỉ mong bệ hạ tha thứ cho sự cuồng ngu của thần, xét đến lòng thành khẩn, sớm ban quyết đoán sáng suốt, thần vô cùng may mắn.

[24] Ngày Bính Tuất, ban chiếu cho Kinh Hồ Nam Bắc^[5]và Quảng Nam Tây Lộ: “Triều đình cai trị bốn biển, chủ trương nhu viễn. Gần đây, các man tộc ở Kinh Hồ gần với người Hán không có sự thống nhất, nên nhân việc họ xin quan lại, đã lập ra các thành ấp để vỗ về trị dân, nhằm dẹp yên mối lo nơi biên giới. Hơn mười năm qua, lòng dân yên ổn. Sau này, có người vì muốn lập công đã dâng kế mở đường thông sang Dung Châu, đột nhập sâu vào địa giới man tộc, đào xuyên hang động của họ, khiến các man tộc xa xôi trở nên ngang ngạnh, sinh lòng nghi ngờ sợ hãi. Triều đình biết họ vô tội, năm ngoái đã giảm bớt một phần, nhưng do quan lại biên giới không biết vỗ về ngăn chặn, nên họ dám kích động gây loạn. Tuy nhiên, xét khu vực này, chỉ là người man ở dọc đường do sứ thần Lưu Tông Mẫn đốt phá nhà cửa vô cớ, dẫn đến sinh sự, giết hại binh lính, vì thế tự nghi ngờ, không dám ra đầu thú. Các khu vực gần đó như Cừ Dương, Thì Trúc vốn quản lý các động Khê trước đây thì hoàn toàn không liên quan, vẫn yên ổn như cũ. Ngoài việc sứ thần Lưu Tông Mẫn đã bị cách chức và bãi nhiệm, những người man ở Hồ Bắc và Quảng Tây như Dương Thịnh Đài đang gây loạn được đặc miễn truy cứu. Ngoài việc giữ lại số binh lính canh giữ, các đội quân mã tăng thêm đều bãi bỏ. Các con đường mở ở Hồ Bắc, các trại lập mới như Đa Tinh, Thu Khê, Thiên Thôn, La Mông, Đại Do đều bị bãi bỏ. Các trại lập mới ở Quảng Tây và Hồ Nam, lệnh cho Kinh lược, Kiềm hạt ty xem xét xử lý theo như trên. Quân Cừ Dương đổi thành trại Cừ Dương, thuộc vào châu Nguyên.”

(《Triệu Chiêm mộ chí》 và 《Thần đạo bi》 đều ghi rằng việc bãi bỏ Cừ Dương là do theo kế của Triệu Chiêm, nhưng không thấy kế đó như thế nào. 《Cựu lục》 chép: “Tiên đế kinh lược Khê Động, vỗ về thu nạp các man tộc, lập quân Cừ Dương, nay bỏ đi, hy vọng dẹp yên binh đao, nhưng cuối cùng lại dẫn đến dùng binh.” 《Tân lục》 biện giải: “Trong khoảng thời gian Hi, Phong, Chương Đôn đi sát phỏng Hồ Nam, mở ra biên giới Khê Động, khiến một phương mệt mỏi. Cuối đời Tiên đế, do thất bại ở mặt trận phía Tây, đã có ý hối hận về việc dùng binh, nhưng việc Hồ Tương vì ở xa nên chưa kịp thay đổi. Tất cả các việc nghỉ binh dưỡng dân thời Nguyên Hựu đều là để phụng thừa ý chỉ đức độ của Tiên đế. Nay lại nói rằng bỏ đi những gì Tiên triều đã vỗ về thu nạp, hy vọng dẹp yên binh đao, nhưng cuối cùng lại dẫn đến dùng binh, sao lại có lời nói vu khống như vậy! Nên xóa bỏ hết.” Ngày 23, 27 tháng 7 và ngày 16 tháng 9 năm Thiệu Thánh thứ nhất, cần xem xét thêm.)

[25] Ngày Đinh Hợi, triều hiến ở cung Cảnh Linh.

(Ngày 11 tháng giêng, ngày 18 tháng tư, ngày 22 tháng bảy.)

[26] Ngày Mậu Tý, chiếu cho Lại bộ định chức thông phán, theo lệ của tri châu đến Môn hạ tỉnh để dẫn nghiệm.

[27] Thông phán phủ Hà Nam là Hàn Giới được bổ làm Chuyển vận phán quan lộ Lợi Châu. Hữu chánh ngôn Lưu An Thế tâu: “Giới vào năm Nguyên Phong từng được cử đi sứ ở đạo Thục, thi hành phép thị dịch, quá khắc nghiệt để mong được thăng tiến, khiến quan huyện phải tự tay cầm thăng đấu để tránh bị sỉ nhục. Khi Bệ hạ mới lên ngôi, đề cao khoan dung, Giới bị các người tâu hặc là tàn khắc, triều đình còn nghi ngờ, bèn giao cho cơ quan khác xem xét. Lúc đó, chú của Giới là Hàn Tẫn đang làm tể tướng, mà Đề điểm hình ngục Quách Khái sợ uy quyền, không tâu thực, Bệ hạ trách tội quanh co, trước hết đã giáng chức. Sau đó, các chức đề cử đều bị bãi bỏ, Hàn Duy kế nhiệm làm chấp chính, tội của Giới không bị truy cứu, chỉ theo lệ người không có lỗi, bổ làm thông phán Hà Nam, trong cáo từ trách rằng: ‘Chính sách ở Tây Nam khiến dân kinh hãi.’ Lúc đó, các nghị sĩ đã cho rằng hình phạt không xứng với tội, nay đột nhiên phục chức, lấy gì để răn đe? Huống chi, dân hai Xuyên đều là con đỏ của Bệ hạ, chính sách bạo ngược của Giới đã gây hại cho cả một lộ, nay dời sang bộ lân cận, sao xứng với ý nhân ái của thánh triều đối với dân xa? Kính mong thu hồi mệnh mới, để thỏa lòng công luận.”

[28] Ngày Kỷ Sửu, Hàn lâm học sĩ kiêm Thị độc Tô Thức tâu:

[29] Thần gần đây vì cánh tay trái không cử động được, hai mắt mờ tối, lo sợ sẽ phạm lỗi thất lễ và bỏ bê công việc, nên kiên quyết xin được về một quận. Kính mong bệ hạ ban chiếu không chấp thuận, sai sứ đến thăm hỏi, ban cho nghỉ ngơi dưỡng bệnh, ân lễ nặng nề, thần dù chết vạn lần cũng không đền đáp được. Xét theo đạo nghĩa lớn của bề tôi, bệnh chưa đến nỗi chết, đều nên cố gắng, dù có bị phạt vì thất lễ và bỏ bê công việc^[6], cũng không nên từ chối. Nhưng thần cuối cùng vẫn chưa dám đứng dậy nhận việc, thực ra cũng có lý do, nói ra thì sẽ đụng chạm đến quyền thế, mắc tội không nhẹ, không nói thì lại lừa dối Vua cha, hình phạt càng lớn, nên cuối cùng thần xin nói ra.

[30] Thần nghe sách 《Dịch》 nói: “Quân tử an định thân mình rồi mới hành động.” Lại nói: “Vua không kín đáo thì mất bề tôi, bề tôi không kín đáo thì mất thân.” Từ đó biết rằng nghĩa vụ phụng sự Vua, tuy lấy việc báo quốc làm trọng, nhưng đạo báo quốc ắt phải lấy an thân làm gốc. Nếu trên dưới nghi kỵ lẫn nhau, thân mình không yên, thì lo lắng nguy vong, quốc gia làm sao báo đáp được! Kính nghĩ bệ hạ lúc mới lên ngôi, cứu thần từ chỗ chết chóc, trong nửa năm, thăng thần lên đứng đầu hai chế. Đang lúc sắp liều mình, đâu dám kể công. Chỉ vì thần vụng về trong việc mưu cầu thân mình, nhưng lại hăng hái báo quốc, khiến các quan đài gián coi thần như kẻ thù. Thần với cựu tướng Tư Mã Quang tuy hiền ngu khác nhau, nhưng tình giao hảo rất thân thiết. Quang được trọng dụng, thần cũng được thăng tiến nhanh chóng, theo tình người, đâu dám có ý kiến khác. Nhưng việc Quang đề xướng về chế độ sai dịch, thần thực sự cho là chưa tiện, không thể không tranh luận, mà các quan đài gián đều a dua theo ý Quang để cầu tiến thân. Đến khi Quang mất, họ lại ngờ vực bệ hạ chủ trương theo lời Quang, kết bè kéo cánh để bài xích ý kiến khác, ai nói không tiện thì cùng nhau công kích. Họ đâu biết rằng Quang hết lòng vì dân, vốn không cần người a dua, mà bệ hạ khiêm tốn vô tư, đâu có chủ trương gì!

Sau đó, lại vì việc Hình bộ Thị lang Phạm Bách Lộc và Môn hạ Thị lang Hàn Duy tranh luận về hình pháp, muốn giữ theo phép tắc tổ tông, không dám dùng pháp luật nghi ngờ để giết người, mà Gián quan Lã Đào lại luận tội Duy chuyên quyền lộng hành. Thần vốn là người Thục, với hai người này thực sự là bạn cũ, vì thế bè đảng họ Hàn đều ghét thần, chỉ trích thần là phe Xuyên. Ngự sử Triệu Đĩnh Chi cuối niên hiệu Nguyên Phong làm Thông phán Đức Châu, còn Trứ tác Hoàng Đình Kiên đang giám sát trấn Đức An thuộc châu ấy. Đĩnh Chi a dua theo ý của Đề cử quan Dương Cảnh Phân, muốn thi hành phép Thị dịch ở trấn này, nhưng Đình Kiên cho rằng trấn nhỏ dân nghèo, không chịu nổi sự vơ vét, nếu thi hành Thị dịch ắt sẽ tan tác. Công văn qua lại, sĩ nhân truyền cười. Sau đó, Đĩnh Chi được đại thần tiến cử, triệu về thi chức quán các, thần thực sự đã nói trước mọi người rằng Đĩnh Chi là kẻ tiểu nhân tham lam, học hạnh không đáng kể, sao xứng đáng được chọn? Lại nữa, cha vợ Đĩnh Chi là Quách Khái làm Đề hình Tây Thục, Đề cử quan bản lộ là Hàn Giới vi phạm pháp luật, hà hiếp dân chúng, triều đình giao cho Khái điều tra, nhưng Khái lại bao che. Em thần là Triệt làm Gián quan, đã hặc tấu việc này, Giới và Khái đều bị cách chức. Vì thế, Đĩnh Chi càng ghét thần, ra sức hãm hại.

[31] Thần trong hai năm, bốn lần bị gièm pha, soạn sách thảo chiếu, đều bị cho là phỉ báng, chưa ra khỏi cửa tỉnh đã nói trước là mất lòng kẻ sĩ, đến nỗi những người thần tiến cử đều bị vu khống, những điều lợi hại thần nói ra đều không được xem xét. Gần đây Vương Địch nói về Hồ Tông Dũ, chỉ thần là phe đảng, Tôn Giác nói về Đinh Chất, bảo là thân gia của thần. Thần với hai người ấy có can hệ gì? Mà lại khéo léo dựng chuyện, uốn nắn thành tội, tích tụ tội lỗi của thần, muốn khiến thần bị khuất phục dưới tay mười người, khiến Bệ hạ nghe theo lời ba lần đến. Người trong ngoài đều hiểu ý ấy, cho rằng nếu thần không sớm rời đi, ắt sẽ gặp nguy hiểm. Thần không phải không biết Thánh chúa trời sinh thông minh, xét thần vô tội, nhưng khí thế của đài gián làm chấn động triều đình, từ các đại thần chấp chính, đến các quan thị tòng, ngoài đến giám ty, thủ lệnh, đều sợ hãi tránh né, làm theo ý họ, ý muốn đuổi ai thì thế nào cũng không giữ được. Thiên hạ đều biết, chỉ có Bệ hạ ở sâu trong cung pháp, không biết mà thôi.

