[PREVIEW] QUYỂN 416: NĂM NGUYÊN HỰU THỨ 3 (MẬU THÌN, 1088)

Từ ngày Quý Mão tháng 11 năm Nguyên Hựu thứ 3 đời Triết Tông đến hết ngày Giáp Thìn cùng tháng.

[1] Tháng 11, ngày Quý Mão, mùng 1.

[2] Ngày Giáp Thìn, ba tỉnh và Xu mật viện tâu: “Xét hồ sơ của Đô thủy sứ giả Vương Hiếu Tiên: ‘Nghĩ rằng sông lớn thường xuyên bị vỡ đê, gây họa cho quốc gia nhiều lần. Từ khi sông Tiểu Ngô bị vỡ, đê điều bị mất, tai họa càng lớn. Xin cho xây một con đê chắn ngang sông từ phía tây, bắt đầu từ đê thứ ba ở Nội Hoàng, Bắc Kinh, đối diện với cửa sông cũ ở Tôn Thôn, và xây một con đê nhỏ dọc theo sông Phàn ở đoạn thứ ba, chặn cửa sông. Từ phía nam phủ Đại Danh, đoạn thứ tư, xuống đến phía bắc cửa Tôn Thôn, theo quy mô sông Biện trước đây, đào một con sông giảm lũ để phân tán dòng nước, đưa nước chảy về phía đông ra biển.’ Sau đó triệu Hiếu Tiên và Du Cẩn đến, bảo họ trình bày lợi hại. Theo Hiếu Tiên, ngoài cửa Tôn Thôn, không còn nơi nào gần sông Giới có thể đưa nước trở lại biển. Cửa Tôn Thôn dự định đào trong hai năm, mùa đông này chuẩn bị một triệu bó cỏ để sửa đê cũ, mùa xuân năm sau bắt đầu đào sông giảm lũ, phân tán dòng nước, số binh lính và dân phu đã được định trước.

Đến năm Nguyên Hựu thứ năm mới bàn việc đóng cửa sông phía bắc, đưa toàn bộ dòng sông trở lại dòng cũ phía đông. Đã bảo Hiếu Tiên làm tờ cam kết. Xét thấy việc chuẩn bị vật liệu sửa đê cũ có thể thực hiện ngay, còn việc đóng cửa sông phía bắc năm Nguyên Hựu thứ năm, đưa toàn bộ dòng sông trở lại dòng cũ phía đông, và việc đào sông giảm lũ năm sau, e rằng còn có những lợi hại chưa rõ, xin cử quan đến tận nơi xem xét, trình bày lợi hại lâu dài, tâu lên thực tình.” Chiếu rằng: “Cử Lại bộ Thị lang Phạm Bách Lộc, Cấp sự trung Triệu Quân Tích đến tận nơi xem xét, trình bày lợi hại cụ thể, vẽ đồ và cùng ký tên cam kết tâu lên. Nếu cửa Tôn Thôn không thể đào sông, thì tìm một nơi khác không gần sông Giới, cũng làm tờ cam kết tâu lên.”

(Việc đào sông từ đầu đến cuối, theo sử ký ghi chép không rõ, nay lấy bản tấu của Phạm Bách Lộc ghi đầy đủ, để đời sau có thể tra cứu. Ngày 5 tháng 9, Tô Thức nói Hiếu Tiên muốn đào sông Tôn Thôn ở phía nam Bắc Kinh, muốn lấy lại dòng sông cũ. Vậy thì Hiếu Tiên đề xuất việc này trước ngày 5 tháng 9. Ngày 26 tháng 10 năm Nguyên Phù thứ hai, bản tấu của Công bộ có thể tra cứu.)

Văn Ngạn Bác, Lã Đại Phòng, An Đạo ba người thực sự chủ trương việc đưa sông trở lại dòng cũ, chỉ có Phạm Thuần Nhân cho là không nên. Người chủ trương nói với Thuần Nhân: “Tôi từng làm quan ở Hà Bắc, hiểu rõ lợi hại về sông. Ông chưa từng đến Hà Bắc, sao biết được lợi hại?” Thuần Nhân nói: “Lợi hại thì tôi không biết, nhưng tính chất nước chảy xuống thấp thì không cần đến Hà Bắc mới biết. Tôi không dám khăng khăng cho rằng việc đưa sông trở lại dòng cũ là không nên, nhưng biên sự chưa yên, dân chúng còn khổ, quốc khố hạn hẹp, chúa thượng mới lên ngôi, trong lúc nhiếp chính, khởi công lớn như vậy, sao có thể không thận trọng!” Bèn bàn cử Bách Lộc, Quân Tích đi xem xét lại.

(Ngày 12 tháng giêng năm sau vào chầu. Người từng làm quan ở Hà Bắc là Ngạn Bác, nên tra cứu kỹ để nói rõ.)

[3] Thiêm thư Xu mật viện sự Triệu Chiêm lại tâu:

[4] Thần kính vâng thánh chỉ cùng bàn việc sông, nhưng các vị chấp chính đều chưa từng tận mắt thấy địa thế sâu cạn cao thấp của dòng sông, nên không dám quyết đoán việc có thể đưa sông về dòng cũ hay không. Dù có bàn luận, cũng chỉ là suy đoán từ xa, chứ không có bằng chứng thực tế. Vì vậy, nay cử Phạm Bách Lộc và Triệu Quân Tích chuyên trách đến tận nơi xem xét địa hình. Khi họ về, triều đình mới quyết định thi hành. Thần có năm điều nghị bàn, xin mạn phép trình bày trước:

[5] Nếu Bách Lộc và Quân Tích xác định việc đưa sông về dòng cũ là khả thi và có bằng chứng rõ ràng, triều đình tất sẽ tin tưởng thi hành, không nghe thêm ý kiến khác. Khi đó, cần dựa vào kế hoạch ban đầu, sử dụng vật liệu cũ và mới, chia làm ba năm để mua dần. Vì là mua theo giá thị trường, nên phải nghiêm khắc yêu cầu các châu huyện không được bắt dân đóng góp. Nếu không mua gấp, giá sẽ không tăng cao, nên cần kéo dài thời gian. Công trình khởi động trong bối cảnh Hà Bắc liên tiếp bị thiên tai, chỉ nên huy động số dân phu theo lệ hàng năm, tiếp tục đào xới và tu sửa có trình tự. Vì vậy, cần ba năm mới hoàn thành. Nếu vội vàng, sức dân không chịu nổi, ắt sẽ dẫn đến bỏ trốn và nảy sinh vấn đề khác, không thể không lo. Trước đây, vào niên hiệu Tường Phù, khi bàn việc sông ở Hoạt Châu, cũng mở cửa sông giảm lũ trước, nhưng phải mất vài năm, đến năm Thiên Hi thứ ba mới hoàn thành. Điều này chứng tỏ công trình lớn khó có thể khởi công vội vàng. Đây là điều thứ nhất.

