[PREVIEW] QUYỂN 436: NĂM NGUYÊN HỰU THỨ 4 (KỶ TỴ, 1089)

Từ tháng 12 năm Nguyên Hựu thứ 4 đời Vua Triết Tông đến hết tháng đó.

[1] Tháng 12, ngày Đinh Dậu mùng một, Chính nghị đại phu Chương Đôn bị giáng làm Thông nghị đại phu, nhận chức Đề cử Động Tiêu cung ở Hàng Châu. Lúc này, triều đình thi hành chiếu thư ngày Kỷ Mùi tháng 8, vì Chương Đôn vừa mãn tang.

(Cựu lục chép: Do Gián nghị đại phu Lưu An Thế và Chu Quang Đình tâu rằng Chương Đôn cưỡng ép mua ruộng dân, phạm pháp, nên có mệnh lệnh này. Tân lục theo đó. Xét: Lưu An Thế và những người khác tâu không chỉ về việc Chương Đôn cưỡng ép mua ruộng dân, chi tiết đã ghi đầy đủ trong chương sớ. Ban đầu, có chỉ lệnh cho Chương Đôn mãn tang và nhận chức cung quan, Lưu An Thế lại tâu rằng việc này không đúng, nhưng triều đình cuối cùng không nghe theo.)

[2] Ngày Mậu Tuất, các thủ lĩnh lớn nhỏ dưới quyền Tây Phiên A Lý Cốt và Ôn Khê Tâm là Nhuyễn Lư Cước cùng bốn người khác được bổ nhiệm chức vụ và cấp lương bổng khác nhau, vì đã đến kinh đô tiến cống nên được ban ân.

[3] Ngày Canh Tý, nước Liêu cử sứ giả là Phụng Quốc quân Tiết độ sứ Gia Luật Thường, Phó sứ là Trung đại phu, Thái thường Thiếu khanh, sung chức Sử quán Tu soạn Sử Thiện Lợi đến chúc mừng lễ Hưng Long tiết.

[4] Ngày Tân Sửu, nước Hạ cử sứ giả đến chúc mừng lễ Hưng Long tiết.

[5] Hữu Gián nghị đại phu Phạm Tổ Vũ tâu: “Thần gần đây nhận được bản sao từ Xu mật viện: ‘Cao Dương Quan lộ Binh mã Kiềm hạt kiêm Hà Bắc đệ lục tướng Dương Vĩnh Tiết vì mẹ mất xin giải chức để chịu tang, sau đó theo lời tâu của Bản lộ Đô tổng quản ty xin không cho phép vị quan này giải chức chịu tang, để có người hợp lực lo việc. Vâng theo thánh chỉ, y theo lời tâu của Cao Dương Quan lộ Tổng quản ty.’ Thần xem lại quy định trong 《Nguyên Hựu biên sắc》: ‘Các võ thần chịu tang, nếu là Tiểu sứ thần^[1], hoặc nguyên là quân ban được đổi bổ, cùng những người đang giữ chức Quản quân hoặc làm Tổng quản, Kiềm hạt, Đô giám ở các lộ biên giới, Tri châu huyện, Đô giám thành, Trại chủ, Đô đồng Tuần kiểm, dù là Đại sứ thần, cũng không được giải chức; những người xin giải chức chịu tang, trừ những người được bổ nhiệm ở biên giới phải tâu xin chờ chỉ dụ của triều đình, còn lại đều được cho phép.’

Thần nghĩ rằng Tiểu sứ thần không được giải chức chịu tang đã làm tổn hại phong hóa hiếu trị, triều đình thương xót các quan nhỏ vì không có bổng lộc thì không thể tự nuôi sống, nên bất đắc dĩ chưa thay đổi. Từ Đại sứ thần trở lên, quan đã lên triều, bổng lộc đã đủ để nuôi sống, mà những người được bổ nhiệm ở biên giới cũng không được giải chức, những người xin chịu tang lại phải tâu xin chờ chỉ dụ, các quan trấn thủ nhân đó tâu xin giữ lại, triều đình nể tình không thể từ chối, theo lệ bắt phải bỏ tang phục, chỉ có Địch Vịnh là con của Địch Thanh, được quan trấn thủ tâu xin, đặc cách cho giải chức. Hiện nay biên giới không khác gì nội địa, các quan trấn thủ gặp tang đều được giải chức, còn các tướng lĩnh khác, trách nhiệm nhẹ hơn quan trấn thủ, không có việc binh đao, mà vô cớ bắt bỏ tang phục, hoàn toàn vô lý. Nếu nói về tài năng, thì hiện nay võ thần thường lo thiếu người, há lại không có người để dùng? Nếu thương xót vì nghèo khó, thì những người ở nội địa cũng vậy, sao chỉ thương xót người ở biên giới? Nếu coi việc giải chức là ân điển, phải đợi đến con của Địch Thanh mới cho phép, thì tang cha mẹ, không phân biệt sang hèn. Xưa kia, dân thường có tang, ba năm không phải đi lính, há lại làm quan đến chức triều mà không được để tang cha mẹ?

Thần ngu muội xin từ nay về sau, các Đại sứ thần trở lên chịu tang, dù là được bổ nhiệm ở biên giới, đều được giải chức chịu tang; nếu gặp việc biên giới, thì cho phép bản lộ tâu xin giữ lại, tùy theo chỉ dụ của triều đình, để các võ thần đều biết lễ pháp, có ích cho phong hóa, mà khi cần dùng người, cũng không mất đi chế độ tùy nghi trong việc binh đao. Nếu thấy lời thần là đúng, xin giao cho hữu ty sửa đổi.” Thiếp hoàng: “Thần nghĩ rằng lễ bỏ tang phục vốn không phải là phép xưa, thời tổ tông, quan văn võ còn ít, nên theo quy chế tạm thời của đời trước, không cho giải chức. Nay thời bình đã lâu, số quan lại ngày càng nhiều, nên để người ta biết lễ giáo. Nếu gặp việc biên giới, cần võ thần ra sức, thì bắt bỏ tang phục, cũng không có gì không được.”

[6] Ngày Nhâm Tý, Kinh Đông Lộ chuyển vận ty tâu: “Theo chỉ dụ triều đình, sông Thanh Hà thuộc bản lộ thông với các lộ Giang, Chiết, Hoài Nam, thuyền bè qua lại chở hàng hóa. Do hai ghềnh Lã Lương và Bách Bộ ở Từ Châu nước chảy xiết, cạn và nguy hiểm, cùng với thủy thủ, trâu lừa, phu kéo thuyền, người bốc vác trăm cách ngăn trở, làm hư hỏng thuyền bè, khiến khách buôn không đi lại được. Đã vâng chỉ sai Tri huyện Tấn Lăng, châu Thường là Triệu Tủng và chọn Thông phán châu Tề, Triều thỉnh lang Đằng Hi Tĩnh của bản lộ cùng đến hai ghềnh Lã Lương và Bách Bộ ở Từ Châu xem xét địa thế cao thấp, đào giếng, không có gì ngăn trở, thực sự có thể đào sông nguyệt hà, đắp đê đá, trên dưới đặt cửa cống, mở đóng đúng lúc để thông thuyền bè; cùng ước tính nhân công, vật liệu, tiền gạo quan phí, lợi ích lâu dài; và xin ở bản lộ không theo chế độ thường, chọn hai viên sứ thần chuyên trách giám sát quân lính, thợ thuyền thi công; cùng xin lưu lại Triệu Tủng và Đằng Hi Tĩnh cùng đảm nhiệm việc đề cử kiểm tra.” Được chấp thuận, trong đó số quân lính cần dùng, trừ số quân lính tu sửa sông ngòi của bản lộ không điều động, lệnh cho ty này chọn quân lính phục dịch ứng phó, nếu không đủ thì thuê mướn, lại cử riêng Triệu Tủng và Đằng Hi Tĩnh phụ trách việc đào sông, lệnh cho Kinh Đông Lộ chuyển vận ty và Từ Châu ứng phó.

(Bản mới bỏ đi.)

[7] Ngày Quý Sửu, Lễ bộ tâu: “Theo trạng của Đại nhạc chính Diệp Phòng: ‘Gần đây vâng sắc, ngày mùng một tháng giêng năm sau ngự điện, nay định lại nghi thức múa Uy gia tứ hải và Hóa thành thiên hạ.’ Hiệp luật lang Trần Nghi xem xét, không có gì thiếu sót, xin theo lời thỉnh cầu.” Được chấp thuận.

[8] Ngày Giáp Dần, xuống chiếu giảm quân đồn trú các lộ Phu Diên, lần lượt về doanh. Trước đây, người Hạ làm phản, các lộ Thiểm Tây tâu xin tăng quân đồn trú, nay đã thông cống, nên có lệnh này.