[32] Thần trộm xét từ thời Tam đại trở xuống, các bậc minh chủ nổi tiếng không ai bằng Hán Tuyên Đế và Đường Thái Tông. Tuy nhiên, Tuyên Đế giết Cái Khoan Nhiêu, Thái Tông giết Lưu Kỵ, đều là do tin dùng lời gièm pha, khiến họ chết oan uổng, đến nay vẫn còn thương xót. Tuyên Đế ban đầu biết Cái Khoan Nhiêu là người trung trực, không sợ cường quyền, từ chức Hậu Tư Mã được thăng làm Thái Trung Đại Phu, Tư Lệ Hiệu Úy, không thể nói là không hiểu rõ ông. Nhưng Khoan Nhiêu dâng thư có câu: “Ngũ đế coi thiên hạ là của chung, Tam vương coi thiên hạ là của riêng.” Kẻ gièm pha thời đó lại nói Khoan Nhiêu muốn cầu ngôi Vua, Tuyên Đế không xét kỹ, khiến Khoan Nhiêu phải tự vẫn dưới cửa Bắc Khuyết. Thái Tông tin dùng Lưu Kỵ, lời nói nào cũng nghe theo, từng so sánh ông với Ngụy Văn Chính Công, cũng không thể nói là không hiểu rõ. Nhưng khi Thái Tông chinh phạt Liêu, bị bệnh ung thư, Kỵ khóc mà nói: “Thánh thể không khỏe, thật đáng lo sợ.” Kẻ gièm pha thời đó lại nói Kỵ muốn làm việc như Y Doãn, Hoắc Quang, Thái Tông không xét kỹ, bắt Kỵ tự vẫn. Hai vị Vua không phải không sáng suốt, hai bề tôi được biết đến không phải không sâu sắc, nhưng vì ỷ lại vào sự thấu hiểu của minh chủ, không tránh kẻ gièm pha, tích tụ lời hủy báng đến nỗi thân bại danh liệt, khiến thiên hạ chê cười.

Nay thần tự lượng được bệ hạ biết đến, cũng chỉ như Cái Khoan Nhiêu đối với Hán Tuyên Đế, Lưu Kỵ đối với Đường Thái Tông, nhưng kẻ gièm pha thần lại gấp mười lần thời đó. Dù bệ hạ sáng suốt nhân từ, vượt xa hai vị Vua kia, nhưng thần đâu dám ỷ vào đó mà không từ chức, để rồi lặp lại vết xe đổ của hai bề tôi kia? Hơn nữa, cái chết của hai bề tôi ấy, thiên hạ đời sau đều nói hai vị Vua tin lời gièm pha mà hại trung thần, làm tổn hại đức lớn. Nếu hai bề tôi ấy biết lo xa, sợ hãi từ sớm, xin từ chức trước, há chẳng phải thân danh đều vẹn toàn, Vua tôi đều tốt đẹp sao? Thần dù không tự ái, há chẳng nghĩ đến một ngày phạm tội, khiến thiên hạ đời sau có cớ bàn tán về bệ hạ hay sao?

[33] Xưa tiên đế triệu thần lên điện, hỏi han chuyện xưa nay, và dặn thần từ nay về sau gặp việc thì phải nói ngay. Sau đó thần nhiều lần bàn việc, chưa được thi hành, bèn lại làm thơ văn, mượn vật để ngụ ý châm biếm, mong rằng lưu truyền lên trên, cảm ngộ được ý thánh. Nhưng Lý Định, Thư Đản, Hà Chính Thần ba người vì thế nói thần phỉ báng, thần bèn mắc tội. Tuy nhiên vẫn có chỗ gần giống, là lấy lời can gián làm phỉ báng. Nay thần soạn bài văn tế có câu “dân cũng mệt mỏi”, mà Triệu Đĩnh Chi cho là phỉ báng tiên đế, thì đó là lấy trắng làm đen, lấy tây làm đông, hoàn toàn không có chỗ gần giống. Thần từ đó biết Đĩnh Chi độc ác hơn cả Lý Định, Thư Đản, Hà Chính Thần, mà thần bị gièm pha còn hơn cả Cái Khoan Nhiêu, Lưu Kỵ. Người xưa có câu: “Làm Vua khó, làm tôi chẳng dễ.” Thần muốn a dua tùy tiện, giống như mọi người, thì trong lòng hổ thẹn, trên phụ minh chủ. Nếu không đổi thói quen, biết gì nói nấy, thì oán thù cùng đánh, không chết cũng phế. Kính mong thánh từ nghĩ đến việc làm tôi chẳng dễ, thương thần ở vào cảnh cực khó, từ đầu đến cuối đều bảo toàn, đặt vào chỗ không tranh chấp, đặc biệt ban chỉ thị, xét lại lời tâu trước, sớm ban thi hành, thần vô cùng cảm ơn biết tội, cầu trời xin mệnh, kích thiết run sợ đến cực điểm.

Dán tờ vàng: “Quách Khái tài năng tầm thường, mọi người đều biết, đã vì a dua tiểu nhân mà mắc tội, gần đây lại được đề bạt làm giám ty, là vì sợ miệng Đĩnh Chi, muốn làm vừa lòng hắn. Giống như trước kia Vương Nham Tẩu ở chức ngôn quan, đề bạt cha hắn là Tuân Long làm tri châu Thiền, bố vợ là Lương Đào làm Gián nghị đại phu, thiên hạ đều biết là vì Nham Tẩu.”

Lại dán tờ vàng: “Những người thần tiến cử như Hoàng Đình Kiên, Âu Dương Phỉ, Vương Củng, Tần Quan, đều bị vu cáo tội lỗi, hoàn toàn không có sự thật. Thần lại từng kiến nghị xin thi hành pháp cấp ruộng mộ dịch, Lã Đại Phòng, Phạm Thuần Nhân đều cho là rất tiện, đang xuống lệnh xem xét, nhưng đài gián tranh cãi nói không được, không thể xem xét nữa. Đến nay thần mỗi lần gặp Đại Phòng, Thuần Nhân, đều than thở tiếc nuối, tiếc pháp này không được thi hành, chỉ sợ đài gián nên không dám ban hành.”

Lại dán tờ vàng: “Các quan trong ngoài sợ hãi tránh né đài gián, a dua lời họ để lừa dối triều đình, đều có chứng cớ rõ ràng, nhưng vì việc không liên quan đến thần, nên không dám tâu trình từng việc.”

Lại dán tờ vàng: “Bệ hạ nếu cho lời thần này là cuồng vọng, xin giao ra ngoài xét thực sự việc, rõ ràng giáng trách, nếu cho là phải, xin để lại trong cung xem xét, thần sẽ làm tờ khác xin về quận, giao ra ngoài thi hành.”

[34] Chiếu trọng tường định các lăng tiến hiến lễ văn.

[35] Ngày Canh Dần, Tư chính điện học sĩ, Đề cử Sùng Phúc cung Vương An Lễ làm Tri Thanh Châu.

[36] Tri Từ Châu Đỗ Thuần làm Thiểm Tây lộ Chuyển vận sứ.

[37] Triều thỉnh đại phu, Thiểm Tây lộ Chuyển vận phó sứ Tôn Lộ làm Khảo công lang trung.

(Ngày 13 tháng 7 năm thứ 4 đổi làm Lại trung.)

[38] Chiếu bãi lễ đông chí ngự Đại Khánh điện thụ triều.

[39] Ngày Mậu Tuất, chiếu phục trí Nam Bắc viện Tuyên huy sứ, nghi phẩm ân số như cựu chế, tại kinh nhân tòng thị Thiêm thư Xu mật viện sự lệ.

(Cựu lục chép: “Tiên đế triệu tân quan chế, chiếu bãi Tuyên huy viện, sau phế sứ, đến nay phục lại.” Tân lục biện rằng: “Nguyên Phong cải chế, phân Tam tỉnh, Lục bộ kiến quan, từ Nguyên Hựu đến nay, vẫn tuân theo, chưa từng thay đổi. Duy Tuyên huy viện đặt sứ, từ đời Tổ tông dùng để đãi người có công đức, dù phục lại cũng không hại gì đến quan chế. Sử thần chỉ việc này cho là phế bỏ quan chế của Tiên đế, sự vu khống rõ ràng.” Nay xóa bỏ.)

[40] Chiếu chấp chính quan trần khất thân thuộc sai khiển, phiền nan và tuyển cử khuyết không được sai.

(Dùng theo nghị của Lưu An Thế.)

[41] Bí thư thiếu giám Vương Phần làm Thái thường thiếu khanh, Thái bộc thiếu khanh Vương Khâm Thần làm Bí thư thiếu giám, Tiền Thái bộc thiếu khanh, Trực Long đồ các Cao Tuân Huệ phục làm Thái bộc thiếu khanh. Thái bộc tự thừa Cao Sĩ Anh làm Khai Phong phủ Suy quan, sau đổi làm Công bộ viên ngoại lang.

(Đổi làm Công bộ viên ngoại lang ngày 1 tháng 11, nay gộp vào đây.)

[42] Ngự sử Trạch Tư và các quan khác tâu rằng: “Thần nghe rằng, để tâm thanh tịnh thì không gì bằng giảm bớt việc, giảm bớt việc thì không gì bằng giảm bớt quan lại. Vì việc giảm thì có thể giảm bớt lại dịch, lại dịch giảm thì có thể giảm bớt bổng lộc, bổng lộc giảm thì có thể giảm bớt chi phí. Hiện nay, việc trong thiên hạ, dù nhiều hay ít, phức tạp hay đơn giản, cũng không khác gì so với trước khi có chế độ quan lại. Nhưng trước kia một việc do một quan đảm nhiệm, nay chia thành bốn năm người; trước kia một việc do một lại dịch phụ trách, nay tăng lên sáu bảy người. Vì thế, quan càng nhiều thì lại dịch càng đông, bổng lộc càng nhiều thì việc càng rối rắm.

Thượng thư tỉnh đã chia việc chính sự cho sáu bộ, bên dưới lại đặt thêm các tự, giám. Mọi văn thư từ trên xuống dưới, triều đình giao cho Thượng thư tỉnh, Thượng thư tỉnh lại giao cho các bộ, các bộ lại giao xuống các tự, giám, tự, giám lại giao xuống các khố, vụ. Việc từ dưới lên trên cũng vậy. Vì dưới bộ có tự, giám mà không dám quyết định, trên tự, giám có bộ mà không dám chuyên quyền, nên việc bị đình trệ, không thể giải quyết nhanh chóng. Nay nếu giao trách nhiệm chuyên cho các bộ, thì quan ít lại dịch ít, việc đơn giản mà hiệu quả nhanh.

Trước đây, triều đình tuy đã sáp nhập các chức quan nhàn rỗi và giảm bớt nhân viên các tự, giám, nhưng các cơ quan thừa vẫn còn nhiều. Chi bằng xem xét việc nào quan trọng thì giữ lại, còn lại giao cho các quan khác kiêm nhiệm. Thần xin lấy Lễ bộ làm ví dụ: Trước kia, một người kiêm nhiệm hai chức phán xử việc lễ nghi Thái thường, còn Thái thường lễ viện thì do các quan chức quán kiêm nhiệm chủ phán. Nay Lễ bộ có Thị lang, Lang trung, Viên ngoại, Từ bộ cũng đặt Lang quan, còn Thái thường có Thiếu khanh, Bác sĩ, Thừa, Bạ, thực chất đều là quan lo việc lễ. Còn Bí thư tỉnh có Giám, Thiếu, Bí thư thừa, Trứ tác lang, Tá lang, Hiệu thư lang, Chính tự, ngồi ở cơ quan mà không có việc gì, sao không để họ kiêm nhiệm?

Hiện nay, việc cung cấp lương thực trong và ngoài cung đã do Thiện bộ đảm nhiệm, nhưng Quang lộc lại đặt thêm Khanh, Thiếu, Thừa, Bạ, mỗi khi có việc tế lễ, chỉ lo việc bày biện đồ cúng và báo cáo thịt tế, còn việc dâng lễ vật, đọc chúc văn, giữ rượu tế, đều do Phụng lễ, Thái chúc, Thái quan lệnh đảm nhiệm. Trước kia, các quan chờ bổ nhiệm ở Lại bộ kiêm nhiệm việc lễ, cũng chưa từng nghe có việc bỏ bê không làm. Nay mỗi việc đặt một quan, thì bổng lộc không xứng với việc, việc không xứng với chức quan, chỉ là để nuôi dưỡng những người muốn thăng tiến mà thôi. Các việc khác cũng đa phần như vậy. Như Hộ bộ có Ty nông, Chủ khách có Hồng lư, Giá bộ có Thái bộc, Khố bộ có Vệ úy, Công bộ có Tướng tác, Quân khí, Thủy bộ có Đô thủy giám, đều là đặt quan chồng chéo, có thể giảm bớt và kiêm nhiệm. Còn Ty môn, Đồn điền, Ngu bộ, trước kia không có việc gì, nay tuy không đặt Lang quan, nhưng lại dịch vẫn còn nhiều.