[6] Kinh Đông và Hà Bắc nhiều năm mất mùa, dân chúng lưu lạc nhiều. Gần đây, Duyện Châu báo có cảnh vợ chồng ăn thịt lẫn nhau, và những ngôi mộ mới ở thôn quê thường bị đào lên để ăn thịt người chết. Tình cảnh sinh linh đến mức này, mà các vị bàn luận vẫn muốn bắt dân đóng góp tiền, châu huyện sắp sửa thu thuế, dùng roi vọt đòi hỏi trước cửa nhà. Thần nghe thấy, đau đớn tận xương tủy. Với lòng nhân từ của bệ hạ, tất sẽ thương xót sâu sắc, há lại bức bách tài sản của họ sao? Kính xét theo 《Chu Lễ》, chính sách cứu đói để tập hợp dân chúng là giảm thuế và miễn dịch, nay lại tăng thêm gánh nặng. Vì vậy, thần mong triều đình giảm nhẹ phu dịch, vài ba năm sau, khi mùa màng bội thu, nhà nhà no đủ, thì dân chúng hoà thuận và công việc sẽ thành tựu. Đây là điều thần tử không dám tránh tội mà dám nói thẳng. Đây là điều thứ hai.

[7] Nếu Bách Lộc cùng những người khác xem xét đến thôn Tôn và các nơi trên dưới đều không có chỗ nào để đưa sông trở lại, thì cũng cần không mê hoặc theo nghị định trước, mà nên nhanh chóng dừng việc xây dựng và thu mua vật liệu, như vậy sẽ không tổn hại đến quốc dụng và không làm hao tổn sức dân. Huống chi, sự kinh lý của triều đình trong ngoài đã được xem là đến mức tối đa, cũng không còn cách nào khác. Dù có ý định thiết lập hiểm trở, nhưng không có hiểm trở để thiết lập, thì hiểm trở không phải là thứ có thể tạo ra được. Chỉ có thể dẫn dòng nước chảy xuống, từ quân Can Ninh theo con sông Đồ Hãi, Cách Tân mà Đại Vũ từng trị thủy, hiện đang chảy, không để bị tắc nghẽn, chảy về phía đông vào biển lớn, nối liền với sông Giới và đầm Đường Bạc, cũng đủ để làm thành phòng ngự lớn ở biên giới. Những người bàn luận chỉ lo ngại rằng sau này sông lại chảy về phía bắc mà mất đi hiểm trở của Trung Quốc, điều này chưa dễ đoán trước, nên đợi khi sông đổi dòng rồi mới bàn cũng được. Đây là điều thứ ba.

[8] Có người bàn rằng Hoàng Hà là chỗ hiểm yếu của Trung Quốc, nay chảy vào địa giới phương Bắc thì mất đi sự ngăn cách, cho đó là việc cơ mật lớn nhất, là vấn đề quốc gia xa xôi nhất, không phải là trí lực nông cạn của thần có thể hiểu được, cũng không phải là kiến thức hời hợt dám bàn luận. Tuy nhiên, thần vẫn nghi ngờ, dù đã từng tranh luận nhưng chưa tìm được lý lẽ xác đáng, nên xin tạm trình bày sơ lược trước đây. Nghiêu, Thuấn đóng đô ở Bồ, Ký; Chu, Hán đóng đô ở Hàm, Hạo, trải qua hàng trăm năm mà không nghe nói dùng Hoàng Hà để ngăn chặn nước ngoài, bởi vì bậc vương giả dựa vào đức chứ không dựa vào hiểm yếu. Nay nói rằng trận Thiền Uyên ngày trước, nếu không có sông lớn thì giặc đã tiến đến kinh thành, điều này lại không đúng. Trận Thiền Uyên là nhờ linh thiêng của tông miếu, đức độ của Chương Thánh, mưu lược của Khấu Chuẩn, uy chấn người phương Bắc, bắn trúng tướng soái Thát Lan, người phương Bắc mới xin hòa mà rút lui, há chỉ nhờ sức của sông sao? Như thời Tấn, sông vẫn ở Thiền Uyên mà Hung Nô vào ải, làm sao chống lại được? Triều đình nếu trong dùng phụ tá hiền tài, ngoài có danh tướng, thì Yên, Ký chưa chắc đã thuộc về họ, há dễ dòm ngó Trung Quốc được! Giả sử có thể làm chỗ ngăn cách, khiến người phương Bắc quấy nhiễu Hà Bắc, liên kết Hà Đông, thì kinh sư có thể yên ổn được chăng? Lời bàn của thần, đặc biệt là vì những người xem xét sông cho rằng sông không thể đổi dòng mà nói, lo sâu rằng thánh ý nghe lời mất hiểm yếu mà kinh hãi, tích tụ nỗi lo lắng suốt đêm ngày, nên mới nói hết. Đó là điều thứ tư.

[9] Triều đình ban đầu nghe theo lời của Vương Lệnh Đồ, muốn khơi lại sông cũ ở Thiền Châu và cửa sông Tôn Thôn, sai Lý Thường đi xem xét, nhưng Lý Thường cho rằng không thể làm được nên dừng lại. Sau đó, Trương Vấn đi xem xét, lại xin khơi cửa sông Tôn Thôn, nhưng Hàn Giáng kịch liệt phản đối vì cho rằng sẽ gây hại, nên việc này cũng bị bãi bỏ. Năm ngoái, Cố Lâm được bổ nhiệm làm Đô chuyển vận sứ Hà Bắc, chuyên lo việc bàn bạc về sông ngòi, ông ta muốn khơi lại đập Ngư Trì, khiến người nghe đều kinh hãi, cho rằng việc này khó thực hiện. Vương Hiếu Tiên lại xin trị thủy cửa sông Tôn Thôn để đưa dòng sông trở lại, liền triệu Tạ Khanh Tài và Trương Cảnh Tiên đến hội nghị, nhưng ý kiến lại khác nhau. Nay lại sai Bách Lộc và Quân Tích cùng đi xem xét các cửa sông trên dưới, muốn khơi thông dòng chảy, đưa nước về phía nam các châu quân để chảy ra biển. Ý kiến này thật cứng nhắc! Từ Lý Thường đến Tạ Khanh Tài đã bốn lần bàn bạc, lần đầu sai người đi xem xét, cho rằng không thể làm, lại sai người đi lần nữa, lần thứ hai cũng nói không thể, rồi sai người đi lần thứ ba, lần thứ ba cũng nói không thể, đến lần thứ tư cũng vậy, và nay là lần thứ năm. Nếu lần này cũng không được, thì sẽ cứ sai người đi mãi, chắc chắn phải tìm được một người đồng ý với ý kiến này mới thôi. Xem xét các triều đại trước, chưa từng có việc bàn bạc cứng nhắc như thế này, như vậy là không dùng lời của sứ giả, mà kế hoạch đưa dòng sông trở lại đã quyết định rồi, không thể dừng lại, trái với ý nghĩa ban đầu của việc sai sứ. Đây là điều thứ năm.