[9] Ba tỉnh và Xu mật viện tâu: “Trước đây đã ra lệnh cho Đô đề cử tu hà ty chọn một chỗ thuận lợi để chuyển dòng sông, điều động 80.000 dân phu, thuê thêm 20.000 người để làm công việc dẫn nước vào dòng chính. Ngoài ra, Bắc ngoại đô thủy thừa ty kiểm kế được số dân phu cần thiết để đào dòng chảy phía bắc sông lớn là 204.318 người, và số dân phu cần để đào dòng cũ là 74.456 người, tổng cộng hai hạng mục là 278.774 người. Nay Đô thủy giám thừa Lý Quân Huống và các quan khác kiểm kế và giảm xuống còn tổng cộng 194.098 người.” Triều đình ra chiếu lệnh cho tu hà ty tạm thời mở sông giảm lũ, số dân phu 80.000 người được giảm xuống còn 40.000 người để làm công việc đào sông; trong số dân phu mà Lý Quân Huống và các quan khác đã định, giảm xuống còn 100.000 người, lệnh cho tu hà ty điều phối và phân chia công việc, phần còn lại theo như chỉ đạo trước đây.

[10] Ngự sử trung thừa Lương Đào tâu: “Thần nghe nói sông Hoàng Hà là mối họa lớn của phương Bắc, không thể không trị. Lợi ích của dòng chảy về phía đông, ai cũng biết, triều đình xét thấy như vậy, bèn bàn việc tu sửa lại con đường cũ ở Tôn Thôn. Nhưng ba lần thay đổi mà công việc không thấy kết quả, chỉ làm dân chúng nghi ngờ, hao tổn sức nước, chẳng phải là kế sách hay. Việc sông cũng như việc biên cương, cần xem xét kỹ lợi hại, rồi quyết định một phương án, tin tưởng mà thực hiện, há có thể làm từng phần được sao? Nếu triều đình tin tưởng lợi ích của dòng chảy về phía đông, thì nên quyết đoán không do dự, dốc sức nước mà làm, không sợ khó nhọc, đó là tạm khó nhọc mà được lợi lâu dài; nếu cho rằng việc này làm khổ dân hao của, thì nên hoãn lại trong vài năm, thong thả rảnh rỗi, tích trữ vật dụng tính toán công việc, đợi khi có dư thừa, rồi một ngày hoàn thành, đó là dân nhàn mà công hiệu gấp bội. Trong hai việc này, xét chọn một, chỉ ở chỗ làm hay không làm mà thôi, há có thể dung túng kế sách nửa vời ở giữa sao?

Nay lại tiết kiệm nhân lực vật lực, cho rằng làm sông giảm lũ, may mà nước lũ chảy vào, cũng đã là may rồi. Thế nước lớn chảy về phía bắc, mạnh mẽ không thể ngăn chặn, lượng nước chia ra, vốn không thể nhiều. Nước đã không nhiều, dòng chảy dần dần êm dịu, dòng chảy êm dịu, cuối cùng sẽ thành bùn lắng, bùn lắng tích tụ, rồi đến nỗi tắc dòng. Nếu bùn lắng tắc con đường cũ, thì sẽ mất lợi ích của dòng chảy về phía đông, đó là tự bỏ kế sách lâu dài vậy. Nếu không làm sông giảm lũ, thì con đường cũ vẫn còn, cuối cùng sẽ có ngày nước quay lại; nếu làm sông giảm lũ, thì con đường cũ tất phải bỏ, lại không có kế sách đưa nước quay lại. Lợi hại như vậy, rất dễ thấy. Có người nói lúc nước lên, cũng cần chảy theo con đường cũ, nếu không làm sông giảm lũ, cũng sẽ bị bùn lắng, không thể tính trong một hai năm, phải làm ngay trong năm đó mới được. Điều đó không đúng. Vì nước lên, chỉ khoảng hai ba phần, có lúc tắc dòng, khi nước cạn, hơi nạo vét một chút, thì con đường cũ vẫn còn. Nước chia ra, tuy ít cũng phải bốn năm phần hoặc đến năm sáu phần, chảy liên tục không dứt, cho đến khi bùn lắng đầy mới tắc, càng sâu càng không thể nạo vét, con đường cũ há còn được sao?

Lại nói thế nước những năm gần đây nghiêng về phía đông, nên có thể làm dòng chảy về phía đông, nếu lệch đi, thì không thể làm lại được. Lời nói này thật có chỗ đáng lấy, nhưng trong một hai năm, chưa chắc đã đến mức đó, chỉ cần nghỉ ngơi một hai năm, nhân lực, vật dụng của nước đã có dư, thì có thể làm được. Thần cho rằng sông chảy về phía đông, tất nhiên là giữa dòng phía tây hơi êm dịu, phía dưới đã tích tụ bùn cát, đáy sông dần cao lên. Lâu ngày, đáy sông càng cao, thế nước không thể chảy về phía tây nữa. Thần ngu muốn xin bãi bỏ việc tu sửa sông giảm lũ, để giữ lợi ích lâu dài cho triều đình, không nặng nề mối họa của phương Bắc hiện nay. Kính mong bệ hạ đặc biệt xem xét kỹ, bảo các đại thần, bàn bạc kỹ lưỡng, nếu bảo đảm cuối cùng không hại gì đến việc đưa nước quay lại, thì cho làm; nếu không có lý do chắc chắn, may dùng lời thần, sớm ban hành.” Thiếp hoàng: “Hiện nay đúng là mùa làm ruộng, chưa được mưa xuân, khởi công lớn này, làm khổ dân động chúng, làm rối hòa khí âm dương, e rằng sẽ gây hạn hán. Nếu có thể bãi bỏ, xin sớm ban chỉ dụ.”

[11] Ba tỉnh tâu: “Các quan ở Lục tào, Học sĩ viện, Đài, Tỉnh, Tự, Giám, mỗi khi có bàn bạc việc chung, tùy việc xin cấp tiền. Tuy lúc đó nhiều ít không nhất định, nhưng vì không có hạn mức, nên chưa có quy định rõ ràng. Nay xin tham khảo và đặt ra mỗi viên từ hai quan đến một quan, các khoản tiền chi tiêu ở các nơi theo lệnh trước đây không thi hành nữa, còn lại đều theo chế độ cũ.” Vua đồng ý.

(Bản mới bỏ đi.)

[12] Thượng thư tỉnh tâu: “Các lại nhân ở kinh thành có lỗi được hưởng ân xá, ngoài việc được tha tội, không kể nặng nhẹ, không có biện pháp răn đe. Nay muốn rằng lại nhân có lỗi được hưởng ân xá, nếu việc hơi nghiêm trọng thì vẫn phải ghi vào sổ.” Vua đồng ý.

[13] Tả Gián nghị đại phu Lương Đào tâu: “Thần gần đây luận bàn việc tấu trình, cho rằng hiện nay thương nhân không đi lại, quốc gia thiếu hụt tài chính, xin bàn bạc tìm hiểu phép tắc của tổ tông, thông thương mở rộng tài chính. Lại cho rằng việc bãi bỏ quan lại quá khắc nghiệt, khiến công việc bị trì trệ, chức vụ bị bỏ bê, lòng người bất an, chỉ cốt làm qua loa, xin trước hết giảm bớt công việc và quan lại, nếu chưa thể làm ngay, thì hãy tạm giữ phép giảm một phần tư, để đạt hiệu quả lâu dài, những việc đã bàn mà chưa thi hành, xin đều bãi bỏ hết. Nay việc cắt giảm chi phí không cần thiết quá tỉ mỉ và gấp gáp, làm tổn hại nghiêm trọng thể diện quốc gia, khiến dân chúng oán giận, có hại cho chính sự, xin bãi chức quan được sai phái là Tống Triệu, giao việc này cho Hộ bộ xử lý dứt điểm. Lại cho rằng người đi thi ít học kinh nghĩa, nhiều người học thơ phú, xin không lấy riêng mỗi loại năm phần, chỉ căn cứ vào số người dự thi, dùng chỉ tiêu để khảo sát những người đạt yêu cầu. Mấy việc này, thần đã tham khảo ý kiến chung, thấy rõ lợi hại, mới dám trình lên triều đình, để bổ sung cho chính sự của bệ hạ dù chỉ một phần nhỏ. Thần nghĩ bệ hạ thông minh sáng suốt, trong ngoài đều kính ngưỡng, tình hình và sự việc không gì là không biết, ắt sẽ cho lời thần là đúng. Thần e rằng các đại thần đều có ý riêng, làm mê hoặc thánh thính, kính mong khi trình lên, xin quyết định thi hành ngay, để đạo trị nước được trong sáng, lòng người được vui vẻ. Việc này không phải là bổ ích nhỏ, mong bệ hạ lưu tâm.”