Trước đây, Đỗ Hựu đời Đường từng đề xuất ý kiến cứu tệ, tiết kiệm chi tiêu, giảm bớt quan lại, như Hán Quang Vũ đế thời Kiến Vũ đã giảm bớt lại dịch, cứ mười người thì giữ lại một; thời Thái Nguyên nhà Tấn giảm bớt bảy trăm quan; thời Trinh Quán nhà Đường giảm bớt hơn sáu trăm quan trong và ngoài triều. Lại nói rằng, thời xưa căn cứ vào số người mà đặt lại dịch, không dám đặt hư. Lời nói của Đỗ Hựu thật là đúng đắn. Thần mong triều đình tham khảo chế độ xưa để cứu chữa tệ nạn hiện nay, giao hết việc chính sự cho sáu bộ, việc nào có thể kiêm nhiệm thì giao cho các quan tòng và quan chức quán đảm nhiệm, việc nhỏ thì tùy lúc sai người kiêm nhiệm. Các chức quan cần giảm bớt, nay đang tại chức, đợi hết nhiệm kỳ thì không bổ nhiệm người mới. Lại dịch phân công phụ trách các án, cũng có thể kiêm nhiệm, tạm để họ làm việc, nếu có khuyết thì không bổ sung nữa. Như vậy, số quan lại thừa dần dần có thể giảm bớt, cũng không làm mọi người hoảng sợ, thực sự có ích cho quốc kế, mong bệ hạ lưu tâm xem xét.”

(Theo 《Cốt Nghạch Tập》 và 《Chương Tấu Tạp Lục》, đây là tấu chương ngày 26 tháng 10 năm thứ 3, còn ngày 26 tháng 8 năm thứ nhất Thượng Quan Quân có nói…, cần xem xét thêm.)

[43] Chiếu rằng: “Sông Hoàng Hà chưa trở lại dòng cũ, cuối cùng sẽ là mối lo cho Hà Bắc. Những điều Vương Hiếu Tiên và các người bàn luận, đã từng khởi công, không thể bỏ dở giữa chừng, nên tiếp tục cung cấp vật liệu, quyết tâm khôi phục dòng cũ. Tam tỉnh và Xu mật viện hãy nhanh chóng bàn bạc và thi hành.”

(Theo sách 《Hà cừ chí》, tấu chương của Phạm Thuần Nhân và Vương Tồn đều vào tháng 6, khác với đoạn này.)

[44] Hữu bộc xạ Phạm Thuần Nhân tâu: “Thần nghe thánh nhân có ba điều quý: gọi là từ, gọi là kiệm, gọi là không dám làm trước thiên hạ. Lời này nói về ba đạo, bậc nhân quân nên giữ gìn và duy trì không để mất. Lại nói: ‘Chỉ có trời là lớn, chỉ có Vua Nghiêu là theo được.’ Bởi trời không nói mà bốn mùa thành tựu, nên Vua Nghiêu, Vua Thuấn chỉ cần buông áo khoanh tay mà thiên hạ đại trị, là nhờ dùng đạo này. Vả lại, tâm của bậc nhân quân nên như nước trong chậu, luôn giữ cho bằng phẳng không nghiêng lệch, thì tránh được mối lo đổ vỡ. Bởi thế lớn của thiên hạ, chỉ cần bậc nhân quân hướng về đâu, bề tôi sẽ đua nhau chạy theo, như nước chảy, như núi đổ, nếu sai lệch đạo nhỏ, thì không phải một lời một sức có thể kéo lại được, nên người ở trên không thể không cẩn thận. Thần nay xét kỹ chỉ dụ ban ra, nói quyết tâm khôi phục đạo cũ, dường như ý thánh đã có hướng, mà làm trước thiên hạ rồi.

Thần nghe triều trước có người dâng lời, cho rằng nước Hạ suy yếu, nếu không sớm lấy, ắt bị người phương Bắc thôn tính. Ngẫu nhiên tiên đế không nêu tên người dâng lời, chỉ dùng ngự phê lệnh cho quan biên thần xem xét, mà những kẻ a dua sinh sự, cho rằng thắng lợi vạn toàn có thể đạt được trong ngày, bèn dấy binh đánh Linh Vũ, sau gây họa Vĩnh Lạc, khiến tiên đế một mình gánh vác lo lắng, quần thần không một ai chịu trách nhiệm. Đến nay sức kiệt chưa hồi phục, điều này bệ hạ đã thấy tận mắt, không thể không lấy làm gương sâu sắc. Thần xin được diện kiến tâu với chấp chính: những văn bản ban ra hôm trước, các khanh đã xem, chỉ cần một mặt bàn bạc, rồi tiến trình lên, nếu có ý kiến khác, cũng nên trình bày riêng. Như vậy thì tránh được bề tôi a dua đoán mò ý thánh, khinh suất dấy việc lớn, làm lầm triều đình. Những lợi hại về sông Hoàng Hà, xin giao cho quần thần và các cơ quan hữu ty, bàn bạc kỹ lưỡng, để đạt được điều thích đáng. Như vậy thì tâm thánh không nhọc, mà trị đạo của Vua Nghiêu, Vua Thuấn có thể đạt được. Thần thấy từ trước đến nay việc biên cương, bệ hạ thường giao cho Xu mật viện và tướng biên, việc điển lễ cũng giao cho chấp chính và quan lễ, nay việc sông Hoàng Hà cũng giống như vậy, huống hồ lợi hại còn ở tương lai xa, không đến nỗi vội vàng, có thể bàn bạc kỹ càng.”

(Theo 《Tạp lục》 quyển 5 có tờ tâu này của Thuần Nhân, ghi ngày 27 tháng 12, e rằng chỉ là ngày 27 tháng 10, mà 《Tạp lục》 chép nhầm thành tháng 12. 《Gia truyền của Thuần Nhân》 cho rằng chiếu này là do Phạm Bách Lộc, Triệu Quân Tích vừa nhận mệnh chưa đi, đại thần chủ trương nghị bí mật tâu xin từ trong ban ra. Xét 《Tập của Vương Tồn》 chép rằng ngự phê ban ra ngày 26 tháng 10, ngày 2 tháng 11 mới sai Bách Lộc^[7], Quân Tích, 《Gia truyền》 sai, nay không theo.)

[45] Thượng thư tả thừa Vương Tồn và các quan tâu rằng:

[46] Việc sông Hoàng Hà vỡ đê, khiến bệ hạ lo lắng, muốn khôi phục lại dòng chảy để giải quyết mọi mối họa. Tấm lòng lo xa nghĩ sâu của bệ hạ, không phải là tầm nhìn hạn hẹp của bề tôi có thể theo kịp. Thần đây vốn phải hết lòng hết sức phụng mệnh bệ hạ, nhưng trong suy nghĩ nông cạn, vẫn còn điều chưa thấu đáo, không dám im lặng để mưu cầu an toàn cho bản thân. Hơn nữa, sông Hoàng Hà vỡ đê chảy về phía bắc, gây ra nhiều tai họa. Nếu muốn khôi phục dòng chảy về phía đông, cần phải xem xét kỹ địa hình, thảo luận và kiểm tra lại, tính toán lợi hại, đạt đến mức hoàn toàn chắc chắn, không còn nghi ngờ gì nữa, rồi mới tiến hành công việc. Như vậy, dù có hao tổn tài lực, tốn kém công của, nhưng việc lớn thành công, thì những thiệt hại nhỏ có đáng kể gì. Nếu xem xét chưa kỹ, bàn luận còn nghi ngờ, mà may mắn thành công, e rằng sau này sẽ hối hận.

[47] Chúng thần kính thấy từ khi sông Hoàng Hà vỡ đê chảy về phía bắc, triều đình bắt đầu dùng ý kiến của Vương Lệnh Đồ, muốn khai thông cửa Tôn Thôn để đưa nước về dòng cũ, sau đó lại dùng Vương Hiếu Tiên tiếp tục việc này. Sau này, triều đình cử sứ giả cùng với các quan giám sát địa phương và quan coi việc thủy lợi bàn bạc kỹ lưỡng, nhưng mỗi người một ý, đều có lợi và hại riêng. Triều đình quyết định dùng ý kiến của Lệnh Đồ và Hiếu Tiên, muốn khai thông Tôn Thôn, nhưng những người bàn luận không cho là đúng. Ban đầu chưa từng xem xét kỹ lưỡng, gần đây triệu tập Chuyển vận sứ Hà Bắc là Tạ Khanh Tài và Chuyển vận phán quan là Trương Cảnh Tiên về triều đình, cùng với Vương Hiếu Tiên bàn việc này.

Khanh Tài cho rằng từ cửa Tôn Thôn đến châu Thương, xây đê cũ dài sáu bảy trăm dặm, đóng cửa sông, so với việc đóng cửa sông ở Tào Thôn thì tốn kém gấp mấy lần. Hơn nữa, Tào Thôn chỉ là một cửa sông bên cạnh bị vỡ, mỗi lần đắp đê thêm một phần thì dòng nước sẽ chảy thẳng vào dòng sông cũ một phần. Nay khai thông dòng sông mới, rộng không quá hai trăm bước, sâu không quá một trượng năm thước, không đủ để chứa toàn bộ dòng nước sông Hoàng Hà. Dòng chảy về phía bắc thuận lợi, cọc gỗ và cỏ không thể chống lại sức mạnh của nước. Khanh Tài lo sợ sẽ giống như việc ở Vũ Tế trước đây, nạo vét dòng cũ, tu sửa đê cũ, đắp đê mới, khai thông ba cửa sông, không biết bao nhiêu công sức và vật liệu sẽ trở thành vô ích^[8]. Khanh Tài muốn xin triều đình chỉ thị không đóng cửa sông lớn, để yên ổn cho nông dân đang đói kém, và tiết kiệm chi phí quốc gia khó kiếm được. Cảnh Tiên cũng cho rằng dòng cũ không đủ để chứa nước sông lớn, và đê cũ chưa được tu sửa xong, nếu vội vàng bàn việc đóng cửa dòng chảy phía bắc, đưa toàn bộ dòng sông lớn trở lại, Cảnh Tiên không biết lợi ích ở đâu, chỉ biết chắc chắn sẽ có hại, nên không dám tham gia bàn luận.

[48] Hiếu Tiên lại cùng với Cảnh Tiên và Du Cẩn cùng làm một tờ trình, nói rằng nay xem xét lại, ngoài việc ở phía trên và dưới đập thứ tư tại Đại Danh có thể đào sông giảm lũ để phân tán dòng nước, thì dọc theo dòng chảy không còn chỗ nào có thể lấy nước để khôi phục lại dòng cũ, vẫn cần phải sửa chữa đê cũ và dòng cũ, chuẩn bị ứng phó. Vì đê cũ đã hư hỏng lâu ngày, công việc sửa chữa không thể hoàn thành ngay được, xin gia hạn thêm một năm. Lại nói rằng nếu sang năm không lường trước được, sông lớn dâng cao, tràn qua đê thẳng, bồi lấp dòng cũ, hoặc dòng sông thay đổi, không còn chỗ lấy nước, thì xin miễn trách phạt cho quan lại phụ trách đào sông. Nghị bàn của Hiếu Tiên đã lo lắng sang năm không lường trước được, sông lớn dâng cao, tràn qua đê thẳng, bồi lấp dòng cũ, xin miễn trách phạt, bề tôi chúng tôi xét kỹ nghị bàn của Hiếu Tiên, thì thấy rằng dù có mở lại dòng cũ cũng chưa chắc tránh được nạn bồi lấp. Bề tôi chúng tôi tra cứu thấy Vương Lệnh Đồ và Hiếu Tiên liên tiếp bàn việc mở sông Tôn Thôn, ban đầu không tính đến việc nạo vét dòng cũ, sửa chữa đê cũ, sau này vì Trương Cảnh Tiên dâng sớ xin, mới có ý kiến này. Huống chi việc bàn bế sông quyết, khôi phục dòng cũ, và chứa toàn bộ nước sông còn bỏ qua không bàn, bề tôi chúng tôi vì thế nghi ngờ rằng nghị bàn của Hiếu Tiên chưa xét hết lợi hại.