[10] Thần chỉ nghĩ đến kế sách quốc gia và sức dân, kính mong bệ hạ lưu tâm xem xét kỹ lưỡng.

[11] Chiêm lại tâu: “Thần gần đây ở trước rèm cùng tiến trình văn tự, thấy ba tỉnh tâu rằng, vì việc tu sửa sông chỉ muốn làm sông giảm nước, trong số nhân công hợp lệ ban đầu đã cắt giảm một nửa trở lên so với hai lần trước của Đô thủy giám thừa và Đô tỉnh. Đã không chuyển dòng sông, chỉ giảm nước, thì trong đoạn sông từ Tứ Phố đến cửa Tôn Thôn, tự nhiên phải cắt giảm số nhân công, dòng chảy phía bắc vẫn thông suốt như cũ, sao có thể giảm nhiều vật liệu công trình? Lại nói rằng cho Tu hà ty điều động sử dụng, càng không thể. Trước đây Tu hà ty chỉ ra chỗ vỡ đê Tiêu Gia ở cửa Tông Thành dòng chảy phía bắc, nói muốn chuyển dòng sông để giảm bớt tai họa. Nay không theo ý kiến đó, thì bản ty chỉ mong dòng chảy phía bắc vỡ đê, lấy cớ để đề nghị chuyển dòng sông, sao có thể điều động nhân công tu sửa đê điều, làm cho nó vững chắc? Ắt sẽ mừng vì nạn lụt, làm hại ruộng dân, xói mòn đầm hồ, lấy đó làm lý do, không còn quan tâm đến nỗi khổ của dân chúng bị hại, rất bất tiện.

Nay Giám thừa tuy quản lý dòng chảy phía bắc, nhưng là thuộc quan của Tu hà ty, thực khó giữ vững. Dòng chảy phía bắc mấy năm nay không hề tu sửa toàn bộ đê đập, nên trước đây đê Tiêu Gia ở cửa Tông Thành, đập thượng hạ ở Nam Cung liên tiếp vỡ, lý lẽ đương nhiên, không đáng ngạc nhiên. Nếu lại cắt giảm nhân công, lấy gì chống đỡ? Triều đình nếu thực sự muốn tạm mở sông nhỏ giảm nước, chưa vội bịt kín lòng sông, thì xin cho Tu hà ty chịu trách nhiệm quản lý dòng chảy phía bắc, tương lai phân chia số nhân công vật liệu ban đầu, để phòng bất trắc, mong rằng cùng nhau đảm đương việc sông. Nếu không, hãy cử một viên quan hiểu biết việc sông làm Đô thủy thừa, không thuộc Giám này, chuyên trách việc chuyển dòng sông, bờ sông phía bắc Mã Đầu, dùng số nhân công vật liệu hợp lệ ban đầu để tu sửa đê đập, phòng ngừa vỡ đê trong tương lai, như vậy trách nhiệm rõ ràng, có thể bảo đảm lâu dài.”

[12] Phạm Thuần Nhân lại tâu: “Quan coi việc thủy lợi không đợi xem xét khả thi hay không, liền tính mua trước một nghìn vạn bó cỏ và cành cây để tu sửa đê cũ, tốn gần bốn mươi vạn quan tiền^[1], đây là ước tính theo giá thông thường. Nay đặt hạn chót phải chuẩn bị xong trước tháng hai, ắt các châu sẽ tranh nhau mua, giá cả càng cao, không chỉ tốn kém tiền của nhiều, mà quan lại trốn tránh trách nhiệm, e rằng không tránh khỏi phiền nhiễu dân chúng. Đã nói rằng đào sông giảm lũ chỉ để thử nghiệm dòng nước, đã tính toán cần mấy vạn bó cỏ cành, trong đó mấy vạn là có sẵn, mấy vạn phải mua thêm, thì số binh phu dùng vào mùa xuân tới phải tương xứng với số cỏ cành mới có thể hoàn thành. Việc đào sông giảm lũ vốn chỉ để thử nghiệm dòng nước, đã tốn kém tiền của như vậy, tương lai khôi phục sông lớn, bịt các chỗ vỡ đê, đều chưa từng bàn đến^[2], đây chính là điều thần trước đây đã nói: dùng quá nhiều tiền của, muốn dừng lại cũng không được. Trước đây cùng các quan chấp chính ký vào văn bản mua một nghìn vạn bó cỏ cành đã được phê chuẩn ban ra, có Trung thư xá nhân Bành Nhữ Lệ nghị rằng nên đợi xem xét thấy có thể đào rồi mới thu mua, ý cũng là để yên dân và tiết kiệm chi phí. Điều này hợp với đạo lý, mong bệ hạ đặc biệt lắng nghe. Thêm nữa, những người bàn luận ban đầu cho rằng năm nay được mùa, cỏ cành dễ thu mua, thần nghĩ rằng chỉ có cỏ là năm được mùa dễ kiếm, còn cành cây không gần núi, phần nhiều là trong vườn nhà dân, năm mất mùa họ mới chịu chặt bán^[3], năm được mùa e rằng khó kiếm. Huống chi sông lớn chưa hoàn toàn khôi phục, vật liệu tự nhiên phải giảm bớt, nếu muốn chuẩn bị trước, cũng phải tính toán dần dần.”