Tờ thiếp vàng viết: “Quan được sai phái ở sở cắt giảm chi phí không cần thiết là Tống Triệu, là kẻ tiểu nhân bon chen, không biết đại thể, đi lại cửa quyền quý, chuyên làm việc nịnh hót để được lòng, vì thế trong hàng đại thần có nhiều người ưa thích hắn. Kính xin ban chỉ dụ bãi miễn ngay, và không ban ân điển. Kính mong tuyên dụ, những việc giảm bớt quan lại đã ban lệnh thi hành, thì không thể thay đổi, những việc đã thu thập được mà chưa thi hành, xin đều bãi bỏ hết.”

(Lương Đào xin thông thương mở rộng tài chính vào ngày 7 tháng 6; bàn về khoa cử không hạn chế năm phần, phụ vào cuối tháng 6; tờ tấu hặc Tống Triệu này, căn cứ theo tờ mật sớ vào ngày 18 tháng 12, nay theo tờ mật sớ.)

[14] Long Đồ các Trực học sĩ, Trung tán đại phu, Tri Hà Dương Trần An Thạch được bổ làm Tả Trung tán đại phu, giữ nguyên chức Tri Đặng Châu.

[15] Điện trung Thị ngự sử Tôn Thăng tâu: “Thần nghe rằng, tráng niên ra làm quan, già cả thì nghỉ hưu, đó là đạo lý thông thường từ xưa đến nay; bảy mươi tuổi xin về hưu, đó là lễ pháp thường tình. Để tỏ rõ sự biết đủ, giữ gìn tiết tháo liêm khiết. Có những người thân gánh vác an nguy của thiên hạ, đức độ liên quan đến sự nặng nhẹ của triều đình, làm quan không được từ chối, lễ nghi càng thêm trọng hậu, đó không phải là điều có thể xem là thường lệ. Thần thấy Long đồ các Trực học sĩ, Tân tri Đặng Châu Trần An Thạch năm nay đã bảy mươi chín tuổi, không có công lao gì với quốc gia, không có đức độ gì với dân chúng, từ khi nhậm chức đến nay, chưa nghe thấy chính tích gì, mà khi làm Chuyển vận sứ Hà Đông, đã xu phụ theo thời luận, khởi xướng việc đào giếng muối, gây hại cho sinh linh cả một vùng. Trước đây ở Lại bộ, tinh lực đã hao mòn, ngày ngày chỉ ngủ mê, bị mọi người chê cười. Ra làm Tướng Vĩnh Hưng, cũng vì già yếu mà bị người bàn tán chê trách. Nay thêm vài năm tuổi, chỉ có lùi chứ không tiến, mà không biết dừng lại, tham lam vô liêm sỉ, ngồi không hưởng bổng lộc hậu hĩ, nhiều lần đổi chức ở các phiên trấn gần. Danh đức không nghe thấy, công nghiệp không có gì, mà ân lộc lại được ban như vậy, thì làm sao khích lệ được sĩ phu, tôn quý liêm sỉ? Thần mong Bệ hạ xét kỹ, ban cho một chức quan cung để sai khiến, hầu như các quan trong triều sẽ biết được nghĩa lý của sự biết đủ, chuyên tâm giữ gìn tiết tháo liêm khiết.” An Thạch sau đó được đổi làm Tri Châu Trịnh, một thời gian sau, mới được bổ làm Đề cử Sùng Phúc cung rồi mất.

(Ngày mùng 1 tháng 2 năm thứ 5, từ Hà Dương đổi làm Tri Châu Trịnh; tháng giêng năm Thiệu Thánh nguyên niên, mới được bổ làm Đề cử Sùng Phúc cung rồi mất. Truyện của An Thạch nói rằng từ Trịnh Châu xin làm Sùng Phúc, nhưng không rõ thời gian.)

[16] Hữu Triều thỉnh đại phu, Thương bộ Lang trương Trương An Thượng được quyền làm Tri Châu Tề, Triều tán đại phu, Đề điểm Khai Phong phủ giới các huyện trấn sự Phạm Tử Lượng được thăng làm Hữu Triều tán đại phu, Thương bộ Lang trung.

[17] Ngày Ất Mão, Tri Xu mật viện sự Tôn Cố, Môn hạ thị lang Lưu Chí, Thượng thư tả thừa Hàn Trung Ngôn tâu rằng: “Thần trộm thấy cố Thái tử trung doãn, Trực tập hiền viện Thạch Giới vào triều đại Nhân Tông, văn học và đạo đức nổi tiếng một thời, kinh thuật uyên bác, nghị luận kiên định, lấy việc duy trì danh giáo làm trách nhiệm của mình. Ông từng dùng Tôn Phục, Hồ Viện làm Quốc tử giám trực giảng, giáo dục nhân tài, phong khí sĩ phu thay đổi lớn, nên đến nay bàn về trường học, người ta vẫn khen ngợi phong khí thời Khánh Lịch. Tuy nhiên, Thạch Giới chí khí cương trực, không chịu uốn mình theo thế tục, lại thích phân biệt chính tà, ghét ác quá rõ ràng, vì thế đắc tội với quyền quý, bị đẩy đưa, hãm hại, đến chết vẫn không thôi, thiên hạ đều thấy oan cho ông. Sau này, dù những lời vu cáo đã được làm sáng tỏ, nhưng qua nhiều năm, không còn ai nhắc đến. Nay nghe con ông bị xếp vào dân thường, không có nghề nghiệp, ngày ngày chịu cảnh đói rét, sĩ phu đều than thở, cho rằng thánh triều trọng hiền tài, không nên để con cháu danh thần phải lâm vào cảnh khốn cùng như vậy. Thần kính mong bệ hạ đặc biệt ban chiếu cho các cơ quan, ghi nhận hậu duệ của Thạch Giới, ban cho một người con hoặc cháu một chức vụ, để họ có được chút bổng lộc, không để dòng dõi danh thần bị mai một, nhằm thể hiện ý nghĩa tôn vinh người tốt của thánh triều, và khuyến khích những người giữ vững trung nghĩa trong thiên hạ.” Tờ thiếp vàng viết: “Thời Nhân Tông, các chức vụ như Thạch Diên Niên, Trực giảng Tôn Phục sau khi qua đời, con cháu đều được bổ nhiệm làm quan; gần đây, con cháu của Lã Hối, Bao Chửng, Lưu Tường cũng được ban ơn, mỗi người đều được giao chức vụ, thiên hạ đều cảm động. Như hậu duệ của Thạch Giới, cũng nên được ghi nhận, kính mong xét theo thể lệ mà thi hành.”

(Ngày 22 tháng giêng năm thứ 5, bổ nhiệm Thạch Sư Trung.)

[18] Ngày Mậu Ngọ, Môn hạ tỉnh tâu: “Các văn bản được chỉ thị từ Tam tỉnh tấu lên, trước đây chỉ trình bày sự việc, trong đó có thể có chỗ chép không đầy đủ, hoặc bị bỏ sót sự kiện.” Chiếu rằng từ nay về sau, lập mẫu định sẵn, dán kèm với tờ lục hoàng để trình lên.

(Bản mới đã bỏ đi. Ngày 12 tháng 10, lời tâu của Lưu An Thế nên tham khảo.)

[19] Ngự sử Trung thừa Lương Đào tâu: “Thần thấy chức Giám sát Ngự sử khuyết đã lâu, chức Thị ngự sử gần đây có thăng bổ nhưng chưa bổ người. Thần nghĩ rằng nơi giữ kỷ cương, cần chọn người tài, chức quan làm tai mắt không thể để trống. Huống chi hiện nay những người tài giỏi đang chờ được dùng vẫn bị chậm trễ, những người ngay thẳng đã qua thử thách chưa được khen thưởng, nên tăng cường tuyển chọn công khai để phù hợp với dư luận trong sạch. Mong bệ hạ đặc biệt ban chỉ dụ, sớm bổ nhiệm Thị ngự sử, nếu lại cho cử quan, cũng xin xem xét chế độ gần đây để thi hành, khiến trong ngoài biết ý của thánh chúa mở rộng đường lối ngôn luận, làm sáng tỏ việc chính sự.” Dán tờ vàng: “Thần thấy gần đây các quan Hàn lâm học sĩ đến hai tỉnh theo thánh chỉ lại cùng cử hai viên Ngự sử, xin triều đình trước hết chọn bổ để lấp chỗ khuyết. Thần nghe nói những người trước đây được bổ làm Ngự sử, nhưng giữa chừng vì lời nói trái ý đại thần mà bị bãi chức, phần nhiều là người tài giỏi, xin bệ hạ xem xét kỹ lưỡng, cho họ được phục chức để mở rộng con đường thu nạp nhân tài.” (Cựu lục chép tóm tắt lời của Đào, nay chép đầy đủ.) Chiếu cho Ngự sử Trung thừa cử hai viên quan, các quan Gián nghị đại phu trở lên ở hai tỉnh chưa từng cử Giám sát Ngự sử, cùng cử hai viên để tâu lên.

(Chiếu theo Cựu lục.)

[20] Cùng ngày, chiếu rằng Văn Ngạn Bác nhiều lần xin nghỉ hưu, đợi đến giữa xuân sẽ thi hành.