[49] Chúng thần kính nghĩ rằng việc đóng cửa sông lớn tốn kém công sức và tiền của không nhỏ. Năm ngoái chưa bàn đến việc khôi phục dòng sông cũ và đê cũ, việc điều động binh lính, thu thập vật liệu đã khiến các nơi hao tổn sức lực và tiền của, huống chi nay việc sửa chữa dòng sông cũ và đê cũ, nhân công và vật liệu lại còn tốn gấp mấy lần. Xét thấy hiện nay tài lực của triều đình và dân chúng đều khốn đốn, Kinh Đông, Hà Bắc liên tiếp mấy năm bị thiên tai, nếu lại bắt dân đóng góp vật liệu và huy động nhân công, e rằng dân chúng vốn đã ốm yếu và khốn khổ lâu ngày sẽ lại chịu thêm khó nhọc. Nếu dùng hết tiền của trong kho, thì chi phí quá lớn, khó mà đối phó được. Nếu Hiếu Tiên và các người khác bàn bạc kỹ lưỡng, xác định chắc chắn rằng trong tương lai có thể khôi phục dòng sông lớn để nó chảy về phía đông, và dòng chảy phía bắc sẽ bị chặn lại, tạo nên lợi ích lâu dài, thì triều đình chắc chắn sẽ không tiếc công sức và tiền của để hoàn thành việc này.

Nhưng nay Hiếu Tiên và các người khác chỉ nói rằng ở thượng lưu và hạ lưu đập thứ tư có thể đào sông giảm lũ để phân tán dòng chảy, lại nói rằng năm tới nước sông lớn dâng cao, tràn qua đê thẳng, bồi lắng dòng sông cũ, xin miễn trách phạt cho các quan lại phụ trách việc sửa sông. Như vậy thì Hiếu Tiên và các người khác cũng chưa có luận điểm chắc chắn, chỉ mong may mắn để hy vọng thành công. Dùng tiền của vô cùng của quốc gia, hao tổn sức lực đã khốn khổ lâu ngày của dân chúng để mưu tính việc khôi phục dòng sông, mà người đề xuất chỉ đưa ra luận điểm giảm lũ, lại còn xin trước được miễn trách phạt, e rằng lời bàn của họ chưa thật sự xác đáng về lợi hại, dẫn đến hao phí tiền của vô ích, để lại hối hận về sau. Thần ngu muội kính mong triều đình chọn thêm một vị quan cận thần công chính, cùng một vị nội thần trung thực và thân tín, đi xem xét lại Tôn Thôn cùng đê cũ và dòng sông cũ, xem xét kỹ địa thế cao thấp, nếu trong tương lai thật sự có thể khôi phục dòng sông lớn, không còn gì phải lo ngại, thì mới quyết định sửa chữa, tiếp tục khởi công. Mong sao việc bàn bạc được kỹ lưỡng, xem xét hết mọi lợi hại, không làm sai lầm trong đại kế của triều đình.

Thiếp hoàng: “Năm Thiên Thánh, sông Hoàng Hà vỡ đê ở Thiên Đài Tảo, lúc đó bàn định muốn đắp đê, đã hai lần cử cận thần đến tận nơi xem xét, lại chuẩn bị vật liệu trong nhiều năm, rồi mới khởi công, sự thận trọng là như vậy. Nay từ năm Nguyên Phong thứ 4, sông Hoàng Hà vỡ đê chảy về phía bắc, đến nay đã 8 năm, mà có người bàn rằng việc này làm bồi lấp hồ Đường Bạc, chặn dòng sông Ngự, ngăn dòng chảy từ núi phía tây, mất đi hiểm trở của Trung Quốc. Chúng thần đương nhiên phải suy nghĩ kỹ về mối lo này. Nếu việc đắp đê ở Tôn Thôn có thể đưa sông Hoàng Hà trở lại dòng cũ, há chẳng phải là điều chúng thần mong muốn sao? Nhưng việc đắp đê ở Tôn Thôn là một công trình lớn, mà lời bàn của Hiếu Tiên vẫn còn chỗ đáng nghi ngờ. Triều đình làm việc, lẽ ra phải thận trọng. Người xưa quyết định việc lớn còn phải bói cỏ thi và mai rùa, triều đình sao lại tiếc không cử thêm một hai vị cận thần thân tín, trung thực, đến tận nơi xem xét lại, thấy rõ việc đắp đê ở Tôn Thôn có thể đưa sông Hoàng Hà trở lại dòng cũ, rồi mới tiếp tục khởi công. Hoặc nếu phía nam hồ Đường Bạc có chỗ nào có thể dẫn nước ra biển, thì cũng là một lợi ích. Chúng thần không có ý kiến khác, chỉ muốn xem xét kỹ lưỡng, để sau này không làm sai kế hoạch lớn của triều đình.”

Thiếp hoàng: “Đã lấy được số liệu về tiền và nhân công cần thiết để sửa chữa sông, gồm: các lộ Hà Bắc, Hoài Nam, Kinh Đông, Kinh Tây và phủ giới, tổng cộng điều động 28.000 quân sương quân và binh lính Hà Thanh; các lộ Hà Bắc Đông, Hà Bắc Tây và phủ giới, tổng cộng điều động 35.000 dân phu; vật liệu mỗi loại hơn 40 vạn quan; cọc, cỏ, gỗ, dây tre, v.v. hơn 14 triệu, đã chuẩn bị ở các lộ Thiểm Tây, Kinh Đông, Kinh Tây, Hoài Nam, Lưỡng Chiết, Giang Nam Đông, Giang Nam Tây và địa phương khác; tổng cộng 119 quan viên và sứ thần. Trên đây chỉ tính cho việc đào sông giảm lũ, còn việc nạo vét lòng sông cũ, sửa đê cũ, ước tính cần hơn 10 triệu vật liệu, chưa tính trong số này.”

Lại thiếp hoàng: “Chúng thần xét việc đắp đê ở Tôn Thôn, việc nạo vét lòng sông cũ, sửa đê cũ dài 700-800 dặm, cùng với việc đắp đê mới, đào sông mới, đắp đê chặn dòng chảy về phía bắc, chi phí rất lớn, tất nhiên phải huy động dân chúng hai lộ Hà Bắc và Kinh Đông vốn đã bị thiên tai làm khốn đốn lâu ngày, việc điều động vật tư sẽ lan rộng đến các lộ khác. Nhưng người đề xuất chưa có kế hoạch chắc chắn để đưa toàn bộ sông Hoàng Hà trở lại dòng cũ, mà lại muốn kéo dài thời gian để nạo vét lòng sông cũ, sửa đê cũ. Nếu kéo dài thời gian để nạo vét lòng sông cũ, sửa đê cũ, mà sau này sông Hoàng Hà không thể trở lại dòng cũ, thì hàng chục triệu vật liệu và nhân công hôm nay sẽ trở thành lãng phí. Chúng thần suy nghĩ nông cạn, mong triều đình trước hết sai các quan được cử và người đề xuất xác định rõ việc đắp đê ở Tôn Thôn có thể hay không thể đưa sông Hoàng Hà trở lại dòng cũ, để thận trọng trong việc này, tránh lãng phí, kẻo sau này hối hận.”

Lại thiếp hoàng: “Trước khi nhận được ngự phê ngày 26 tháng này, chúng thần đã cùng Tam tỉnh và Xu mật viện bàn bạc, định ngày 28 sẽ tâu xin cử một vị cận thần công chính và một vị nội thần thân tín, trung thực, đến Hà Bắc hội đàm với Giám ty Trương Giáp, cùng nhau xem xét kỹ lưỡng, kiểm tra lại việc đắp đê ở Tôn Thôn có thể hay không thể đưa sông Hoàng Hà trở lại dòng cũ, và đi dọc sông xem phía nam hồ Đường Bạc có chỗ nào có thể dẫn nước ra biển. Lo rằng Tam tỉnh và Xu mật viện đã nhận được ngự phê lần này, sẽ không tâu trình nữa, mong Thánh từ xem xét kỹ, đặc cách ra chỉ dụ, chọn cử một vị cận thần công chính, trung thực và một vị nội thần, đến tận nơi xem xét lại việc đắp đê ở Tôn Thôn thực sự có thể hay không thể đưa sông Hoàng Hà trở lại dòng cũ, và đi dọc sông xem phía nam hồ Đường Bạc có chỗ nào có thể dẫn nước ra biển, tâu trình rõ lợi hại. Sau đó mới quyết định theo ý Thánh, cũng chưa muộn.” (Xét từ đoạn “Chiếu Hoàng Hà chưa trở lại dòng cũ” trở xuống đến đây, nguyên bản ghi ở cuối tháng, lại ghi riêng ngày Mậu Tuất, nay dời phụ vào ngày này.)

[50] Ngày Canh Tý, ban chiếu cấp cho Hà Đông lộ 2.000 lạng vàng, 10 vạn tấm lụa, 10 vạn quan tiền để chi dùng quân nhu.

(Sách 《Tân》 không chép.)

[51] Ban chiếu rằng các chức Hoành hành sứ và Phó sứ không kiêm nhiệm chức vụ nào khác, cho phép kiêm thêm một chức Cung quan, mỗi tháng cấp tiền ăn uống, sứ 15 quan, phó sứ 10 quan, các khoản phụ cấp khác của Cung quan không được chi trả.

[52] Lệnh cho Tướng tác giám thừa Lý Sĩ Kinh và Tuyên đức lang Phan Đích quản câu việc tu sửa kinh thành.

(Có thể tham khảo sớ của Tô Thức bàn về Chu Chúng vào tháng 12.)

[53] Ba tỉnh và Xu mật viện tâu việc ở điện Diên Hòa, Tư không Bình chương quân quốc sự Lữ Công Trước, Tả bộc xạ Lã Đại Phòng, Tri xu mật An Đào, Trung thư thị lang Lưu Chí lui ra. Thái sư Bình chương quân quốc trọng sự Văn Ngạn Bác, Hữu bộc xạ Phạm Thuần Nhân, Thượng thư tả thừa Vương Tồn, Hữu thừa Hồ Tông Dũ ở lại.

Vương Tồn tiến lên tâu rằng: (Theo《Hà cừ chí》, Vương Tồn và các quan tâu việc này vào ngày Canh Tý tháng 6): “Vừa rồi các quan trình bày việc sông, thần được nghe bàn luận, xin được trình bày thêm ý kiến của mình. Việc lợi hại của việc đắp đập ngăn sông ở cửa Tôn Thôn, các ý kiến không thống nhất. Gần đây triệu Tạ Khanh Tài, Trương Cảnh Tiên để bàn bạc với Vương Hiếu Tiên, Dũ Cấn. Tạ Khanh Tài tâu rằng dòng sông chảy về phía bắc thuận lợi, xin không nên đắp đập ngăn sông. Vương Hiếu Tiên và các quan tâu rằng chỉ có cửa Tôn Thôn có thể lấy nước để khôi phục dòng cũ, cần tu sửa dòng cũ và đê cũ, xin gia hạn thêm một năm; nếu sau này sông lớn dâng cao, tràn qua đê thẳng, bồi lấp dòng cũ, hoặc dòng sông thay đổi, không còn chỗ lấy nước, xin miễn trách phạt các quan coi việc đắp đê. Hơn nữa, Vương Hiếu Tiên và các quan là những người đề xuất việc này, nhưng lời tâu của họ lại như vậy, chứng tỏ họ cũng không dám chắc việc này sẽ thành công. Chỉ riêng việc đào sông giảm lũ, nạo vét dòng cũ, tu sửa đê cũ đã cần đến hàng vạn binh lính và hàng triệu vật liệu, chưa kể chi phí đắp đập ngăn sông sau này. Nếu thực sự có thể khôi phục dòng sông lớn, mang lại lợi ích lâu dài, thì dù tốn nhiều công sức và tiền của cũng không đáng kể. Nhưng theo lời tâu của họ, việc này chỉ là may rủi, chưa có lợi hại rõ ràng, nếu sau này không thể khôi phục dòng sông, thì sẽ lãng phí hàng triệu vật liệu, làm khổ sức dân nhiều nơi, sao có thể không lo lắng.

Hiện nay, tài lực của triều đình và dân chúng đều khó khăn, chỉ có triều đình là chưa thấy rõ, nhờ có tiền vật phong trang từ thời Tiên đế, chi dùng từng lúc nên chưa đến nỗi thiếu thốn. Nghe nói các châu quân ngoài kinh thành kho tàng trống rỗng, thường không có đủ chi phí cho hai ba tháng, nay lại khởi công việc này, huy động hàng triệu vật liệu và binh lính, để đạt được công việc chưa chắc thành, thần thực sự lo lắng, không dám không tâu lên hết mọi điều.”