[13] Trung thư xá nhân Bành Nhữ Lệ tâu rằng: “Thần xem xét việc đắp đê ngăn sông ở Tôn Thôn, từ khi Vương Lệnh Đồ đầu tiên đề xuất, sau đó qua các quan Hộ bộ thị lang Lý Thường, Phùng Tông Đạo, lại qua Thiên chương các đãi chế Cố Lâm và Trần Hữu điều tra, cùng các quan khác dâng sớ bàn luận không thống nhất, kéo dài chưa quyết định. Tháng 10 năm nay, Đô đường triệu tập Hà Bắc chuyển vận sứ Tạ Khanh Tài, Đô thủy sứ giả Vương Hiếu Tiên cùng bàn, mỗi người ý kiến khác nhau, nên nay phái sứ đi, cho rằng nên giao hết các tài liệu bàn luận lợi hại trước sau của các quan, cùng tham khảo ý kiến các lộ giám ty, rồi mới thấy rõ lợi hại thực tế. Nay chỉ huy chủ yếu theo lời Vương Hiếu Tiên, nhưng vẫn sai các lộ giám ty xem xét kỹ, tức là lời Hiếu Tiên cũng chưa chắc đúng. Lời Vương Hiếu Tiên chưa đúng, thì lời Lý Thường chưa hẳn sai. Việc đúng sai là của chung, không phải một người quyết định, lợi hại liên quan cả nước thì phải cùng cả nước bàn, lợi hại liên quan thiên hạ thì phải cùng thiên hạ bàn.

Nay bàn việc sông, các đại thần đồng ý và phản đối ngang nhau, cận thần phản đối chiếm 16, 17 phần, xem xét dân chúng cũng vậy. Triều đình sợ khó thống nhất, đến nỗi phiền bệ hạ ra chỉ dụ. Nay sắc lệnh chỉ theo ý Vương Hiếu Tiên, bỏ qua các ý kiến khác, chỉ sợ không khôi phục được dòng sông cũ. Thần cho rằng không phải vậy, việc làm được hay không là do trời, người không thể thắng trời đã lâu. Việc sông liên quan nửa thiên hạ, trên quan hệ tông xã, dưới quan hệ mạng sống mấy chục châu. Sông không phải ẩn trong núi, hình thế đường đi, cao thấp sâu cạn đều thấy đo được, không thể lừa dối như mặt trời sáng. Nếu làm được mà dám nói không làm được, không làm được mà dám nói làm được, là coi việc quốc gia trọng đại như trò chơi. Sứ giả là kẻ điếc mù thì được, nếu có mắt có tai, ắt không đến nỗi này. Thần nghe nói, trời không tâm mà vạn vật sinh, thánh nhân không tâm mà thiên hạ trị, đúng sai cùng đến, chỉ người không tâm mới định được.

Thần ngu muốn xin chỉ huy quan điều tra việc sông, thu thập hết các tài liệu bàn luận trước sau của các quan, tham khảo ý kiến các lộ giám ty, như thế thì làm được hay không sẽ rõ ngay, có quyết định chắc chắn, các ý kiến tự lui. Ví như xử kiện, xét hết đúng sai hai bên, rồi mới thấy rõ thực hư, thi hành hình phạt, chưa từng chỉ dùng lời lẽ một phía mà xử được án. Tài lực không phải từ trời, mà từ dân mà ra, nhà trung lưu, xuân hạ có khi không kịp cày cấy, đói rét có khi không dám ăn mặc, để chờ chính lệnh phú dịch của triều đình. Dùng đúng đạo, chi đúng danh, dân dù chết cũng không oán, nếu không đúng thời, không hợp nghĩa, oán hận cùng nổi lên, việc này không thể không xem xét kỹ. Kinh Đông, Hà Bắc liên tiếp đói kém, năm ngoái rét đậm, lúa mạch không kịp gieo đến 15, 16 phần, năm nay tuy được mùa nhỏ, nhưng dân lưu tán chưa về, người ốm chưa khỏi, việc phú dịch càng phải tiết kiệm. Nay việc đắp đê chưa quyết, xin giao các khoản tiền mua vật liệu cho quan điều tra việc sông, đợi thấy rõ lợi hại và số lượng cần mua, thì thi hành ngay. Như thế thì bàn luận mới ổn. Các văn bản chưa dám ban hành, xin xem xét kỹ chỉ dụ.”

(Năm sau, ngày 11 tháng 2, Nhữ Lệ lại bàn về Hiếu Tiên, tấu này tức là Phạm Thuần Nhân khen Nhữ Lệ có ý an dân tiết kiệm. Xem tấu thứ ba của Tô Triệt thì thấy văn bản mua cỏ sao cuối cùng vẫn ban hành.)

[14] Hộ bộ Thị lang Tô Triệt tâu:

[15] Thần làm việc ở Hữu tào thuộc Hộ bộ, quản lý hai bộ Kim và Thảng, đảm nhiệm một nửa tài phú của thiên hạ, đúng vào lúc trong ngoài đều thiếu thốn, không thể tiếp tục, ngày đêm lo lắng, thường sợ hỏng việc. Thần thấy số tiền xuất nhập trong một tháng của kho Tả tàng, đại để đều hơn năm mươi vạn, không có chút dư dả nào, các vật phẩm khác như vàng bạc, tuy có chút dư thừa, nhưng cũng không đáng tin cậy. Thần ngu muội và nhút nhát, thường lo sợ thiên tai xảy ra, lũ lụt hạn hán; người Khương phương Tây nổi dậy, biên giới bất ổn; việc bàn luận về sông Hoàng Hà không đúng, thuế má và lao dịch bừa bãi. Một trong ba việc này xảy ra, kế hoạch lớn sẽ không thể duy trì, dù có Tang Dương, Lưu Yến sống lại cũng không thể nghĩ ra cách, huống chi là thần kém cỏi này!

Nay may nhờ hai vị thánh nhân từ nhân cung kiệm, trời đất ban phúc, mùa màng các đạo thu hoạch khá tốt, dù Kinh Tây, Thiểm Tây liên tiếp gặp hạn hán, nhưng nỗi lo một phương cũng chưa phải là đáng lo ngại. Người Khương khốn cùng, nghe nói đã xin hòa. Chỉ có việc sông Hoàng Hà chảy về phía Tây, bàn luận khôi phục dòng cũ, việc này kéo dài cả năm, huy động hai vạn binh lính, tích trữ hơn ba triệu vật liệu như cọc gỗ. Trong lúc Hà Sóc vừa trải qua thiên tai, lại khởi công việc chắc chắn không thành, quan lại và dân chúng thầm than thở vì quá khổ cực, mà đại công trình lớn nhất vẫn còn ở năm sau. Trời mở lòng thánh, thấu hiểu lòng dân, đặc biệt triệu tập quan lại Chuyển vận ty Hà Bắc, hỏi về được mất. Gần đây nghe nói đại nghị về việc đổi dòng sông đã ngừng lại. (Bãi bỏ việc đổi dòng sông, ngày 28 tháng giêng năm thứ 4 mới có chỉ dụ, không biết lời của Triệt nói về thời điểm nào, nếu là ngày 28 tháng giêng năm thứ 4, thì cả việc đào sông giảm nước cũng đã ngừng, cần xem xét.) Nỗi lo quá mức của thần bỗng nhiên tan biến.