(Theo Chính mục thêm vào. Cuối tháng giêng năm thứ 5, Phạm Tổ Vũ nói…)

[21] Lý Khang, Tả Triều tán lang, được bổ làm Đô quan lang trung.

[22] Ngày Canh Thân, Từ Đạc, Triều phụng lang, được thăng làm Tả Triều phụng lang, Chính tự.

[23] Hình bộ tâu: “Quan Đại Lý tự, theo điều lệ cũ, chỉ những người từng làm quan ở ngoài, xử án sai khiến người bị tội đồ trở lên đã thi hành, hoặc xử sai tội chết, mới không được dự tuyển; điều lệ mới lại thêm vào những người làm quan Đại Lý tự xử sai án đồ trở lên ba người, hoặc tội chết một người, cũng không được dự tuyển. Thần cho rằng Đại Lý tự hàng ngày xử các án nghi ngờ trong thiên hạ, tuy đã dốc hết tâm lực, nhưng vì văn án nhiều, không tránh khỏi sai sót. Hơn nữa, còn có những trường hợp nghi ngờ giữa nặng nhẹ, nếu vì hỏi cật vấn mà thay đổi phán quyết, cũng là sai lầm, thực là số người bị loại quá nhiều, thần lo rằng những người tinh thông, am hiểu, chỉ vì vướng mắc^[2], mà không được dự tuyển, điều này chưa tiện. Xin cho sửa trong điều lệ, đổi ba người thành năm người, đổi một người thành hai người.” Được chấp thuận.

[24] Lễ bộ tâu: “Các lộ xin thi cử, chiếu chỉ cho phép thi Kinh nghĩa kiêm thêm thi phú tiến sĩ và Kinh nghĩa tiến sĩ, số người đỗ mỗi loại lấy năm phần. Nhưng lo rằng số người dự thi hai khoa không đều, nếu cứ định năm phần thì có vẻ chưa hợp lý, xin được lấy đều. Xét thấy hai khoa tiến sĩ, cách thi khác nhau, thí sinh có nhiều ý kiến về mức độ khó dễ; hơn nữa số người dự thi không cố định, nên số người đỗ khó mà cân đối, cuối cùng không phải là cách làm thông thường, có vẻ không thể áp dụng lâu dài.” Chiếu chỉ: “Khoa trường năm sau, căn cứ vào số điểm của thí sinh sau khi thi xong để lấy đều. Khoa trường lần sau, số người đỗ không thi phú, theo chiếu chỉ ngày 5 tháng 6 năm Nguyên Hựu thứ 3, nếu có thí sinh chưa quen thi phú^[3], cho phép theo cách cũ lấy người đỗ, nhưng không được quá một phần ba số người đỗ^[4]. Về sau đều theo chiếu chỉ ngày 12 tháng 11 năm Nguyên Hựu thứ 2. Thi tiến sĩ chia làm bốn trường: Trường thứ nhất thi hai bài Kinh nghĩa, một bài Luận ngữ hoặc Mạnh tử; trường thứ hai làm một bài luật phú, một bài luật thi; trường thứ ba làm một bài luận; trường thứ bốn hỏi ba câu về Tử, Sử và thời vụ. Căn cứ vào kết quả bốn trường để quyết định đỗ trượt và xếp hạng, trong đó giảm một câu hỏi về thời vụ.”

(Chính mục chép: Khoa trường năm sau, căn cứ vào số điểm của thí sinh sau khi thi xong để lấy đều, khoa trường lần sau, không thi phú chỉ lấy ba phần, về sau theo điều lệ ngày 12 tháng 11 năm Nguyên Hựu thứ 2^[5]. Ngày 18 tháng 12, Lương Đào tâu…; ngày 18 tháng 10, Tô Thức tâu… có thể tham khảo.)

[25] Ngày Tân Dậu, Vua phê rằng: “Nghe nói gần đây có chỉ huy, các chức đề cử, đề điểm ở các cung quán như Tập Hi, Lễ Tuyền, chỉ được phép kiểm tra quan vật ngoài thời gian quy định và ký nhận sổ sách hàng ngày, còn lại đều do Hồng Lư tự thi hành. Nay các chức đề cử, đề điểm ở các cung quán trong kinh khác với các chức đề cử, đề điểm ở các cung quán ngoài kinh, như việc đi tuần hành ngoài thời gian quy định, nếu mọi việc đều giao cho một cơ quan Hồng Lư tự đảm nhiệm, ắt sẽ dẫn đến thiếu sót, và e rằng lâu dài khó thực hiện. Có thể trừ việc giảm bớt quan lại và lộc lại, còn lại đều giữ nguyên như cũ.”

[26] Ngày Nhâm Tuất, nước Liêu sai sứ là Tiêu Vĩnh Hối, Tiết độ sứ Bảo An quân, Gia Luật Khoan, Tiết độ sứ Trường Ninh quân; phó sứ là Lưu Tòng Hối, Triều nghị đại phu, Thủ Bí thư thiếu giám, Diêu Cảnh Sơ, Phòng ngự sứ Quảng Châu đến chúc mừng ngày chính đán.

[27] Ngày Quý Hợi, Trung thư tỉnh tâu: “Đề cử thực lục, Tể thần Lã Đại Phòng tâu rằng việc biên soạn thực lục của Thần Tông hoàng đế, nay đã hoàn thành bản thảo, nhưng chưa qua khâu biên tập, kiểm tra và đối chiếu, công sức bỏ ra không ít. Các quan lại từ chức tu soạn trở xuống cùng các khoản cấp thêm, xin theo lệ biên soạn thực lục của Nhân Tông hoàng đế, nay vẫn chi trả như cũ, đợi khi viết xong và dâng sách lên sẽ ngừng chi trả.” Vua đồng ý.

[28] Ngày Giáp Tý, Bảo Văn các đãi chế, Tri Dĩnh châu Tăng Triệu được bổ nhiệm làm Tri Đặng châu. Tả Gián nghị đại phu Lưu An Thế tâu: “Triệu vốn tính gian xảo, xu hướng lệch lạc. Trước đây, Thái Xác phỉ báng Vua cha, khiến thần dân trong thiên hạ đều căm phẫn, thế mà Triệu lại đề xướng tà thuyết, làm rối loạn dư luận, thậm chí mưu mô với chấp chính, lừa dối đồng liệt, bất cứ việc gì có thể cứu Xác đều không từ chối. Nhờ ơn thánh minh của bệ hạ, Xác mới bị xử đúng tội, Triệu không yên lòng, bèn xin bổ nhiệm ngoài. Bệ hạ khoan hậu, tha tội mà không giết, lại còn cho giữ chức tòng quan, ra trấn nhậm quận gần, khiến sĩ phu bàn tán không ngớt. Đến Dĩnh châu chưa đầy nửa năm, đã vội đổi sang trấn nhậm nơi khác, không những không thể tỏ rõ thị phi cho thiên hạ, mà còn khiến khí thế hung ác của tiểu nhân ngày càng lớn mạnh. Kính mong thánh từ xem xét sự tình, thu hồi mệnh lệnh mới, để thỏa lòng công luận.” Chiếu cho Tăng Triệu đổi làm Tri Tề châu.

(Việc đổi làm Tri Tề châu diễn ra vào ngày 11 tháng giêng năm sau, nay ghi chung vào đây.)

[29] Tháng này, Hựu châu dâng tờ trình: cách thành 10 dặm là đất canh tác, ngoài 10 dặm là đất không cày cấy^[6], dùng làm đất cỏ.

(Chính mục có ghi việc này, ngày 24 tháng giêng năm sau có thể tra cứu.)

[30] Tả Gián nghị đại phu Lưu An Thế tâu: “Thần từ cuối tháng trước nghe truyền thánh chỉ tạm ngừng giảng diên. Lúc ấy gần đến tiết Hưng Long, nghĩ rằng sẽ có yến tiệc, nên tạm ngừng việc đến Nhĩ Anh để hoàn thành lễ mừng. Nay đã nửa tháng, không có việc chính sự gì, cũng không phải vì tuyết lớn giá rét như năm ngoái, mà các bề tôi khuyên giảng lâu không được diện kiến long nhan, thần đã nghi ngờ. Gần đây, dân gian đồn đại rằng trong cung đang tìm nhũ mẫu, thần nghĩ bệ hạ còn trẻ, chưa lập hoàng hậu, những thú vui xa hoa chắc không làm lay động tấm lòng sâu xa, tuy nghe lời đồn, chưa từng tin ngay. Nhưng gần đây người đồn càng nhiều, xét ra có cơ sở. Thần kém cỏi giữ chức ngôn quan, nên can ngăn từ lúc mới manh nha. Kính nghĩ hoàng đế bệ hạ được trời ban thông minh thánh trí, kế thừa đại nghiệp, thái hoàng thái hậu bệ hạ nhân từ chính trực, bảo hộ chu toàn, trong thiên hạ không ai không lắng nghe, trông chờ phong hóa. Thế mà có kẻ bàn tán rằng bệ hạ dần xa rời kinh điển của tiên vương, gần gũi nữ sắc hậu cung, tiếng đồn lan truyền, thực tổn hại thánh đức. Xưa Vua Nghiêu nhận mệnh trời, chỉ lo cho thiên hạ, không dám lấy ngôi vị làm vui. Thành Thang không gần thanh sắc, không tích trữ của cải, ghi chép trong sách vở, muôn đời ca ngợi. Hoàng đế bệ hạ không thể không gắng sức, thái hoàng thái hậu không thể không khuyên nhủ. Kính mong thánh từ vì đại kế tông miếu xã tắc, trong lúc nhàn rỗi, thường xuyên đọc kinh điển, lại dẫn các bề tôi gần gũi, cùng bàn luận về yếu lĩnh trị loạn xưa nay, việc chính sự hiện tại, để họ trình bày hết, giúp ích cho thánh học. Đừng đắm chìm vào sở thích mà quên điều răn dạy, thì thiên hạ may mắn biết bao!”