[54] Lại tấu: “Các bề tôi nói việc đặt hiểm yếu để phòng ngừa ngoại xâm, vốn là kế lâu dài, nhưng phải dựa vào địa thế mà khôi phục sông lớn, mới có thể làm thành hiểm yếu. Nếu như cửa Tôn Thôn không thể khôi phục được sông, cũng phải tìm cách khác để xem xét. Người phương Bắc nếu biết cách phòng thủ, từ năm Cảnh Đức đến nay đã tám chín mươi năm, giao hảo như một nhà, há chẳng phải là hiệu quả của việc đặt hiểm yếu? Nếu phòng thủ không đúng cách, như cuối đời Hậu Tấn, Gia Luật Đức Quang vào Biện Kinh, lúc đó há chẳng có Hoàng Hà làm trở ngại? Huống chi hiện nay dòng sông chưa chắc đã chảy qua biên giới phương Bắc, cần phải xem xét kỹ lợi hại. Chỉ có sức dân là không thể không tiếc.”

[55] Lại tấu: “Xưa kia sông vỡ đê Thiên Đài Tảo, lúc ấy Chương Hiến Thái hậu buông rèm nhiếp chính^[9], hai lần sai cận thần đi xem xét, dự trữ vật liệu nhiều năm, sau đó mới khởi công. Nay sao lại tiếc không sai một hai cận thần đi xem xét, đợi khi thấy rõ lợi hại, rồi mới khởi công, cũng chưa muộn. Thần không phải là có ý kiến khác, thực là vì trách nhiệm lo lắng, không dám không hết lòng trình bày, mong bệ hạ thận trọng việc này.”

[56] Thái hoàng thái hậu nói: “Hãy thảo luận kỹ hơn nữa.” (Những điều trên đều căn cứ theo tấu nghị của Vương Tồn.) Do đó thu hồi chiếu thư ngày Mậu Tuất.

(Điều này căn cứ theo 《Phạm Thuần Nhân gia truyền》 thêm vào.)

[57] Phạm Thuần Nhân lại tấu: “Thần thấy hôm qua bàn việc sông, các đại thần đều có ý kiến riêng, Thánh tâm thận trọng quyết đoán, thiên hạ may mắn lắm. Thần xin trình bày thêm một hai điều, mong bổ ích cho Thánh thính, cụ thể như sau: Một, sông lớn là hiểm trở của Trung Quốc, điều này ai cũng biết, nay muốn thay đổi, trước hết phải xem xét hướng dòng chảy, địa thế cao thấp, có thể làm thì làm, chứ không thể dùng sức người và của cải quốc gia để cưỡng ép tranh chấp với nước. Trước đây, chấp chính khinh suất tin tưởng, việc không tính toán trước, đã lãng phí nhiều nhân lực và vật liệu. Nay lại muốn không xem xét khả thi, quyết tâm thi công, chỉ sợ tương lai tiêu tốn nhiều tài lực, triều đình muốn dừng cũng không được, tài lực cạn kiệt, dân chúng mệt mỏi, sinh ra chuyện khác, thì lợi ích của việc tạo hiểm trở chưa thành, mà tệ nạn hao tổn khó cứu vãn. Hôm qua chỉ dùng hai vạn binh lính, cũng nghe nói đào ngũ rất nhiều, nếu xuống các châu lấy số người trở về, sẽ thấy rõ sự thật.

Một, phàm muốn làm việc gì, dù nhỏ cũng phải tính toán trước vật liệu, chuẩn bị nhân lực, rồi mới xem xét sức lực có thể làm được, mới bàn bạc bắt tay vào. Há có việc sông lớn, liên quan đến nửa thiên hạ sinh dân, chưa tính toán chính xác nhân lực vật liệu, đã muốn khởi công? Tương lai sự việc gần thành, nước dâng cao, trên dưới nguy cấp, tài lực đột nhiên tăng thêm, công tư không chuẩn bị trước, vội vàng bắt dân đóng góp, làm sao xong được? Nhiễu dân hại nước, không gì lớn hơn, nên phải suy nghĩ kỹ. Một, việc sông tốn kém nhiều, thì sau khi hoàn thành, cũng cần vài năm dòng chảy ổn định. Nếu lúc nước nhỏ chỉ có thể đắp đê, đến lúc nước lớn lại tràn ngập, và sợ nước dồn về phía bắc, hoặc chảy về phía đông sông cũ, không chứa nổi, lại gây vỡ đê chỗ khác, thì hại càng lớn. Việc này cần phải có đại thần bàn bạc xem xét kỹ, bảo đảm rõ ràng, rồi mới quyết định. Như vậy thì sức dân của nước không bị hao tổn, việc triều đình làm không bị thiên hạ chê trách. Một, người bàn luận vốn muốn khôi phục Hoàng Hà, nay thấy ý kiến bất đồng, đã không dám kiên trì, lại nói năm sau tạm đào sông giảm lũ để thăm dò dòng chảy. Nếu ít vật liệu, còn có thể tạm thử, nếu tốn kém nhiều, há lại không xem xét trước, đã muốn làm? Lại nói tương lai nếu sông có thay đổi, không trị tội quan coi sông, đó là mưu kế của kẻ gian muốn thưởng trốn tội. Huống chi Hoàng Hà chảy về phía bắc, nay đã mấy năm, chưa gây tai họa lớn, mà người bàn luận đã muốn khôi phục trước, sợ mất lợi của Trung Quốc. Giống như Tây Hạ chưa gây họa biên giới, mà kẻ hiếu sự cho rằng không lấy sợ mất cơ hội, bèn phát binh Linh Vũ, nên thần nói việc này giống hệt việc biên giới trước đây, mong Thánh ý xem xét kỹ.”

[58] Thuần Nhân lại tấu: “Thần nghe Khổng Tử bàn về việc trị chính rằng: ‘Trước hết phải có quan chức.’ Nay bàn việc sông ngòi, nên hay không, vật liệu nhiều hay ít, đều chưa được quan coi thủy lợi xác nhận rõ ràng, và sau khi sông lớn đã đổi dòng, cũng chưa đảm bảo nơi khác không có nguy cơ vỡ đê tràn bờ, cần phải sai quan đi xem xét lại, đợi khi thấy rõ lợi hại rồi mới thi hành. Như vậy mới thật sự hợp với ý ‘trước hết phải có quan chức’, đồng thời Thánh tâm dễ dàng quyết đoán. Kính mong Thánh từ xem xét kỹ lời tấu trước của thần, thu hồi lời phê gần đây, giao hết cho quần thần và các quan chức. Như vậy, thành bại trong tương lai đều sẽ tự chịu trách nhiệm. Nếu để quan coi thủy lợi biết trước ý chỉ triều đình quyết định đổi dòng sông, e rằng họ sẽ có tâm lý e dè, dù có lệnh xác nhận, cũng không thể nắm hết lợi hại, sau này nếu có chút thất bại, lại lấy lời chỉ trước của triều đình làm cớ, không chịu nhận trách nhiệm. Nếu Thánh tâm không muốn thu hồi, xin truyền lệnh cho các quan chấp chính, lời phê trước chưa được công bố cho quan coi thủy lợi, hãy để họ hết lòng xem xét và xác nhận. Việc này giống như việc biên giới trước đây, kính mong Thánh từ xem xét kỹ.”

[59] Vương Tồn và các quan lại tấu:

[60] Chúng thần gần đây đã trình bày trong tờ tráp về việc đắp đập ngăn sông tại cửa Tôn Thôn, mong được Thánh từ xem xét lại, chọn cử một vị cận thần và một vị nội thần, cùng đến xem xét kỹ lưỡng việc tại Tôn Thôn có thể hay không thể đắp đập ngăn sông. Nếu quả thật có thể, thì sau đó tiếp tục khởi công cũng chưa muộn. Thần thấy rằng việc đắp đập tại Tôn Thôn từ năm ngoái, dù nhiều người bàn luận cho là không nên, nhưng triều đình vốn không nghi ngờ việc đó không thể làm. Sau đó, vì Trương Cảnh Tiên tâu xin đào lại sông cũ, tu sửa đê cũ dài bảy tám trăm dặm, tính toán vật liệu quá nhiều, không chỉ khó khăn cho cả công và tư, lại thêm Vương Hiếu Tiên vốn chỉ nói đào sông giảm lũ, không nói đắp đập ngăn cả dòng sông lớn, cũng không tính toán việc đào sông cũ và tu sửa đê cũ, nên triều đình nghi ngờ. Ba tỉnh bàn bạc, bèn triệu Tạ Khanh Tài và Trương Cảnh Tiên về kinh để cùng Hiếu Tiên thảo luận kỹ, nhưng cuối cùng mỗi người vẫn giữ ý kiến riêng, chưa thể thống nhất.

Sau đó, ba tỉnh bàn bạc, định tâu xin cử một vị cận thần và một vị nội thần, đến Hà Bắc hội đàm với Trương Giáp, xem xét việc tại Tôn Thôn có thể hay không thể đắp đập ngăn sông, đồng thời đi thực địa xem phía nam đầm Đường Bạc có nơi nào có thể dẫn nước ra biển. Vừa định trình lên, thì gặp ngày 26 có chỉ dụ của Hoàng thượng, nên sau đó chưa kịp tâu lên. Chúng thần không phải không biết rằng chỉ dụ của triều đình phải tuân theo, nhưng trong lòng vẫn còn băn khoăn, nếu im lặng không tâu lên, thì là phụ lòng giao phó. Hơn nữa, ý kiến của chúng thần cũng không có gì khác biệt lớn, chỉ vì việc đắp đập ngăn sông tại Tôn Thôn chưa thấy rõ lợi hại, lời bàn của Hiếu Tiên xét về lý thực có chỗ đáng nghi, chỉ mong triều đình trước hết cử quan lại đến xem xét thêm, để việc làm được thận trọng, không làm sai ý Thánh.

Chúng thần lại xét kỹ chỉ dụ của Hoàng thượng nói rằng sau này muốn khôi phục sông cũ, thì trong lúc đó vẫn có thể cử thần đến xem xét lại, để việc được tinh tường. Ngày 28, ba tỉnh lại tâu lên, thân nghe đức âm, cũng được lệnh bàn bạc kỹ hơn, không cho rằng chúng thần ngạo mạn là có tội. Chúng thần lui về, trong lòng vui mừng, thực kính phục hai Thánh quên mình nghe lời, hết lòng xét lời bàn của bề tôi. Nhưng sau nhiều ngày bàn bạc, vẫn chưa thống nhất, có người đề nghị người đề xuất việc này phải cùng kết tội cam đoan, để chịu trách nhiệm. Nhưng chúng thần vốn lo rằng người đề xuất việc này suy nghĩ chưa thấu đáo, chưa xét kỹ được lợi hại thực tế, nên xin cử quan khác đến xem xét lại. Nay nếu chỉ bắt người đề xuất việc này kết tội cam đoan, thì ý kiến của họ cũng chỉ như trước, về sau sẽ dẫn đến sai lầm, không thể thành công, dù có cam đoan hôm nay, thì việc cũng chẳng ích gì? Chi bằng xem xét lại cho thật kỹ, để việc có thể thành công.