Nhưng vẫn nghe nói có người kiên quyết chủ trương đào sông phân nước, dù tạm ngừng đại công trình, nhưng các công việc nhỏ vẫn chưa chịu dừng, như vậy thì nỗi lo của Hà Bắc năm sau cũng chẳng khác gì năm nay. Nay cửa sông Tiểu Ngô đã sâu, mà chỗ đào ở Tôn Thôn lại hạn chế về kích thước, không chỉ không thể đổi dòng sông, mà cũng không thể phân nước. Hơn nữa, tính chất của sông Hoàng Hà là chảy nhanh thì thông suốt, chảy chậm thì bồi lắng, đã không có tình thế cả hai phía đều chảy nhanh, thì làm sao có lý hai dòng sông cùng chảy? Dù cho hai dòng sông cùng chảy, cũng không tránh khỏi việc xây đê riêng, chi phí lại tăng gấp đôi hiện tại. Thần nghe nói từ xưa thánh nhân không thể không có sai lầm, sai mà biết sửa, thì không gì tốt hơn. Cho nên lỗi lầm của quân tử, như nhật thực nguyệt thực, sai thì mọi người đều thấy, sửa thì mọi người đều ngưỡng mộ, việc làm của triều đình, đạo lý nên như vậy. Nay bàn luận về sông không đúng, biết là hại dân, giữa đường mà dừng lại, có gì đáng hổ thẹn. Dù để thiên hạ biết, cũng đủ thấy lòng thương dân sâu sắc của hai vị thánh, sẵn sàng sửa sai không tiếc. Nay lại tiếc nuối ý kiến trước, không chịu thay đổi rõ ràng, cố chấp theo cái sai, khó mà hướng thiện, thần thực sự tiếc cho triều đình.

[16] Tuy nhiên, thần nghe những người bàn luận ban đầu đề xuất chính sách khai sông phân nước, lập luận của họ có ba điểm: Thứ nhất, sông Ngự bị lấp, mất lợi ích vận chuyển lương thực; thứ hai, vùng phía bắc Ân, Ký, nước lũ gây hại, tổn thất công tư; thứ ba, sông Hoàng Hà di chuyển không cố định, nếu vạn nhất chảy vào biển từ biên giới phía bắc, thì phòng thủ biên giới sẽ mất đi. Tất cả những lý do họ đưa ra để làm mê hoặc thánh thượng, ngăn cản nghị luận công khai, đều dựa vào ba lập luận này. Sông Hoàng Hà đột ngột chảy về phía tây, thế như nước đổ từ trên cao, muốn dẫn nó quay về phía đông, thế như leo lên nhà, dù cho ba lập luận này có đáng tin, cũng không thể làm gì được. Huống chi ba lập luận này đều chưa chắc đã đúng, thần xin được trình bày.

Trước đây, sông lớn ở phía đông, sông Ngự từ Hoài, Vệ chảy qua Bắc Kinh, dần dần đi qua các quận biên giới, việc vận chuyển lương thực thuận tiện, thương nhân đi lại dễ dàng. Nay sông đã chảy về phía tây, sông Ngự bị lấp, mất đi lợi ích lớn này, ai mà không biết, trời định như vậy, sức người sao theo kịp. Nếu những người bàn luận có thể khôi phục lại dòng chảy cũ ở Thiền Uyên, thì sông Ngự có thể khôi phục được. Nay sông từ Tiểu Ngô chảy về phía bắc, chiếm đất cũ của sông Ngự, dù có làm theo ý của những người bàn luận, từ phía nam Bắc Kinh rẽ sang phía đông, thì sông Ngự đã bị lấp một hai trăm dặm, cũng không thể khôi phục được nữa. Lập luận về sông Ngự không đáng nghe, đó là điểm thứ nhất. Dòng chảy của sông, lợi hại đi đôi, mùa hè nước lũ tràn vào, phá hoại ruộng mùa thu, vùng ven sông vài chục dặm bị giảm thuế, đó là cái hại. Nước lũ rút đi, bùn đọng dày vài tấc, lợi ích của lúa mì mùa đông, so với ruộng khác, thu hoạch gấp mười lần; dân cư sống trên gò đống để tránh lũ lụt, dân quen việc này, không kêu ca mệt nhọc, đó là cái lợi. Nay nước sông ở phía tây, tình thế cũng như vậy, xây đê phòng xa, không tranh chấp với nó, chính là theo ý của Giả Nhượng thời Hán trị sông. So với dòng cũ, hàng năm tiết kiệm được binh lính, phu phen, cỏ cây, số lượng rất lớn, mà vùng đất dòng cũ đã rút lui, trồng dâu gai ngàn dặm, thuế má hoàn trả, lợi ích không nhỏ. Cần gì phải trái với tính tự nhiên của trời đất, chuyển nỗi lo chảy về tây thành mối họa chảy về đông? Lập luận về nước lũ gây hại phía bắc Ân, Ký không đáng nghe, đó là điểm thứ hai.

Trước đây, sông ở phía đông, các quận huyện phía tây sông, tiếp giáp với Khiết Đan, không có núi sông ngăn cách, quan biên giới xây đập nước để ngăn chặn ngựa địch. Nay sông đã chảy về phía tây, thì vùng núi phía tây, nơi ngựa địch có thể đi qua đã không còn nhiều, lợi ích cho phòng thủ biên giới, không cần nói cũng rõ. Tuy nhiên, những người bàn luận vẫn lo sợ sông lại chảy về phía bắc, thì cửa biển sẽ nằm trong biên giới phía bắc, đóng thuyền làm cầu, thuận tiện cho việc chăn nuôi phía nam. Thần nghe nói các sông trong địch, từ phía bắc chảy về nam, đổ ra biển, địa hình phía bắc cao, sông không có đường chảy về bắc, mà cửa biển sâu thẳm, không thể di chuyển. Thần tuy không tận mắt thấy, nhưng người quen việc phương bắc nói với thần, đại khái như vậy, có thể cử sứ giả đi xem xét, vẽ bản đồ mà biết. Lập luận về sông chảy vào biên giới phía bắc, phòng thủ biên giới mất đi không đáng nghe, đó là điểm thứ ba. Thần mong lấy ba lập luận này chất vấn những người bàn luận, thì chính sách khai sông phân nước, thực sự không cần bàn lại nữa.