(Ngày 8 tháng 12, tiết Hưng Long.)

[31] Trước đó, Cấp sự trung Phạm Tổ Vũ dâng sớ lên hoàng đế rằng:

[32] Thần thấy từ khi Bệ hạ lên ngôi đến nay, ngồi ngay ngắn, giữ im lặng, chuyên tâm vào việc học hỏi. Thần hầu cận ở tòa kinh tịch đã nhiều năm, thấy Bệ hạ được trời ban cho trí tuệ thiên bẩm, đức độ thánh thiện thuần hậu, tiếp đãi bề tôi ngày nào cũng như một^[7], chưa từng có chút sai sót nào. Đây thực là do trời cao phù hộ hoàng gia, bảo vệ dân chúng, là phúc lớn vô biên của tông miếu xã tắc. Kính nghĩ, Thái Tổ hoàng đế dựng nên cơ nghiệp, chịu gió dầm mưa, dẹp yên loạn lạc, lập nên cơ đồ vạn đời cho con cháu. Truyền đến Thái Tông, rồi đến Chân Tông, đều đạt được thái bình. Nhân Tông lên ngôi khi mới 13 tuổi, nhờ có Chương Hiến Minh Túc thái hậu giúp ổn định đất nước, điều hòa tính tình của Thánh thượng, nên trong 42 năm^[8], ân đức thấm sâu vào lòng dân, đến nay thiên hạ vẫn nhớ mãi không quên. Anh Tông từ phủ đệ vào kế vị, được bốn biển đồng lòng yêu mến. Tiên đế chăm chỉ lo việc trị nước, sớm khuya vất vả, tự mình lo toan mọi việc, được 19 năm, không may sớm bỏ thiên hạ. Bệ hạ lên ngôi khi mới 10 tuổi^[9]. Lúc ấy, lòng người lo sợ, nguy nan vô số, may nhờ Thái hoàng thái hậu bảo vệ giúp đỡ, vượt qua gian nan, đuổi bọn gian tà, tiến cử người trung lương, chiếu lệnh ban ra, trăm họ vui mừng. Mấy năm nay, trong ngoài yên ổn, Bắc Địch Tây Nhung không ai không thuận theo. Đó đều là nhờ đức của Thái hoàng thái hậu, thần không biết Bệ hạ sẽ lấy gì để báo đáp?

[33] Thần trộm nghĩ, bệ hạ báo đáp Thái hoàng thái hậu, chỉ ở việc tiến đức và yêu thân mà thôi. Bệ hạ tiến đức, thì sẽ là bậc chúa tể thái bình cao cả, làm rạng rỡ sự nghiệp của tổ tông, phát huy lời dạy của Thái mẫu, khiến người trong thiên hạ đều vui mừng mà nói: “Đức của tổ tông, sức của Thái hoàng thái hậu.” Như thế, thì không chỉ trời cao tổ tông phù hộ bệ hạ, mà Thái hoàng thái hậu cũng không uổng công lao. Bệ hạ yêu thân, thì không có bệnh tật, không để Thái hoàng thái hậu lo lắng. Mạnh Vũ Bá hỏi về hiếu, Khổng Tử nói: “Cha mẹ chỉ lo con cái có bệnh.” Nỗi lo của cha mẹ, không gì thiết tha hơn việc con cháu có bệnh tật, ngày sau bệ hạ có con, ắt sẽ tự hiểu. Bệ hạ nếu không tiến đức, không yêu thân, dù có dùng của cải khắp bốn biển chín châu để phụng dưỡng, cũng chưa đủ gọi là hiếu. Thần từ mùa thu năm nay nghe người ngoài nói, bệ hạ ở hậu cung đã có người được sủng ái, thần lúc đầu nghe, không tin, nhưng mấy tháng nay, người đồn càng nhiều, có người nói đã có người mang thai sắp sinh. Lời đồn khởi phát, ắt có nguyên do, thần tuy ngu muội, nhưng không thể không nghi ngờ, nên dám trước việc khẩn thiết trình bày.

[34] Bệ hạ trong tiếp nhận lời dạy từ ái, ngoài chăm chỉ học tập thánh hiền, đang nên kính sợ để thờ trời đất, thành kính hiếu thuận để phụng thờ tông miếu, nghĩ đến sự vất vả của sáu bậc thánh, nhớ đến sự gian nan của đế nghiệp, người khắp bốn phương không ai không ngẩng đầu dõi chân, chăm chú lắng nghe, xem nghe ánh sáng đức nghiệp, danh tiếng vang dội của Bệ hạ, mong đợi thái bình, Bệ hạ há không nên thận trọng sao? Nay Bệ hạ chưa lập trung cung, mà đã sớm gần gũi tả hữu, ham sắc hại tính, tổn thương quá sớm, có hại cho thánh đức, không ích gì cho thánh thể, đó là điều thần rất lo lắng. Khổng Tử nói: “Quân tử có ba điều cần giữ gìn, lúc trẻ tuổi, khí huyết chưa ổn định, cần giữ gìn ở sắc dục.” Ý nói người trẻ tuổi khí huyết chưa ổn định, mà sớm tổn thương gốc rễ, thì sẽ giảm phúc thọ, nên quân tử phải giữ gìn. Bệ hạ năm nay mười bốn tuổi, mà sinh vào tháng mười hai, thực ra mới mười ba tuổi, đây há phải là lúc gần gũi nữ sắc sao?

Bệ hạ trên gánh vác trọng trách của trời đất, tổ tông, xã tắc, giữ gìn cơ nghiệp trăm ba mươi năm của tổ tông, làm cha mẹ của muôn dân, há không nên yêu quý thánh thể sao? Mạnh Tử nói: “Việc gì là lớn nhất? Phụng sự cha mẹ là lớn nhất. Giữ gìn gì là lớn nhất? Giữ gìn thân thể là lớn nhất.” Giữ gìn thân thể là để phụng sự cha mẹ, yêu quý thân thể là để yêu quý thiên hạ. Bệ hạ trên có Thái hoàng thái hậu, Hoàng thái hậu, Hoàng thái phi, vui buồn đều liên quan đến một thân Bệ hạ, há không nên yêu quý thân thể sao? Hiện nay lòng quần thần, tình muôn dân, đều mong triều đình như từ thời Thiên Thánh trở lại đây, chỉ mong Bệ hạ noi gương Nhân Tông mà thôi. Cơ nghiệp trăm ba mươi năm của tổ tông, như bảo vật không tỳ vết; đức hạnh thuần khiết của Bệ hạ, như ngọc quý không vết xước. Thần trộm nghĩ Bệ hạ nên quý trọng, yêu thương, giữ gìn thân thể, Bệ hạ há không nên yêu quý thân thể sao? Thần nghe Nhân Tông trước khi lập hoàng hậu, chưa từng gần gũi hậu cung, nên khí thể khỏe mạnh, ở ngôi lâu nhất. Nay thần thấy Bệ hạ khí lực yếu ớt, e rằng không được như Nhân Tông lúc trẻ, há không nên yêu quý thân thể sao? Các bậc quân chủ đời trước trải qua nhiều việc, mới có thể hiểu rõ tình hình thiên hạ. Nay Bệ hạ sinh trưởng trong cung cấm, chưa biết sự vất vả của việc cày cấy, chưa thấy sự thật giả của con người, chưa quen việc chính sự quốc gia, chưa đọc hết lời dạy của thánh nhân trong lục kinh, chưa xem hết bài học hưng vong trong sử sách. Thiên hạ rộng lớn, vạn sự phức tạp, việc gì chẳng liên quan đến suy nghĩ của Bệ hạ, há không nên yêu quý thân thể sao?