[61] Có người cho rằng việc đắp đê ở Tôn Thôn trước đây đã sai Trương Vấn, Vương Lệnh Đồ đi khảo sát^[10], sau đó lại sai Vương Hiếu Tiên tiếp tục, nên không cần phải sai quan đi xem xét lại. Chúng thần đã tìm hiểu thì biết rằng sau khi Trương Vấn, Vương Lệnh Đồ khảo sát, triều đình vẫn chưa cho là đúng, nên lại sai Vương Hiếu Tiên, Cố Lâm cùng với các quan giám sát của bản lộ bàn bạc. Ban đầu, Cố Lâm, Vương Hiếu Tiên, Tạ Khanh Tài cùng bàn bạc, cùng làm một tờ tấu, nói rằng Tôn Thôn không thể đắp đê ngăn sông. Sau đó, Cố Lâm muốn đào hồ cá để dẫn nước vào dòng cũ, Khanh Tài thì muốn để nước chảy tự nhiên về phía bắc ra biển, còn Vương Hiếu Tiên lại muốn tạm thời dùng Tôn Thôn làm sông giảm lũ, để phân chia giảm bớt nước lũ, đợi khi dòng chảy thông suốt rồi mới từ từ bàn việc đắp đê ngăn sông. Triều đình quyết định dùng kế của Hiếu Tiên. Chúng thần xét thấy Hiếu Tiên ban đầu cho rằng Tôn Thôn không thể đắp đê, sau lại cho là có thể, kế hoạch và dự toán vật liệu chỉ nói là để giảm bớt nước lũ, lại nói đợi khi dòng chảy thông suốt rồi mới từ từ bàn việc đắp đê. Ý của ông ta là muốn may mắn một phần vạn, khôi phục lại toàn bộ dòng sông. Như vậy, bản thân ông ta không có một luận điểm chắc chắn, thực sự đáng nghi ngờ. Chúng thần lo rằng việc này chưa được xem xét kỹ, e rằng nếu khởi công lâu ngày sẽ tốn kém vật liệu vô ích, không thể thành công, ngược lại còn gây hậu họa. Thần nghĩ rằng không bằng sai người đi xem xét lại, quyết định chắc chắn không còn nghi ngờ gì nữa, rồi mới tiếp tục khởi công.

[62] Có người cho rằng nên kéo dài thêm thời hạn, tích trữ vật liệu. Kéo dài thời hạn chỉ có thể giảm bớt áp lực tài chính cho công tư, không đến mức gấp gáp như hiện nay, nhưng không thể biến chỗ không thể đắp đê thành chỗ có thể đắp đê; hơn nữa, tích trữ vật liệu cần có chỗ để chứa, đặc biệt cần phải đi xem xét trước, quyết định rằng Tôn Thôn cuối cùng có thể đắp đê ngăn sông để dẫn nước vào dòng cũ, không còn nghi ngờ gì nữa, rồi mới tích trữ vật liệu ở những nơi dọc sông sẽ khởi công. Nếu Tôn Thôn vẫn còn nghi ngờ, thì việc tích trữ vật liệu chưa có chỗ để chứa.

[63] Có người cho rằng xử lý việc lớn nên ở tại triều đình, những lời bàn tán xôn xao của dân chúng không đáng để quan tâm. Thần ngu muội này trộm xét thấy từ xưa các bậc thánh nhân xử sự đúng đắn, không ai là không trước hết thu thập ý kiến của mọi người, sau đó mới xem xét kỹ lưỡng sự việc. Bậc thánh như Ngu Thuấn còn nói “bỏ ý mình mà theo người”. Lời của Khổng Tử cũng nói rằng yêu ghét nhất định phải xem xét kỹ. Đến như việc đắp đê ở Tôn Thôn, nhiều người bàn luận cho là không đúng, thần cùng mọi người đã dốc sức suy xét, đối chiếu với lý lẽ sự việc, tìm cách làm sao cho thật đúng, không thể không nghi ngờ. Tuy nhiên, việc bàn luận đúng sai trong triều, mỗi người đều dựa vào ý kiến của mình, bậc thánh minh ở trên, lời ai nên nghe? Chi bằng chọn người thân tín, đi xem xét lại, sự việc rõ ràng, không còn gì nghi ngờ, sau đó mới tiếp tục khởi công. Làm như vậy, những lời bàn tán vô căn cứ sẽ tự nhiên lắng xuống. Thần không phải không biết rằng việc sông Hoàng Hà vỡ đê chảy về phía bắc gây ra nhiều tai họa, làm bồi lấp các hồ đầm ven biên giới, cắt đứt đường vận chuyển bằng sông Ngự, mất đi thế hiểm yếu của Trung Quốc, ngăn chặn dòng chảy từ núi phía tây. Nếu có thể đưa toàn bộ dòng sông lớn trở lại con đường cũ ở Tôn Thôn, há chỉ riêng thần và mọi người mong muốn, ý này trên dưới đều đồng lòng. Chỉ sợ rằng người đề xuất ý kiến chưa xem xét kỹ lưỡng sự việc, hao phí vô số tiền của, làm khổ nhọc sinh linh nhiều nơi, về sau không thể thành công, tai họa sẽ còn lớn hơn ngày nay. Vì vậy, thần và mọi người mong triều đình xem xét lại, để sự việc được rõ ràng tường tận, xác thực đúng đắn, sau đó mới có thể tiến hành đại công trình.

[64] Chúng thần may mắn được bổ nhiệm, đảm nhận chức vụ quan trọng, ngày đêm cố gắng hết sức để báo đáp ân tri ngộ. Những việc nhỏ trong triều đình, không dám làm phiền Thánh thượng, nhưng việc đắp đê ở Tôn Thôn hao tốn nhiều công sức và tiền của, nếu thất bại sẽ không có cách nào khắc phục hậu quả. Lòng thành khẩn của chúng thần muốn trình bày hết những suy nghĩ ngu muội, nhưng tầm nhìn hạn hẹp, lời lẽ vụng về, khi vào chầu đối đáp không thể diễn đạt hết ý, nên phải trình bày lại chi tiết, mong Thánh thượng xem xét. Kính mong Thánh thượng đặc biệt xem xét, chọn người thân tín đến Tôn Thôn khảo sát. Nếu lời tâu của Hiếu Tiên không có gì đáng ngờ, tương lai chắc chắn thành công, thì tích trữ vật liệu, tiếp tục thi công. Nếu không thể thực hiện, thì cho người đi dọc sông khảo sát, từ Ân, Ngụy về phía bắc, Đường Bạc về phía nam, xem có nơi nào khác có thể dẫn nước ra biển không. Nếu có nơi khác có thể dẫn nước chảy về phía đông, thì việc đắp đê ở Tôn Thôn không cần thiết. Ba tỉnh cũng đã từng bàn bạc như vậy, kính mong Thánh thượng xem xét kỹ lại. Chúng thần không ngại lời lẽ phiền phức, tội mạo phạm, vô cùng lo sợ.

[65] Vương Tồn lại tâu: “Từ xưa chỉ có việc dẫn sông và đắp đê ngăn sông. Dẫn sông là thuận theo thế nước từ chỗ cao dẫn xuống chỗ thấp, đắp đê ngăn sông là khi đê sông bị vỡ, sửa chữa để nước chảy vào lòng sông, chưa từng nghe việc dẫn dòng sông lớn lên chỗ cao để chảy. Vì thế, thần không thể không nghi ngờ việc Vương Hiếu Tiên trước đây xin mở sông giảm lũ, đợi khi thấy dòng sông thông suốt, nhân công vật liệu đầy đủ^[11], mới bàn việc đắp đê ngăn dòng chảy phía bắc. Triều đình cho rằng việc chuẩn bị vật liệu khó có thể hoàn thành ngay, nên bàn định sang năm tạm mở sông giảm lũ, năm sau mới đắp đê ngăn dòng phía bắc. Du Cẩn nói rằng, nếu triều đình chuẩn bị đủ vật liệu, sang năm chắc chắn có thể chuyển dòng sông, nếu vật liệu chưa đủ, dời sang năm sau mới đắp đê, e rằng thế nước thay đổi, không thể đảm bảo chắc chắn. Thần xem ý của Hiếu Tiên là đoán rằng triều đình sang năm chưa thể chuẩn bị đủ vật liệu, nên nói rằng nếu dời sang năm sau, thế nước sẽ thay đổi. Như vậy, dù có mở sông giảm lũ, cũng chưa chắc có thể chuyển dòng sông. Điều này càng đáng nghi, cần phải cử quan đi khảo sát cùng lúc mới được.”

[66] Thiêm thư Xu mật viện Triệu Chiêm tâu: “Thần trộm thấy sông lớn là mối họa lâu đời của Trung Quốc, nay có chỉ dụ xuống cho các quan chấp chính bàn việc khôi phục dòng sông cũ, việc này rất lớn, các ý kiến bàn luận phần nhiều khác nhau. Trước đây từ năm Nguyên Phong thứ 4, đê Tiểu Ngô bị vỡ, hình thành dòng sông mới, tiếp đó đê Đại Ngô lại vỡ, nước chảy về phía bắc tràn ngập, đến nay đã 8 năm, nước chảy mạnh không thể quay lại. Những người bàn luận tranh cãi về lợi hại, chưa có kết luận. Năm ngoái, Vương Lệnh Đồ bắt đầu muốn đào lại dòng sông cũ ở Thiền Châu, đắp đê Đại Ngô, nên triều đình bổ nhiệm Lệnh Đồ làm Tri châu Thiền Châu để lo việc này. Sau đó, triều đình lại bàn muốn đưa nước vào cửa Tôn Thôn theo dòng sông cũ, bèn sai Lý Thường, Phùng Tông Đạo đi xem xét địa hình, cho rằng không thể làm được, liền bãi bỏ. Lại sai Trương Vấn đi khắp các nơi dọc sông, Vấn lại tâu rằng từ đê thứ tư đắp ngăn dòng chảy phía bắc, đào về phía đông 20 dặm đến cửa Tôn Thôn là tiện, việc này cũng không thực hiện được. Không lâu sau, lấy Cố Lâm làm Đô chuyển vận sứ lộ Hà Bắc, xem xét lại địa hình, Lâm không dùng cửa Tôn Thôn, mà muốn đào hồ Ngư Trì, chảy về phía đông 100 dặm vào dòng sông cũ, ý kiến này cũng bị bác bỏ. Nay các quan coi việc thủy lợi lại giữ ý kiến dùng cửa Tôn Thôn, và nói thẳng là chia giảm dòng chảy phía bắc để giảm bớt thế nước, tính cả việc đào đắp, cần không dưới 20 triệu cây gỗ, 30 vạn nhân công, chi phí rất lớn, mà sông chưa chắc đã quay lại được.

Sông đã vỡ lâu, cuối cùng vẫn chưa có kết luận, mà vội huy động nhân lực, thu gom vật liệu, thần rất lo lắng. Đã nhiều lần cùng các quan chấp chính bàn việc này, bèn nghị rằng nên trước hết thu mua gỗ cỏ, tích trữ ở những nơi cần dùng, hàng năm bắt dân phu, dần dần đào đắp, hạn định trong 3 năm, khi đủ dùng thì tập trung sức đào cửa, ngăn dòng chính, đưa nước về dòng cũ. Như thế thì sức dân không bị hao tổn, đê điều có sẵn, cũng tránh được nạn ngập lụt ở hạ lưu. Lại muốn từ trong triều sai hai chế, quan trung cùng Đô chuyển vận sứ lộ Hà Bắc đi khắp các bờ sông, không chỉ dùng một chỗ cửa Tôn Thôn, lo tính rất kỹ. Làm như thế nhiều năm, vẫn sợ dòng sông chưa thuận, không như ý người ta đoán, cũng không còn cách nào khác, ngoài ra chưa có kế sách gì hơn. Có người nói rằng làm việc lớn lợi ích, không kể sức dân và chi phí quốc gia, thì đó không phải là điều thần dám nghe. Bậc vương giả dùng dân, coi họ như người bị thương, sợ họ như sợ lật thuyền, chỉ cần nhỏ nhặt nguy hiểm, còn sợ bị đổ vỡ, há dễ nói sao!

Lộ Hà Bắc, Kinh Đông, Kinh Tây nhiều năm bị thiên tai, phải cứu tế rất nhiều, gần đây dân lưu tán mới trở về. Mà đột nhiên bắt họ đi làm dịch, một hộ đi làm, mấy người phải giúp đỡ, ngoài đồng nội bãi hoang, tụ tập mấy chục vạn người, đói chết bỏ trốn, tin tức không thông, nếu không may gặp mưa tuyết gió cát, không có chỗ trú, thì hậu quả thế nào? Đó gọi là phòng xa chưa kịp, mà lo gần đã đến. Vả lại, việc bắt dân đi làm vốn là chuyện thường, nhưng năm thường chưa từng lớn như thế. Thần mong bệ hạ thấu hiểu nỗi khổ của dân, lo nghĩ về hậu họa, tạm theo ý kiến mà thần đã trình bày, thì thiên hạ may mắn lắm thay!”