[17] Lại nữa, thần nghe được rằng vào khoảng tháng tư, tháng năm năm nay, binh lính làm việc trên sông khổ cực không nơi kêu than, đã có vài trăm người cầm dụng cụ đắp đê, tìm đến sứ giả đô thủy, ý đồ rất bất thiện, may nhờ quân tuần tra ngăn chặn nên mới tan đi. Mùa hè nóng nực, bệnh dịch hoành hành, người chết liên tiếp, sứ giả sợ triều đình biết, đều thả những người sắp chết về quê, số người chết trên đường không biết bao nhiêu. Nếu mùa đông này thả cho nghỉ, sang năm xuân ấm lại điều động làm việc, thì tai họa bất ngờ lại xảy ra như trước, thần không hiểu triều đình vì sao khổ sở mà không bãi bỏ việc này! Nay các quan đề xuất ý kiến xấu hổ vì không hiệu quả, lại cố chấp ở trên, các quan nhỏ vội vàng vì lợi lộc, không nghĩ đến đúng sai, theo đó mà hùa theo ở dưới, trên dưới cấu kết, lừa dối triều đình. Trong đó chỉ có một hai người dám nói thẳng không né tránh quyền thế, nhưng việc không thuộc chức trách của mình, cũng không dám nói hết. Thần với tư cách là quan Hộ bộ, vui buồn đều ở con sông này, nếu lại im lặng, thì ai sẽ nói đây? Chỉ mong bệ hạ quyết đoán, bãi bỏ hết các ý kiến đó, thì thiên hạ vô cùng may mắn. Thiếp hoàng: “Thần nghe được rằng ty Chuyển vận Hà Bắc^[4] năm nay chi phí cho việc đào sông là hơn bảy mươi ba nghìn quan tiền, hơn mười bảy vạn thạch lương, hơn một triệu năm trăm hai mươi nghìn bó cỏ, sau khi bị thiên tai, cố gắng hết sức, lo xong việc sông trước, rồi mới đến kinh phí, rất khó khăn. Nếu năm nay không khởi công việc sông, thì số tiền lương cỏ đó dùng vào việc khác, vốn đã dư, rất đáng tiếc. Tuy việc đã qua không thể đòi lại, nhưng năm sau không thể để Hà Bắc lại phải chịu khoản chi phí này nữa.”

[18] Triệt lại tâu:

[19] Thần vừa nghe triều đình bàn việc bãi bỏ kế hoạch đổi dòng sông, sang năm sẽ dùng binh lính để khai sông dẫn nước. (Việc dùng binh lính khai sông dẫn nước là do đức âm ngày 8 tháng 2 năm thứ ba, e rằng lời nói của Thần không phải là việc này.) Thần cho rằng tài chính trong thiên hạ đã cạn kiệt, sau những thiên tai ở Hà Bắc, sức dân chưa hồi phục, không thể gánh vác được việc này, nên đã tâu lên rằng việc này không tiện.

Sau đó, Thần đã thăm dò ý kiến của mọi người, nghe nói Chuyển vận sứ Hà Bắc là Tạ Khanh Tài đến kinh đô, đã thẳng thắn nói trước triều đình rằng: “Sông Hoàng Hà từ khi đê Tiểu Ngô vỡ, nước từ trên cao đổ xuống, chảy xiết, các đê điều ở thượng nguồn không còn lo vỡ đê nữa, mà dòng chảy phía bắc cuồn cuộn, chảy trong lòng đất, ngày càng sâu thêm. Nếu triều đình giao việc sông ngòi cho thần, thần xin không cần động viên một người dân, không tốn một đồng tiền, trong vòng mười năm, đảm bảo không còn lo lắng về sông ngòi.” Các đại thần cho rằng ông ta không cùng ý kiến với mình, nên đã cách chức ông ta về nguyên quán, và sai Vương Hiếu Tiên, Du Cẩn, Trương Cảnh Tiên ba người vạch lại kế hoạch đổi dòng sông.

Ba người này vì lợi ích của việc đổi dòng sông, tuy nói là tiện lợi, nhưng cũng biết rằng việc này khó thành, nên ở cuối tờ tấu, lại nói rằng nếu tình hình sông ngòi thay đổi trong tương lai, xin miễn trách phạt cho các quan lại phụ trách việc sông. Ở kinh đô, mọi người xôn xao bàn tán, coi đó là chuyện đáng cười. Việc đổi dòng sông là sai lầm, đã rõ ràng. Nhưng gần đây lại nghe nói có chỉ dụ từ trong cung gửi xuống Tam tỉnh, nói rằng nếu sông không trở lại dòng cũ, cuối cùng sẽ là mối lo cho Hà Bắc. Thần ở ngoài triều, xa cách, không biết lời này có đáng tin không. (Chỉ dụ trong cung ghi ngày 26 tháng 10.) Nhưng lòng người lo sợ, e rằng các quan từ đó sẽ ngại ngùng, không dám nói thẳng được mất.

Thần giữ chức vụ quản lý tài chính, trách nhiệm rất nặng, không dám sợ hãi tránh né, xin được trình bày hết ý kiến. Hiện nay, kế hoạch đổi dòng sông đã được bàn luận kỹ trong và ngoài triều, dù các đại thần cố chấp, nhưng trong lòng cũng biết là sai, không còn lý do gì để biện minh. Chỉ có lý lẽ về biên phòng, việc liên quan đến an nguy, có thể làm lay động trên dưới, để biện minh cho ý kiến sai lầm. Bệ hạ ở sâu trong cung cấm, lời nói của mọi người không thể truyền đến hết, nên việc quyết định cứ chần chừ. Xưa kia, Chân Tông hoàng đế thân chinh Thiền Uyên, đánh bại Khiết Đan, nhân lúc chúng thất bại, kết giao hòa hảo, từ đó đến nay, Hà Bắc không còn binh đao gần trăm năm, Bệ hạ thử nghĩ xem, đây há chỉ là công lao của sông Hoàng Hà sao? Xưa kia, nhà Hậu Tấn thất bại, sông Hoàng Hà không phải không chảy về phía đông, nhưng từ niên hiệu Tường Phù trở đi, không chỉ Hà Nam không còn lo phía bắc, mà Hà Bắc cũng không còn lo binh đao. Từ đó có thể thấy, việc giao tiếp với nước địch, xem đức chính thế nào mà thôi. Chưa từng nghe việc trái với tính trời, dẫn dòng sông chảy xuống thấp lên vùng đất cao, khởi công lớn, mong đạt được công việc khó thành, để làm kế phòng thủ.