[35] Cổ nhân có câu: “Hậu cung nhiều sắc đẹp thì người hiền ẩn mình; kẻ nịnh thần được dùng thì bề tôi can gián bị bịt miệng.” Bệ hạ đang tuổi thanh xuân, nên chú trọng kinh thuật, gần gũi bậc chính nhân, đề cao sự giản dị, loại bỏ xa hoa, không nên sớm để ý đến nữ sắc, khiến thiên hạ thất vọng, mở đường cho lòng dạ tiểu nhân. Tại sao vậy? Nếu bệ hạ yêu thích đức hạnh, người hiền sẽ động lòng, muốn giúp bệ hạ tu dưỡng đức hạnh, lo toan cho sự an định của thiên hạ, nên có lợi cho bệ hạ; nếu bệ hạ ham mê sắc đẹp, kẻ tiểu nhân sẽ động lòng, muốn thỏa mãn dục vọng của bệ hạ, mưu cầu phú quý cho bản thân, nên gây hại cho bệ hạ. Người hiền tiến lên thì thiên hạ thịnh trị, kẻ tiểu nhân tiến lên thì thiên hạ loạn lạc. Điều mà bậc quân chủ yêu thích không chỉ liên quan đến lợi hại của bản thân, mà còn ảnh hưởng đến sự thịnh trị hay loạn lạc của thiên hạ, không thể không thận trọng. Bệ hạ đứng trước hai lựa chọn này, sẽ chọn điều gì?

[36] Xưa kia, Hán Thành Đế từ khi còn là thái tử đã nổi tiếng ham mê sắc đẹp, sau này buông thả dục vọng không chừng mực, cuối cùng trở thành vị Vua hôn ám của nhà Hán, cơ nghiệp nhà Hán bị hủy hoại từ Thành Đế, há có thể không thận trọng từ những việc nhỏ sao! Đường Thái Tông muốn nạp con gái của Trịnh Nhân Cơ vào cung, Ngụy Trưng can gián nên dừng lại. Thời Hiến Tông, giáo phường xưng là có chỉ mật tuyển con nhà lương gia vào cung, Lý Giáng dâng sớ can gián, mới dừng lại và trả hết về. Cuối thời Văn Tông, con gái của Lý Hiếu Bản vào cung, Ngụy Mô can gián, liền cho ra ngoài. Bề tôi trung thành thời xưa yêu quý Vua, tất ngăn chặn tà tâm, phòng ngừa dục vọng, đặt Vua vào nơi không có lỗi lầm, khiến thiên hạ không thể chê trách. Điều mà bậc quân chủ yêu quý nhất là bản thân, bề tôi cũng yêu quý nhất là bảo vệ thân thể của Vua. Thần được giao nhiệm vụ khuyên giảng, lấy việc phụ đạo thánh đức làm trách nhiệm, mang nỗi lo lắng này đã hai ba năm. Không thể nói từ khi chưa xảy ra, khiến bệ hạ đã có tiếng đồn lan ra ngoài, đó là tội của thần. Nay nếu thần vẫn không nói, ngày sau bệ hạ có thể chuyên tâm vào thanh sắc, giao quyền cho bề tôi, kỷ cương đổ nát, chính sự hỗn loạn, khiến thiên hạ coi bệ hạ là vị Vua buông thả dục vọng, thì tội của thần há có thể tha thứ được? Dù hối hận muôn vàn, cũng không kịp nữa.

[37] Kính mong bệ hạ xem xét lời thần, chuyên tâm nhất ý, gắng sức học hỏi, ngày càng mới mẻ đức nghiệp, không lúc nào nhàn rỗi, phụng sự cha mẹ thì nghĩ đến hiếu, ở nơi cư trú thì nghĩ đến kính, hành động thì nghĩ đến lễ, tế tự thì nghĩ đến thành, sử dụng đồ dùng thì nghĩ đến kiệm, nuôi dưỡng dân chúng thì nghĩ đến nhân, sai khiến người thì nghĩ đến thứ, tâm thì nghĩ đến đạo, nhìn thì nghĩ đến chính, khi ăn thì nghĩ đến cái đói của thiên hạ, khi mặc thì nghĩ đến cái lạnh của thiên hạ. Bệ hạ mỗi lần nghĩ đến điều này mà không ngừng gắng sức học hỏi, thì sẽ lấy đạo đức làm đẹp, lấy nhân nghĩa làm tốt, há thanh sắc có thể làm thay đổi được sao? Chỉ mong bệ hạ kiềm chế tình cảm, hạn chế dục vọng, lấy việc yêu thương nuôi dưỡng thân thể thánh thiện làm đầu, thì mọi loài động thực vật đều được hưởng phúc, sinh linh may mắn biết bao! (Tổ Vũ tập khất tiến đức ái thân sớ tự nói: Ngày 23 tháng 12 năm Nguyên Hựu thứ 4 dâng lên.) Lại dâng sớ lên Thái hoàng thái hậu rằng:

[38] Thần kính thấy bệ hạ trị vì thiên hạ đến nay đã năm năm, sớm tối xem triều, tự mình quyết định mọi việc, nỗi khổ tâm hao sức, tất cả đều vì tổ tông xã tắc và trăm họ nhân dân, để đem thiên hạ thái bình giao phó cho hoàng đế. Thần ngu muội cho rằng bệ hạ lo lắng chăm chỉ việc thiên hạ, tất phải lo trước cái gốc của thiên hạ; yêu thương nuôi dưỡng dân chúng thiên hạ, tất phải yêu thương trước thân thể một người. Thân thể một người chính là cái gốc của thiên hạ. Mạnh Tử nói: “Cái gốc của thiên hạ là ở nước, cái gốc của nước là ở nhà, cái gốc của nhà là ở thân.” Sự an nguy của thiên hạ hệ ở thân thể một người quân vương, thân an thì thiên hạ an; sự trị loạn của thiên hạ xuất phát từ tâm một người quân vương, tâm chính thì thiên hạ chính. Muốn trị thiên hạ, tất phải an thân trước; muốn chính thiên hạ, tất phải chính tâm trước. Hai điều này là việc cấp bách hiện nay, là kế sách lâu dài vậy.

[39] Bệ hạ trong thì bảo vệ thánh thể, điều hòa sinh hoạt, ngoài thì giúp hoàn thiện đức độ, khuyến khích học vấn, trước đây chưa từng nghe có chút sai sót nào. Nay nghe được thì khác xưa, dư luận bên ngoài xôn xao, đều nói hoàng đế đã gần gũi nữ sắc, hậu cung sắp có người mang thai, người có hiểu biết nghe thấy, không ai mà không lo lắng. Hoàng đế năm nay mười bốn tuổi, thực ra mới mười ba tuổi. Nhà giàu có ngàn vàng, có con trai mười ba tuổi, còn không muốn cho gần nữ sắc, huống chi là bậc chúa tể muôn xe? Bệ hạ yêu thương con cháu mà không để ý đến việc này, không phải là đạo yêu thương con cháu. Ví như cây đẹp đang lớn, đúng lúc cần vun trồng chăm bón, để đợi nó che mát vươn cao, nếu chặt phá gốc rễ, há chẳng hại sao? Thần từng thấy Tư Mã Quang nói rằng Chương Hiến Minh Túc Thái hậu bảo vệ Nhân Tông hoàng đế, rất có phương pháp, từ khi lên ngôi đến trước khi lập hoàng hậu, Nhân Tông ở không rời nội cung của Chương Hiến, nên thánh thể khỏe mạnh, tại vị lâu dài nhất. Chương Hiến đối với Nhân Tông, công lao này lớn nhất. Thần tra cứu quốc sử, Nhân Tông lúc còn bú mớm, Chương Hiến sai Chương Huệ Thái hậu chăm sóc, Chương Hiến nhiếp chính, Nhân Tông sinh hoạt ăn uống, Chương Huệ đều cùng ở bên, nên việc bảo vệ phù trợ, ân tình chu đáo. Như vậy thì Chương Huệ bảo vệ Nhân Tông, chính là ý của Chương Hiến Thái hậu. Nay Bệ hạ nhiếp chính, ngày có vạn việc, còn việc bảo vệ chăm sóc hoàng đế, thần không biết có ai như Chương Huệ không? Nếu chưa được như Chương Huệ, thì Bệ hạ há chẳng nên để ý sao?

[40] Bệ hạ lấy việc triều chính trách nhiệm cho tể tướng, việc biên cương trách nhiệm cho tướng soái, những thiếu sót của bậc quân chủ, tà chính của quần thần trách nhiệm cho gián quan và ngự sử, việc học vấn của hoàng đế trách nhiệm cho các quan giảng đọc. Nếu việc triều chính không được trị lý, đó là tội của tể tướng; biên cương không yên ổn, đó là tội của tướng soái; thiếu sót của bậc quân chủ không được biết đến, tà chính của quần thần không được phân biệt, đó là tội của gián quan và ngự sử; học vấn của hoàng đế không tiến bộ, đó là tội của chúng thần. Đến như những chi tiết trong sinh hoạt hàng ngày của hoàng đế, những ham muốn cá nhân, đây là những việc thiết thân nhất, há lại không có người chịu trách nhiệm sao? Bệ hạ đọc rộng sử sách, thấu hiểu cổ kim, các bậc đế vương xưa, có ai không vì nữ sắc mà tổn hại phúc thọ? Chỉ vì tổn thương quá sớm, thất bại vì không có chừng mực mà thôi. Nghĩ đến đây, thật là lời răn đau xót. Thần vì thế không tránh khỏi tội chết, xin dâng lời này lên bệ hạ.