(Bản truyện của Chiêm chép: “Đô thủy sứ giả Vương Lệnh Đồ xin khôi phục dòng sông cũ của Hoàng Hà, triều đình nhiều lần sai sứ đi xem xét, ý kiến bàn luận không thống nhất. Chiêm nói: ‘Kế sách đưa sông về dòng cũ chưa có kết luận, nay bắt 30 vạn dân phu, 20 triệu cây gỗ, vội vàng đổ vào bãi cát^[12], thử nghiệm ý kiến chưa quyết định, may mắn chưa chắc đã đưa được sông về dòng cũ, há phải là kế sách hay sao?’ Nhiều lần tranh luận trước mặt Vua, nhờ đó bãi bỏ 30 vạn dân phu, 20 triệu cây gỗ.” Đó là bản tấu đầu tiên của Chiêm. Xét việc Tam tỉnh, Xu mật viện tâu sự ở Diên Hòa đã xuống, nguyên bản chép vào cuối tháng, lại chép ngày Canh Tý, nay phụ vào ngày này.)

[67] Hữu chánh ngôn Lưu An Thế tâu: “Thần trộm thấy gần đây triều đình ban chỉ, sai binh sĩ Sùng Thắng, Phụng Hóa ở Kinh Đông, Hà Bắc mỗi nơi năm trăm người, cùng chiêu mộ bốn chỉ huy Quảng Cố, mỗi chỉ huy lệnh đủ tám trăm người, đặt hạn năm năm để tu sửa kinh thành. Lại cho phép chi tiền phong trang của triều đình để thuê hai nghìn nhân công, lệnh làm bốn mùa, đào hào thành. Thần tuy rất ngu, lo nghĩ không xa, nhưng xét kỹ sự tình, thấy có nhiều điều chưa ổn, dám dâng lời mù quáng, làm phiền thánh thính, mong bệ hạ lưu tâm xem xét.

Thần trộm thấy bệ hạ khi mới nghe chính sự, đã ban bố đức âm, lệnh giải tán binh phu tu thành, dân chúng ca ngợi, vui mừng hưởng thánh ân. Bốn năm nay, chưa từng có cảnh báo trống chiến. Nay dân chúng vừa được nghỉ ngơi, bốn phương thuận theo, ngoài không có việc binh, mà vội khởi đại dịch, mọi người cho là vô cớ. Lại ở Kinh Đông, Hà Bắc phát động sương binh, lòng người kinh nghi, không thể không lo. Huống chi công việc tu thành và đào hào ước tính đến mấy trăm vạn, tính chi phí đã không nhỏ. Hiện hai thánh đang đề cao khoan hậu, trước đây nguồn lợi thu vào đã bỏ đi hơn nửa, tiền vật phong trang càng nên tiết kiệm. Mà nay lại hao tổn tài sản hữu hạn, ứng phó việc không gấp, không phải là kế sách hay. Thêm nữa, thần nghe đồn gần đây trong chợ búa, thường có lời bàn tán, cho rằng triều đình sẽ lại trị lý máy xay trà để thu lợi, dù bàn luận trong triều không biết có hay không, nhưng lời đồn của dân chúng từ đâu mà ra? Thần sợ rằng truyền đi bốn phương, cho rằng bệ hạ trước đây bãi bỏ việc ấy, nay lại muốn khôi phục, làm dao động lòng người, hại không nhỏ. Kính mong thánh từ xét kỹ, đặc biệt bãi bỏ việc tu thành, không chỉ vì tiết kiệm chi phí cho quốc gia, thuận tiện cho dân, mà còn có thể ngăn chặn lời bàn tán của tiểu nhân cho rằng bệ hạ làm ơn không trọn, mong bệ hạ sớm ban chỉ.”

[68] Lại tâu: “Trước đây đã nhiều lần dâng sớ bàn về lợi hại của việc tu sửa thành trì, nhưng đến nay vẫn chưa được thi hành. Gần đây nghe nói nơi đào hào xin bãi bỏ việc thuê phu đào hào, chỉ dùng binh sĩ, tùy theo địa hình mà tăng thêm số lượng nhân công, số lượng tăng gấp đôi, tiền công phát ra bị khấu trừ nhiều, tuy nói là tăng thêm, nhưng những người nhận được tiền phần lớn là những kẻ có quan hệ trên dưới, như tác đầu, hào trại, ngầm chiếm đoạt. Đã tập hợp đông người mà không xử lý công bằng, oán hận tích tụ ngày càng sâu, có thể dẫn đến sinh sự. Hơn nữa, hào đào quá rộng, đất đào lên chiếm đất dân, làm tắc nghẽn đường sá, các ngôi mộ gần đó bị đào bới nhiều, tiếng than thở vang đến tai mọi người. Thần chức vụ là tai mắt, không dám không nói. Thần cho rằng quốc gia thiết lập chức quan, vốn muốn xét danh trách thực, nay công việc tu sửa thành trì và đào hào tổng cộng hơn bảy trăm vạn, mỗi ngày sử dụng hàng nghìn binh phu, giao cho một hai kẻ tầm thường, mà không do Tướng tác quản lý, danh thực rối loạn, còn gì hơn thế nữa. Nghe nói vừa xây xong đã bị phá hủy ngay, đó là do quan lại trên dưới buông thả, không có ai thống thuộc để sửa chữa sai lầm, việc này không thể không thay đổi. Kính mong Thánh từ xem xét lại những điều thần đã nhiều lần tâu bày, đặc biệt ban chỉ dụ, chỉ dùng ba nghìn hai trăm binh sĩ Quảng Cố, không kể thời gian, tu sửa thành trì cho đến khi hoàn thành. Còn những phu đào hào, xin cho giải tán, chỉ dùng binh sĩ tùy theo địa hình mà đào sửa, không cần phải làm đúng như dự toán ban đầu. Và nên giao chuyên trách cho Tướng tác giám quản lý, để việc có người thống lĩnh, không đến nỗi sai lệch.”

[69] Lại nói: “Thần đã nhiều lần dâng sớ xin bãi bỏ việc thuê phu đào hào, chỉ dùng binh sĩ tùy theo địa hình mà gia cố, không cần phải làm đúng như dự toán ban đầu, lại lệnh cho Tướng tác giám chuyên trách tổng lĩnh, đến nay vẫn chưa nhận được chỉ dụ. Thần nghĩ rằng lợi hại của việc này đã trình bày rõ trong các tấu trước, không dám phiền toái thêm nữa. Nhưng thần có điều rất nghi ngờ, đó là kinh đô của đế vương mà thành cao hào sâu hơn cả các quận biên giới, dấu vết của các lầu gác và thành quách hiện ra rõ ràng. Nếu ở kinh sư mà chuẩn bị công cụ phòng thủ, thì thiên hạ sẽ ra sao? Những người bàn luận không thể vạch ra kế sách lâu dài cho quốc gia, mà chỉ chăm chăm vào việc đào sâu thành hào, muốn dựa vào đó để giữ vững, thật là quá đáng. Hiện nay triều đình đang bàn bạc về quốc dụng, chính là lúc cần cắt giảm, mà lại bỏ ra trăm vạn tiền của vào chỗ vô dụng, thật đáng tiếc. Kính mong Thánh từ xét kỹ, xem lại các tấu trước của thần, đặc cách ban chỉ dụ thi hành.”

[70] An Thế lại tâu: “Ngày 12 tháng này, thần cùng Tả ty gián Hàn Xuyên được triệu vào điện Diên Hòa để đối đáp, sau khi trình xong tờ tấu, bèn bàn về tội trạng của Hồ Tông Dũ. Thần được bệ hạ tuyên dụ rằng việc thăng giáng đại thần cần phải giữ thể diện, điều này cho thấy bệ hạ rất coi trọng việc đối đãi các phụ tá và thận trọng trong mọi hành động. Thần tuy ngu muội, nhưng sao lại không hiểu được? Tuy nhiên, Tông Dũ đã che giấu mối quan hệ thân thích với tể tướng, chiếm đoạt chức vụ quan trọng của Trung ty, che mắt tai của bệ hạ, làm suy yếu pháp luật của tổ tiên. Hắn ngầm kết bè với bọn gian thần Đôn, Xác, mong cầu may mắn trong tương lai, công khai ủng hộ phe cánh của Thức, Triệt, ngang nhiên vu khống và lừa dối. Hắn chưa từng chấn chỉnh kỷ cương, chỉ nghe nói hắn kết bè kết đảng nhiều, vì vậy chỉ trong vòng một tháng, hắn đã leo lên chức vụ thừa tướng, khiến công luận kinh ngạc, tội trạng ngày càng rõ ràng. Làm sao hắn có thể làm ô uế triều đình, tham gia vào việc chính sự? Thần đang giữ chức gián quan, chứng kiến mối họa lớn, sao dám bỏ bê chức trách, im lặng không nói?

Thần nghe Giả Nghị từng bàn rằng, bề tôi thì nhiều mà bệ hạ thì ít, của cải, quyền lực, chức vụ đều tập trung vào tay bề tôi, nếu họ đều quên đi liêm sỉ, đều tìm cách thoái thác trách nhiệm, thì bệ hạ sẽ gặp nhiều khó khăn. Vì vậy, cần phải đối đãi đại thần một cách trọng thể để khuyến khích họ giữ vững tiết tháo. Lại nói rằng, bệ hạ dùng liêm sỉ, lễ nghĩa để đối đãi bề tôi, mà bề tôi không dùng tiết hạnh để báo đáp bệ hạ, thì đó không phải là con người. Triều đình thăng chức cho Tông Dũ, thần đã lập tức dâng tấu phản đối, các chương sớ của đài gián trước sau không thể kể xiết^[13], nhưng bệ hạ đều ngăn lại không cho công bố, khoan dung như vậy đã hơn nửa năm. Như vậy, bệ hạ đối đãi đại thần có thể nói là rất hậu hĩnh. Tông Dũ rõ biết các gián quan đã dâng tấu chương, chứng kiến các văn bản của đài gián đàn hặc, nhưng vẫn ngang nhiên tại vị như không biết gì, như vậy Tông Dũ có thể nói là không dùng tiết hạnh để báo đáp bệ hạ, là kẻ ngoan cố vô liêm sỉ nhất, làm sao có thể đáp ứng ý nguyện trọng thể của bệ hạ, làm yên lòng thiên hạ đang trông chờ? Thần đã dâng tấu chương vào ngày 13, kể rõ tội trạng của Tông Dũ, mong bệ hạ lấy công luận thiên hạ làm trọng, sớm ban hành tờ tấu của thần, giao cho bên ngoài thi hành.”

[71] Lại tâu rằng: “Thần từng tấu luận rằng Hồ Tông Dũ là thân thích của Lữ Công Trước, trước đây được bổ làm Ngự sử trung thừa, chính là vào thời Lữ Công Trước nắm quyền, che giấu người thân của tể tướng, bỏ phép tắc cũ của tổ tông, cùng với những việc khác như làm trái công lợi, mưu cầu tư lợi, hủy hoại liêm sỉ, tổng cộng mười hai việc, đều là sự thật, có thể xét lại. Thần nghĩ rằng tấu chương đã trình lên bệ hạ, ngày đêm mong chờ sự trừng phạt nghiêm khắc, nhưng đến nay đã nửa tháng, vẫn chưa nghe mệnh lệnh, có lẽ bệ hạ đã tha thứ cho hắn rồi. Tuy thần đã được tha tội khi chỉ trích chấp chính, nhưng tội lỗi của Tông Dũ là lừa dối Vua, phá hoại pháp luật, vẫn chưa bị xử lý công khai, khiến kẻ gian người ngay lẫn lộn, tà chính không phân. Thần tuy ngu muội, nhưng đâu dám vì sợ bị trách phạt mà không dám đem tình hình thiên hạ trình lên bệ hạ?

Xưa kia, thánh nhân ở sâu trong cung cấm, cho rằng dù dốc hết trí tuệ cũng không đủ để thấu hiểu mọi việc thiên hạ, nên giao trách nhiệm nghe ngóng cho đài gián. Lời bàn của đài gián, luôn lấy công luận thiên hạ làm chuẩn, công luận cho là đúng thì đài gián cũng cho là đúng, công luận cho là sai thì đài gián cũng cho là sai. Nhờ đó, bậc quân vương không cần rời khỏi cung điện mà vẫn biết rõ mọi việc xa xôi trong thiên hạ. Thần thấy bệ hạ khi mới lên ngôi, đã trọng dụng Tư Mã Quang từ chốn ẩn dật, trao cho quyền bính, khiến thần dân thiên hạ đều vui mừng, chúc mừng triều đình được người tài. Đến khi Tông Dũ mới được bổ làm Thượng thư hữu thừa, ngoài bè đảng của hắn, không ai cho là phải. Thần cùng Hàn Xuyên vào ngày mồng 8 tháng 4 tại điện Diên Hòa đã đầu tiên luận tội hắn gian tà, không xứng đáng giữ chức phụ tá. Sau đó, Tôn Giác làm Ngự sử trung thừa, cùng Gián nghị đại phu Vương Địch tiếp tục nói về việc này, Thị ngự sử Thịnh Đào cũng nhiều lần dâng tấu. Ngay cả Giám sát ngự sử Dương Khang Quốc, Triệu Đĩnh Chi, là người do Tông Dũ tiến cử, cũng không thể không nói đến tội của hắn. Bệ hạ xem đó, cũng có thể biết được công luận ghét hắn đến mức nào.