Xưa kia, Lý Thùy, Tôn Dân Tiên là những người được cho là hiểu biết về sông ngòi, từng kiến nghị xin dẫn sông chảy về phía tây, khôi phục dòng chảy cũ của Vua Vũ, cho rằng sông từ núi phía tây chảy về phía bắc, rồi đổ ra biển phía đông, các châu Hà Bắc đều nằm ở phía nam sông, từ đó không còn lo lắng về Khiết Đan. Nay trời ban phúc cho Trung Quốc, không cần nhân lực, sông tự chảy về phía tây, đúng như kế sách của người xưa. Từ nay về sau, nếu bờ bắc vỡ đê, dần dần ảnh hưởng đến địa phận địch, dù sau này sông lại chảy về phía bắc, thì đất địch ngày càng thu hẹp, đất ta ngày càng mở rộng, mối lo lắng chính là Khiết Đan mà thôi. Nhưng các đại thần tính toán quá mức, cho rằng Trung Quốc lo sợ, nên muốn dốc hết sức dân, dẫn sông chảy về phía đông, như vậy là mưu lợi cho Khiết Đan nhiều, mà lo lắng cho triều đình thì ít.

[20] Có người bàn rằng sông chảy vào đất địch, chúng có thể đóng thuyền làm cầu, kéo dài xuống phía nam, không có lợi cho nước nhà. Thần nghe nói sở trường của Khiết Đan là cưỡi ngựa, lợi thế về thuyền bè vốn không phải sở trưởng của chúng, huống chi bắc cầu qua sông, trước hết phải xây bến ngựa ở hai bờ, cùng với việc đốn gỗ đóng thuyền, công việc không nhỏ. Khiết Đan vật lực yếu kém, tất không thể làm được, dẫu có làm được, nay hai bên đang tu sửa thành lũy, so với trước có tăng thêm chút ít, liền gửi văn thư chất vấn, tất phải phá hủy rồi mới thôi, há lại ngồi nhìn việc lớn mà không thể ra sức ngăn chặn sao? Giả sử Khiết Đan hoàn thành cầu này, thượng nguồn Hoàng Hà đều thuộc đất ta, nếu các châu quận ven sông đóng nhiều chiến thuyền, nuôi quân tích lương, thuận dòng xuôi xuống, thì thuyền lớn dây to, có thể một mồi lửa mà thiêu sạch, thế cờ bị ngăn chặn, chúng tất tự dừng lại. Thần lấy làm lạ các nguyên lão đại thần từng trải việc đời, lại hết sức trình bày ý kiến này, ngờ rằng kế sách đã nói ra, khó đổi lỗi lầm, nên mượn nỗi lo khó lường này để ép triều đình phải nghe theo. Nếu không, há lại cam tâm trong lúc thiên hạ khốn cùng, Hà Sóc bị tai ương, mà bắt mấy chục vạn dân phu, tiêu tốn mấy ngàn vạn vật liệu, để làm việc vạn phần không thành sao?

[21] Việc lớn đã khởi xướng, thế không thể dừng lại, dự tính nguyên vật liệu, ít chứ không nhiều, quan không thể tự lo liệu, ắt phải thu thuế, quan xuất một phần, dân xuất gấp mấy lần, hao tổn công tư, ắt có điều không thể nói hết được. Nếu sức dân kiệt quệ, biến cố xảy ra, không thể biết trước, đói khát bức bách, ắt sẽ thành giặc cướp. Xưa Tần xây Vạn Lý Trường Thành để phòng Hồ, thành xong mà dân nổi loạn, nay muốn đổi dòng sông lớn để tạo hiểm, thần sợ sông không thể đổi dòng, mà dân mệt mỏi sinh biến, kế sách này còn kém hơn cả Tần, ngày sau dù muốn hối hận, cũng không kịp nữa. Bệ hạ mấy năm nay nuôi dưỡng dân chúng, như sợ làm tổn thương họ, nay sông đã yên ổn, Khiết Đan không có biến cố, mà cố tạo ra việc để quấy nhiễu, không phải là kế hay. Vì vậy thần mong bệ hạ quyết đoán trong lòng, bãi bỏ việc lớn này, chỉ xin lưu tâm xem xét. Từ khi sông vỡ đê Tiểu Ngô đến nay đã chín năm, không phải là không lâu, nhưng tình hình địch vẫn thuận theo, việc thờ cúng tổ tiên không khác gì. Bệ hạ nếu thực sự khó từ chối đại thần, hãy tạm thời xem xét thêm ba năm nữa, việc lâu thì tình hình sẽ rõ, lời nói của đại thần và ý kiến chung của thiên hạ^[5], có thể ngồi mà xem xét được. Thần không kham nổi lòng lo lắng cho nước nhà, dám phạm vào phủ việt, chết cũng không tránh. Thiếp hoàng: “Triều đình đã sai Phạm Bách Lộc, Triệu Quân Tích đi xem xét lợi hại của việc đổi dòng sông, nhưng đại thần đang giữ vững ý kiến, tình thế rất quan trọng, trong ngoài ai chẳng ngóng xem ý chỉ? Bách Lộc tuy là quan trọng thân cận, thần không dám bảo đảm họ không vì lợi riêng mà có thể nói thật, vì vậy không ngại nói thêm, lại dâng tấu này. Nếu bệ hạ không quyết đoán trong lòng, nỗi lo của thiên hạ, không biết đâu là cùng.”