[41] Kính mong Bệ hạ cùng Hoàng thái hậu, Thái phi bàn luận kỹ việc này, nếu có tổn hại đến thánh đức, không có lợi cho thánh thể, nên răn dạy các quan bảo phó, khiến họ lấy việc làm gương mẫu. Nay thánh tâm đã biết rõ, tuy không thể ngăn ngừa từ trước, nhưng vẫn có thể ngăn chặn khi sự việc sắp xảy ra. Đợi khi trung cung đã được xây dựng, sau đó dần dần mở rộng con đường kế tự, thì Bệ hạ cũng có thể không phải lo lắng nhiều. Nếu bây giờ không ngăn chặn kịp thời, nữ sắc tranh nhau tiến cử, vài năm sau, đức hạnh suy đồi, chính trị rối loạn, mọi việc đều có thể xảy ra, Bệ hạ dù muốn hối hận cũng không kịp nữa! Thần thấy Hoàng đế thiên tư thuần khiết, có tư chất của bậc thánh nhân, tuổi càng lớn thì đức càng tiến bộ, đang lúc hướng về học tập để nuôi dưỡng thánh công, thiên hạ đều ngóng trông ánh sáng mới, lắng nghe danh tiếng vang dội. Sự phát triển của trí tuệ, sự sâu sắc của minh triết, đều liên quan đến thời điểm mười lăm, mười sáu tuổi, không thể để lỡ mất. Bệ hạ nhất định muốn Hoàng đế khí chất khỏe mạnh, đức tính thành tựu, để làm phúc lớn vô biên cho tông miếu^[10], không gì cấp thiết hơn ngày nay, không nên để tiếng hiếu sắc lan truyền khắp thiên hạ, làm mất lòng dân. Thần vì thế mà không ngừng lo lắng, chỉ mong Bệ hạ suy nghĩ sâu xa, xem xét lời nói điên rồ của thần. Tờ tâu đều được giữ lại trong cung.

(Tờ tâu của Tổ Vũ tập lên Thái hoàng thái hậu, xin bảo vệ thánh thể Hoàng đế, tự chú rằng: ngày 25 tháng 12.)

[42] Ban đầu, Lưu An Thế gọi bà già làm mối để tìm vú nuôi cho anh trai và chị dâu, hơn một tháng vẫn không tìm được. An Thế tức giận tra hỏi, bà già nói: “Không dám lười biếng, nhưng mấy ngày qua ở phủ ty, vì cửa Đông trong cung cần mười vú nuôi, hôm nay mới xong.” An Thế kinh ngạc nói: “Lời bà càng thêm vô lý. Trên chưa lập hoàng hậu, sao lại có chuyện này?” Bà già kể rõ việc chỉ huy cửa Đông trong cung, lệnh phủ ty phải làm bản cam kết quân lệnh, không được tiết lộ. An Thế vẫn chưa tin. Người phụ trách phủ ty vốn là bạn cũ của An Thế, liền viết thư hỏi, trả lời rằng không sai, An Thế bèn dâng sớ tâu bày.

Một hôm, Lã Đại Phòng và các quan tâu việc xong, sắp lui, Thái hoàng thái hậu giữ lại Đại Phòng nói: “Lưu An Thế có văn bản nói việc trong cung tìm vú nuôi, ý rất tốt, nhưng hắn không biết thôi. Đây không phải việc của hoàng thượng, mà là vì một hai tiểu công chúa của tiên đế còn cần bú sữa. Hoàng thượng thường ngủ ở gian trong cạnh giường của lão thân, đâu có việc này. Lão thân cũng đã xét kỹ, quả thật không có. Có thể nói với An Thế, bảo hắn thôi đừng dâng văn bản nữa.” Đại Phòng đáp: “Quan gián theo lệ không được gặp tể tướng.” Thái hoàng thái hậu nói: “Vậy thì làm sao ngăn An Thế đừng dâng văn bản nữa?” Đại Phòng nói: “Phạm Tổ Vũ đang tu sửa thực lục, thần mỗi ngày qua viện thực lục, đều gặp Tổ Vũ. Lưu An Thế cùng Tổ Vũ một cơ quan, thần sẽ lấy thánh chỉ bảo Tổ Vũ nói với An Thế.” Thái hoàng thái hậu nhân đó nói Tổ Vũ cũng có sớ tâu về việc hậu cung tiến ngự, và lệnh Lã Đại Phòng khuyên ngăn. Khi Tổ Vũ nhận được thánh chỉ do Đại Phòng truyền, liền đến gặp An Thế kể rõ, An Thế nói: “Việc này thực sự liên quan đến đức lớn của thánh thượng, An Thế làm quan gián, sao dám im lặng? Thuần Phu đang hầu kinh diên, được thánh thượng tin cậy, lại há không nói sao?” Tổ Vũ nói: “Vốn đã từng nói rồi.” An Thế nói: “Thánh chỉ do tể tướng truyền, sao không tâu lên, nếu bị lừa, hối hận cũng không kịp.”

[43] An Thế bèn tấu rằng: “Thần ngày 27 tháng này, Cấp sự trung Phạm Tổ Vũ đến bản sảnh, bí mật truyền lời của Tể tướng Đại Phòng nghe được ân đức, dụ thần rằng việc hậu cung thực sự chưa từng có. Thần cúi đầu nhận mệnh, cảm động và vui mừng xen lẫn. Thần xem xét các vị Vua đời trước, ít có ai không bị thanh sắc làm phiền, đến nỗi gần gũi quá sớm, ngự dụng không tiết chế, thì lại không thể bảo toàn nguồn chân, tăng thêm tuổi thọ. Lời răn của thánh hiền, có thể khiến lòng lạnh. Hơn nữa, trong thế tục, những người có chút tài sản trăm lượng vàng còn biết yêu thương con cháu, coi đó là sự ký thác nối dõi. Huống chi triều đại ta đã hưởng thái bình 130 năm, cơ nghiệp tích lũy lo lắng khó nhọc của sáu vị thánh, Bệ hạ kế thừa, há không nên tự yêu tự trọng, để làm kế sách vô cùng cho tông miếu xã tắc sao? Thần vô tình được ơn thánh, được đặt vào hàng gián quan, khiến đức mới mỗi ngày của Bệ hạ chưa được tỏ rộng khắp bốn biển, mà lời gièm pha về việc thân cận nữ sắc đã truyền ra khắp miệng thiên hạ. Thần tuy ngu muội, cũng rất lo lắng, nên không tránh lời khiển trách, trước sự việc mà tiến lời răn. Nếu Bệ hạ thực sự chưa từng làm, thì lời thần nói, vẫn không bỏ chức vụ gián quan; nếu Bệ hạ vạn nhất có làm, thì lời thần khuyên, đã là muộn, tuy không dám trốn tội bỏ bê chức vụ, nhưng cũng có ích gì cho sự việc? Chỉ mong Bệ hạ yêu thân tiến đức, lưu ý học vấn, thanh tâm quả dục, tăng thêm nền phúc, thần không hết lòng yêu mến Bệ hạ!”

[44] Tổ Vũ tấu rằng: “Thần từ ngày 23 tháng này, vì bị nôn mửa, bụng dạ không yên, xin nghỉ để điều trị, đến ngày 27 mới vào triều yết kiến. Khi đến Môn hạ tỉnh gặp Tể tướng Lã Đại Phòng, ngài truyền đạt cho thần rằng ngày 24 thần đã được mặt đối mặt nghe thánh chỉ, hai vị Gián nghị cùng thần đã nói về việc hậu cung được sủng ái, nhưng không có chuyện đó.

Thần từ ngày 23 vì bệnh ở nhà, ngày hôm đó đã dâng sớ lên Hoàng đế, đến ngày 24, Lã Đại Phòng sai lại viên Thực lục viện bảo thần, nếu vào tỉnh thì qua sảnh gặp mặt. Thần vì đang bệnh, chưa thể vào, đến ngày 25 lại dâng sớ lên Thái hoàng thái hậu. Vì trước ngày 25 thần chưa gặp Đại Phòng, không biết đã có thánh chỉ, nên mới dâng thêm văn bản sau. Hôm nay Đại Phòng mặt đối mặt truyền đạt, thần mới biết những lời đồn bên ngoài mà chúng thần nghe được đều là hư truyền. Bệ hạ tha thứ cho thần ngu muội, không trách phạt, lại được tuyên dụ, khiến thần hiểu rõ, thần vừa mừng vừa sợ, không tự kìm được, thật là may mắn lớn cho thiên hạ.