Nay dù lời bàn nhiều, nhưng chưa nghe triều đình thi hành, có lẽ bệ hạ cho rằng đã dùng Tông Dũ thì khó lòng bãi chức ngay, nên bỏ qua lời bàn của các quan, quyết tâm bảo vệ hắn? Nếu vậy, bệ hạ đối đãi với bề tôi như thế thật là tốt, nhưng theo đạo lý của thánh nhân là sửa lỗi không ngần ngại, trừ gian không do dự, thần e rằng chưa được hoàn toàn tốt đẹp. Tội ác của Tông Dũ, thần đã nói rõ trong tấu chương trước, nay không bàn lại, nhưng thần có lòng thành khẩn muốn tâu lên bệ hạ. Từ tháng 4 đến nay, các quan đài gián dâng tấu luận tội Tông Dũ đã hơn mười lần, bệ hạ đều giữ lại trong cung, không xử lý. Gần đây, Tôn Giác vì bệnh xin từ chức^[14], Dương Khang Quốc vì có thân thích với chấp chính nên được điều làm Khai phong suy quan, Thịnh Đào lại xin tránh thân với Lý Thường, còn Hàn Xuyên nhiều lần xin từ chức, Triệu Đĩnh Chi cũng vì cha già mà hai lần xin bổ nhiệm ngoài. Có lẽ Tôn Giác và các quan thấy bệ hạ quyết bảo vệ Tông Dũ, không dám nói nhiều, nên đua nhau xin tránh, tìm cách tự bảo toàn.

Thần xuất thân từ chức nhỏ, được bệ hạ trọng dụng, không phải không biết xu thời, theo đuôi người khác để giữ lộc vinh thân, đủ để không gặp họa, nhưng sao lại tự chuốc khổ, hết lời chỉ trích kẻ gian, trên làm phiền thánh thượng, dưới đắc tội bè đảng? Chỉ vì thần tự xét thấy mình tài hèn sức mọn, không có gì khác, chỉ biết một lòng trung thành, báo đáp quốc gia, nên dù kế sách riêng thì vụng về, nhưng lo xa cho triều đình thì hết lòng trung thành. Kính mong bệ hạ sáng suốt, thấu hiểu lòng thành, xin sớm ban chỉ thị thi hành tấu chương ngày 13 tháng này về việc Hồ Tông Dũ.”

(Tôn Giác từ chức Ngự sử trung thừa ngày 16 tháng 9, Lý Thường thay thế.)

[72] Tháng này, các quan Thị lang Lại bộ là Phó Nghiêu Du, Phạm Bách Lộc; Thị lang Lễ bộ là Lục Điền; Thị lang Binh bộ là Triệu Ngạn Nhược; Trung thư xá nhân là Tăng Triệu, Lưu Ban, Bành Nhữ Lịch; Thiên Chương các đãi chế là Lưu Phụng Thế; Quốc tử tư nghiệp là Thịnh Kiều, Phong Tắc; Ngự sử là Trạch Tư, Triệu Đĩnh Chi, Vương Bành Niên tâu rằng: “Theo chiếu chỉ ngày mồng 9 tháng 9 năm Nguyên Hựu thứ 3, các quan Trung thư tỉnh tâu rằng: ‘Thần trước đây nhân được triệu đối, đã từng dâng tấu trình và tiếp tục dâng trát tử, nói rằng kỳ thi Điện thí sắp tới nên dùng lại phép thi ba đề của tổ tông, và xin ban chiếu dụ trước cho sĩ tử trong ngoài, nhưng chưa được thi hành.

Kính nghĩ: Triều đình đã ban chiếu chỉ, khoa cử kiêm dùng từ luật, khiến học giả trong thiên hạ đều học tập. Việc học từ luật, dụng tâm rất nhiều, chỉ đến ngày thi Điện thí, xếp hạng nghề nghiệp mà định thứ bậc, các sinh đồ lấy việc tiến thủ làm trọng. Nếu lại thi sách vấn, thì những gì tích lũy ngày thường, trở thành vô dụng, mà việc thăng giáng sai lầm, bỏ lấy lộn xộn. Từ khi dùng sách vấn, tệ hại không ít. Lúc đầu dùng, đột ngột đem việc chính vụ hỏi ở triều đình, chưa thể biết trước, có thể khiến người ta tự dâng lời nói; nhưng đã thành lệ định, các sinh đồ ở ngoài, không ai không chuẩn bị trước, người văn không hay có thể mượn người khác, người học không đủ có thể góp nhặt lời cổ, đến ngày thi cứ theo đầu mục hỏi mà xâu chuỗi thành văn mà thôi.

Tại sao vậy? Ở trường thi Lễ bộ, việc khảo hạch thăng giáng, chưa chắc đã tinh tế, kẻ hoang đường trúng tuyển không ít, lại thêm nhà Vua ngự triều, những gì hỏi han, tất là việc lớn đương thời. Như kỳ thi Điện thí mùa xuân năm nay, tất hỏi về việc tuyết lạnh mùa đông năm ngoái và tệ nạn quan lại đông đúc, những việc này đều là thí sinh biết rõ, nên kẻ chuẩn bị trước có thể ứng đối mà không nghi ngờ, quan khảo thí căn cứ vào đó để phân biệt ưu liệt, xếp hạng cao thấp, làm sao có được sự thực? Chỉ có ba đề rút ra từ các sách, không thể đoán trước, thi phú để thấy tài năng, luận để biết kiến thức, và không có chỗ để khoe khoang lời nịnh thời. Những kẻ đối sách, vốn vì tiến thủ mà đến, lợi hại trước mắt, được mất trong lòng, nên lời nịnh để lấy lòng, ý tưởng vu vơ để hợp ý, đầy rẫy khắp nơi, như kẻ đối sách trước đây lấy việc tuyết âm là điềm lành, sau đó triều đình theo lệ ban danh đệ, thì tự cho rằng lời mình được chấp nhận, rồi tập thành thói quen. Kẻ đỗ đạt làm quan đã dùng lời nịnh để tiến thân, thì khi làm quan lập triều lại sẽ theo đó mà làm, há chịu hết lòng mà trái ý thời sao? Cho nên nhân tài ngày càng kém, phong tiết dần suy, đó cũng là do thúc đẩy mà thành. Nay học giả trong thiên hạ đã học từ luật, dần biết cổ kim, thần xin kỳ thi Điện thí sắp tới, dùng lại phép thi ba đề của tổ tông, và ban chiếu chỉ trước, để học giả tin tưởng.'”

Thiếp hoàng tâu rằng: “Thần nghe gần đây triều đình ban chỉ, trong khoa thi sắp tới, nếu có người chưa quen thi phú, cho phép theo phép cũ mà lấy, nhưng không được quá một phần ba số người trúng tuyển. Trong số người dự thi ở điện sắp tới, nếu có người như vậy, xin tạm thời cho thi bằng cách luận đại nghĩa, so sánh với việc thi ba đề. Ngày 9 tháng 9, ba tỉnh cùng phụng thánh chỉ, lệnh cho Thượng thư, Thị lang, Học sĩ, Đãi chế, hai tỉnh, Ngự sử đài quan, Quốc tử giám trưởng nhị, nhanh chóng bàn bạc kỹ lưỡng rồi tâu lên. Thần cho rằng từ thời Hán đến nay, thiên tử thân chính thi cống sĩ chưa từng thay đổi, thời Đường thi tiến sĩ tuy có thi thi phú, nhưng chỉ là việc của quan lại phụng hành mà thôi. Triều ta từ năm Khai Bảo thứ 6, Thái Tổ bắt đầu triệu tiến sĩ thi ở triều đình, lúc đó công khanh không biết kiến nghị, đổi sang hỏi sách, chỉ dùng thi phú, từ đó đến nay không thể thay đổi.

Thần Tông hoàng đế cho là không đúng, thiên tử ngự triều là để tiếp kiến cống sĩ, hỏi về đạo trị nước, năm Hi Ninh thứ 3 bắt đầu đổi sang hỏi sách, đến năm Nguyên Phong, đã năm lần ban sách. Nay bệ hạ noi theo phép cũ của tiên đế, thân chính hỏi sách tiến sĩ, những điều hỏi về tai dị, xâm phạt, quan lại tham nhũng, tài chính hao tổn, đều là việc cấp bách hiện nay, không thể bỏ qua, mà có người lại nghi ngờ cho là định lệ, người ta có thể chuẩn bị trước, sao lại thế? Huống chi những kẻ sĩ áo vải nơi thôn dã, tu dưỡng ở nhà, học tập ở trường, ngày đêm giảng giải, vốn là để đợi hỏi ở trên. Nếu thực sự có thể bày tỏ được điều mình tích lũy, ứng đối như vang, không sai lời đáp, dù có chuẩn bị trước mà thông suốt, thì có hại gì đến việc được người tài? Còn như những kẻ chỉ biết nhặt nhạnh lời cũ, thêm vào lời rườm rà, không đúng với câu hỏi, mà không chọn lọc, như những lời hoang đường, nịnh hót, lấy lạ làm điềm lành, mà không bác bỏ, đều là lỗi của quan khảo thí, chứ không phải là chê trách việc hỏi sách.

Những người bàn luận chỉ biết đối sách có thể chuẩn bị trước, mà không biết học từ luật cũng có tệ nhớ thuộc, biết tiến sĩ chuẩn bị trả lời, mà không biết hiền lương mậu tài chuẩn bị trả lời còn kỹ hơn. Thần cho rằng trường học dạy học trò, châu quận thi tuyển, Lễ bộ khảo thí cống sĩ, nay đều dùng thi phú, đủ để xét tài văn chương. Còn như thi tiến sĩ trước mặt Vua, nên theo phép cũ của tiên đế mà hỏi sách, hợp với nghĩa xưa, về thể thức là đúng. Những bài đối sách trong kỳ thi trước mặt Vua, tuy có văn chương, mà không đúng với câu hỏi, hoặc lời lẽ nịnh hót, văn lý sơ thiển, nên theo phép cũ mà định điểm, xin chỉ truất bỏ, không được cho đỗ như nhau. Như vậy thì kẻ sĩ không bị đỗ oan, mà quan khảo thí không dám tùy tiện nâng đỡ hạ thấp.” Thiếp hoàng tâu rằng: “Những điều hỏi trong chế sách, làm gì có định chế? Hoặc là việc chính sự xưa nay, hoặc là những nghi vấn về thiên nhân, như Đổng Trọng Thư đời Hán đối sách về phù mệnh, tính tình, văn chất khác nhau, Đỗ Khâm dùng kinh đối sáu việc liên quan, đều là chiếu chỉ tùy thời, người ở xa không thể dự đoán hết, không nên chỉ vì trước đây có tuyết rơi, mọi người đều biết, mà cho rằng đều có thể chuẩn bị trước.”

(Theo truyện Khổng Vũ Trọng: Vũ Trọng làm Trứ tác lang, xin thi trước mặt Vua lại dùng ba đề. Bản tấu này nói trước đây nhân được ban đối đã trình bày, thì e không phải Vũ Trọng. Vì thời nhiếp chính, nếu không phải tể chấp, đài gián thì chưa từng được đối. Vũ Trọng làm Trứ tác lang là vào tháng 4 năm Nguyên Hựu thứ 4, chỉ dụ này không phải do Vũ Trọng xin, rất rõ. Không biết thực sự là ai, cần tra cứu. Ngày 16 tháng 2, Triệu Đĩnh Chi xin thi sách, có thể tra cứu gia truyền của Lữ Công Trước. Ngày 23 tháng 3 năm thứ 8, lại có chỉ dụ thi ba đề ở điện, nhưng rốt cuộc không thi hành. Ngày 10 tháng 11, Bành Nhữ Lệ bàn; cuối tháng 12 nhuận, Lý Thường bàn.)