[22] Triệt lại tâu: “Gần đây nghe nói có chỉ dụ nội bộ ban xuống ba tỉnh, nói rằng nếu sông Hoàng Hà không trở lại dòng cũ, cuối cùng sẽ là mối họa cho Hà Bắc. Lúc đầu nghe chỉ dụ này, trong ngoài đều kinh ngạc, cho rằng sông Hoàng Hà chảy về phía tây đã thành dòng sông, các đại thần bàn cãi, muốn ngăn lại để chảy về phía đông, các ý kiến khác nhau đang tranh cãi chưa ngã ngũ, mà chỉ dụ này lại ban xuống, bề tôi đều ngóng chờ, ai dám nói thẳng? Khi lòng người đang lo lắng nghi ngờ, bỗng nghe nói lại có chỉ dụ thu hồi lời phê trước đó, quần thần đều thở phào, biết rằng bệ hạ khiêm tốn, không có ý riêng, muốn tìm kiếm ý kiến công chúng, thật sự đạt được cái đẹp của các bậc thánh vương xưa là sửa lỗi không ngần ngại, những người chính trực mới có ý muốn dâng lời khuyên tốt.

Tuy nhiên, thần nghe nói gần đây lại có chỉ dụ ban xuống, lấy 35 vạn quan tiền muối theo pháp mới của Kinh Đông từ kho phong trang ở Bắc Kinh, chỉ huy Hà Bắc thu mua cỏ và gỗ để khai sông, sau đó lại bàn việc điều động binh lính khai sông năm sau. Hai việc này vừa ra, trong ngoài lại nghi ngờ. Tại sao? Triều đình gần đây cử Phạm Bách Lộc đi xem xét lợi hại của việc khai sông. Nếu việc khai sông là khả thi và không có gì nghi ngờ, thì cần gì phải cử sứ giả? Nếu vẫn cử sứ giả, thì việc khai sông vẫn còn đáng nghi. Nay sứ giả chưa ra khỏi cửa, mà đã một mặt thu mua cỏ gỗ, điều động binh lính, thì rõ ràng là đã cho thấy ý định nhất định sẽ khai sông, muốn khiến sứ giả ngầm hiểu ý muốn khai sông. Thần tuy ngu muội, nhưng e rằng đây không phải là ý của bệ hạ khiêm tốn, không có ý riêng, muốn tìm kiếm ý kiến công chúng. Xin hãy nhanh chóng ban chỉ dụ, thu hồi hai việc mua cỏ và điều binh, để Phạm Bách Lộc biết rõ ý của bệ hạ không thiên vị, có thể tận tâm xem xét, không đến nỗi a dua theo đại thần mà làm hại quốc kế.

Hiện nay tài chính trong ngoài đều kiệt quệ, tiền mặt là thứ khó kiếm nhất, tiền muối theo pháp mới tuy không thuộc Hộ bộ, nhưng cũng là mồ hôi xương máu của dân, không thể dùng bừa. Huống chi Hà Bắc vừa trải qua thiên tai, năm sau tuyệt đối không thể khởi công lớn, dù như năm nay chỉ dùng binh lính, như thần đã tâu trước, việc khổ cực và hao tổn tài chính đã rất nghiêm trọng. Nếu sau này Phạm Bách Lộc cho rằng khai sông là thuận tiện, cũng nên cân nhắc lợi hại, kéo dài thời gian, việc điều binh mua cỏ đều không phải là việc cấp bách hiện nay. Nếu Phạm Bách Lộc cho rằng khai sông là không thuận tiện, thì việc tập trung binh lính và tích trữ cỏ gỗ, cỏ gỗ dễ hỏng, qua thời gian sẽ biến thành phân bón, đều không phải là kế sách hay. Huống chi cỏ gỗ cần dùng lên đến hàng ngàn vạn, một lúc thu mua, giá chắc chắn sẽ tăng cao, nếu chỉ bảo mua theo giá thị trường, thì chi phí sẽ rất lớn, chắc chắn không phải chỉ 35 vạn quan là xong, nếu bắt dân mua, thì Hà Bắc vừa trải qua thiên tai, dân chúng sẽ phải bồi thường lớn, có thể sinh ra mối họa ngoài ý muốn, không thể không lo lắng. Thần được ơn sâu nghĩa nặng của bệ hạ, địa vị thấp kém, sức mọn, không tự lượng sức, nhiều lần can dự vào việc nước, tội đáng chết muôn lần, không dám trốn tránh.”

(Sách 《Tiên Vu Xước Truyền Tín Ký》 cần xem xét. Việc điều binh và mua cỏ, không biết sau này có bãi bỏ hay không, việc mua cỏ gỗ chính là điều Bành Nhữ Lệ đã bàn.)

[23] Hoàng bá tổ là Tiền Chương Hóa quân Tiết độ sứ, Khai phủ Nghi đồng Tam ty, Phán Đại Tông chính sự, Cao Mật quận vương Tông Thịnh được đặc cách khởi phục như cũ. Tông Thịnh đã bốn lần từ chối, đều được ban chiếu không cho phép. Hàn lâm học sĩ Tô Thức tâu: “Thần xét Tông Thịnh vốn có tiết tháo, giữ tang lễ đúng phép, đã bốn lần từ chối ân mệnh mà không được chấp thuận, nhưng Tông Thịnh vẫn kiên quyết giữ ý, lời lẽ càng thêm thống thiết, lại nói: ‘Nghĩ rằng ngày báo hiếu cha mẹ của thần ngắn ngủi, còn ngày hy sinh vì nước của thần còn dài.’ Lời nói xuất phát từ lòng thành, có thể gọi là thuần hiếu. Thần nghe nói Tông Thịnh chưa trải qua tang lễ đủ thời gian, lại không có việc quân cấp bách, trong triều đại lấy hiếu trị, nên nghe theo lời thỉnh cầu của ông, nhân đó khuyến khích tông thất, để mọi người đều giữ lễ, thân thiết với người thân, há chẳng tốt sao! Nếu vì chức vụ Tông chính khó tìm người thay thế, cũng nên cử quan tạm quyền, đợi khi ông mãn tang, lại bổ nhiệm chức ấy. Thần được ở cạnh bệ hạ, không dám không nói, còn chiếu thư không chấp thuận, thần không dám soạn.” Bèn cho Tông Thịnh được để tang đến hết kỳ. (Việc cho Tông Thịnh để tang đến hết kỳ xảy ra vào ngày 2 tháng 12 nhuận, nay ghi chung ở đây. Ngày 20 tháng 11, ngày Giáp Thìn, Tông Thịnh được khởi phục.) \208 Tả Trung tán đại phu Yến Tri Chỉ được bổ làm Chủ khách Lang trung.

(Tư Mã Quang tiến cử Tri Chỉ, từng giữ chức ngoại nhiệm làm Tri châu, Giám ty, đến nay mới vào triều làm Lang trung.)