Tuy nhiên, những điều thần nói về việc Hoàng đế tiến đức yêu thân, nên thường lấy đó làm răn; Thái hoàng thái hậu bảo vệ Hoàng đế, an thân chính tâm, lo xa lâu dài, cũng mong nhân đó đừng quên. Nay lời đồn bên ngoài tuy hư, cũng đủ làm lời răn trước sự việc. Thần nghĩ Hoàng đế có tư chất thánh nhân, đang nuôi dưỡng đức hướng học, hàm dưỡng nhân nghĩa, thần hầu cận bên cạnh, mà nghe được từ đường phố^[11], thực lòng lo lắng. Vì vậy không giữ hình tích, không biết kiêng kỵ, xuất phát từ lòng thành yêu mến, không dám tránh tội nói bậy. Phàm việc nói trước khi xảy ra, thì thật là lo xa; đến khi đã xảy ra, thì lại không kịp, dù nói cũng vô ích. Bệ hạ nên nhận lời nói trước khi xảy ra^[12], đừng để chúng thần hối hận không kịp, nhân nghe lời hư, lấy đó làm răn thực, thì sinh linh bốn biển, động thực các loài, đều được hưởng phúc. Thần được khoan hồng tội lỗi, vô cùng sợ hãi vui mừng. Vì thánh chỉ sai Đại Phòng truyền đạt cho thần, nên xin tâu bày.”

Thiếp hoàng nói: “Đại Phòng sai thần truyền đạt với các quan Gián trong tỉnh, thần lui về Môn hạ hậu tỉnh, đã truyền đạt với Lưu An Thế chuyển đạt cho Chu Quang Đình xong.”

[45] Sau đó, Chương Đôn làm Tể tướng, Vua nói với Đôn rằng: “Đầu niên hiệu Nguyên Hựu, Thái hoàng thái hậu sai hai mươi cung nữ đến hầu hạ bên cạnh Trẫm, đều là người lớn tuổi. Một hôm, Trẫm phát hiện mười người trong số đó không phải là người thường hầu hạ, lát sau, mười người đến, mười người về, lại đổi mười người khác đi. Những người đi rồi trở về đều mặt mày ủ rũ, như vừa khóc lóc. Trẫm rất kinh hãi, không dám hỏi, sau mới biết là do Lưu An Thế dâng sớ, Thái hoàng thái hậu tra hỏi họ.”

Chương Đôn cùng Thái Biện mưu vu cáo các đại thần thời Nguyên Hựu từng có ý định phế lập, lấy lời của An Thế và Tổ Vũ làm căn cứ, hai người bị tội suýt chết. (Việc Lưu An Thế và Phạm Tổ Vũ bàn về chuyện nhũ mẫu trong hậu cung là quan trọng nhất, nhưng thực lục đều không ghi chép. Cựu lục không chép, đã đành, tân lục lại theo cựu lục, chỉ trong truyện của Tổ Vũ ghi sơ lược, thật không thể hiểu nổi. Nay căn cứ vào 《Lưu An Thế Tận Ngôn Tập》, 《Phạm Tổ Vũ Gia Truyền》 và 《Ngô Kiên Mạn Đường Tùy Bút》 để bổ sung, phụ lục vào cuối tháng mười hai. An Thế chưa từng làm quan giảng đọc, Lưu Cảnh Chân ghi rằng cha mình là An Thế nói rằng chức vụ ở kinh diên, là sai. Cảnh Chân nói An Thế vì anh trai và chị dâu tìm nhũ mẫu, còn Ngô Kiên nói là tìm thị nữ theo hầu, nên theo Cảnh Chân. Lại nữa, Cảnh Chân nói phủ ty lục là Chương Đôn, còn Ngô Kiên nói là Tăng Trấn, không rõ ai đúng, nay không ghi lại tên họ.

Ngô Kiên lại nói: An Thế vừa dâng sớ, lại vào chầu tâu mặt. Căn cứ vào sớ 《Khất Tảo Bổ Gián Quan》 trong 《Lưu An Thế Tập》 nói: “Năm ngoái ngày mười hai tháng mười, cùng Tả ty gián Hàn Xuyên ở điện Diên Hòa tâu việc xong, hơn trăm ngày không được đến trước pháp tòa.” Sớ này dâng vào khoảng cuối tháng giêng năm thứ năm; còn việc bàn về nhũ mẫu là chuyện tháng mười hai, như vậy cả mùa đông chỉ có ngày mười hai tháng mười được vào chầu tâu mặt, lời Ngô Kiên nói là sai. Tổ Vũ nói Chu Quang Đình cũng có sớ bàn luận, nhưng các sách khác đều không thấy, cần tra cứu thêm. Nay đã chọn lọc những ý kiến khác nhau, vẫn ghi chép lại đây, cần xem xét kỹ hơn.

Phạm Trọng Hùng viết 《Phạm Tổ Vũ Gia Truyền》, ghi đầy đủ việc này, nói: 《Lưu Công Tận Ngôn Tập》 có hai tờ sớ, tờ sớ trước không ghi ngày tháng, tờ sớ sau ghi ngày hai mươi bảy tháng này, Cấp sự trung Phạm mỗ đến bản sảnh nói…, cũng không có văn bản ghi chép đương thời nào khác. Căn cứ vào lời Lưu Cảnh Chân, con của Lưu Công, ghi chép lại rằng: “Năm Nguyên Hựu, tiên nhân giữ chức Tả gián nghị đại phu, vì anh trai và chị dâu tìm nhũ mẫu, có người môi giới họ Vương, lui tới lâu ngày, sai tìm kiếm, hơn một tháng không có kết quả, bèn gọi đến trách mắng. Họ Vương tạ lỗi nói: ‘Đã tìm được một người, vừa định trình lên thì trong cung cần mười nhũ mẫu, bèn lấy đi để ứng phó.’ Tiên nhân mắng lớn: ‘Đây càng là chuyện bịa đặt! Hoàng thượng chưa nạp hậu, cần gì nhũ mẫu?’ Họ Vương lại nói: ‘Hôm trước có chỉ dụ ở cửa Nội Đông, lại ở phủ ty lục lấy quân lệnh trạng, không được tiết lộ.’ Tình cờ phủ ty lục là người quen cũ Chương Đôn, bèn viết mấy chữ hỏi, Chương cũng không dám trả lời, chỉ ở cuối tờ giấy phê ba chữ ‘Như sở luận’. Lời của bà họ Vương không sai, bèn nhân việc không có lý do không ngự kinh diên, dâng sớ bàn luận, tờ sớ bị giữ lại trong cung.”

Một ngày, tể tướng Lã Đại Phòng cùng các quan tâu việc xong, sắp lui ra, Thái mẫu tuyên dụ: “Tướng công hãy ở lại. Gần đây, Gián nghị Lưu An Thế có dâng chương sớ bàn việc trong cung tìm nhũ mẫu, ý của người này rất tốt, nhưng ông ta không biết rõ. Không phải là hoàng thượng cần, mà là vì tiên đế có một hai công chúa nhỏ còn bú sữa. Tướng công hãy bảo Gián nghị Lưu An Thế đừng dâng chương nữa.” Tể tướng đáp: “Từ trước đến nay, chấp chính không có lệ gặp gián quan, nay gọi Lưu An Thế đến để tuyên dụ thánh ý, càng thêm rắc rối.” Thái mẫu nói: “Vậy làm sao ngăn được người này dâng chương?” Tể tướng tâu: “Nay Phạm Tổ Vũ đang tu sửa quốc sử, cùng Lưu An Thế ở hai sảnh trước sau. Thần cách ngày vào Viện Sử xem bản thảo, thần cũng không dám gặp Lưu An Thế, sẽ bảo Tổ Vũ truyền đạt thánh ý.” Thái mẫu liền nói: “Rất tốt!”

Một ngày, tiên nhân (cha tác giả) đang ở sảnh, bỗng nghe báo Cấp sự Phạm Tổ Vũ đến, tiên nhân theo lệ mời thay áo dâng trà. Tiểu lại nói: “Cấp sự mặc triều phục.” Lại sai người theo lệ thường truyền lời, Phạm công nói: “Xin Gián nghị cũng mặc triều phục.” Tiên nhân vội mặc triều phục ra, vừa gặp mặt, liền đuổi hết tả hữu, đóng cửa sảnh, vái chào tiên nhân, cúi người nghe tuyên dụ. Tiên nhân kinh sợ, cúi lạy. Phạm công nói: “Sáng nay tại điện Diên Hòa, tể thần được Thái hoàng thái hậu bệ hạ tuyên dụ thánh chỉ, việc Gián nghị bàn về việc trong cung tìm nhũ mẫu, là vì tiên đế có một hai công chúa nhỏ cần, không cần dâng chương nữa.” Tiên nhân lạy tạ ơn xong, ngồi cùng Phạm công, nhân đó nói: “An Thế làm quan gián nghị, giữ chức ở kinh diên, ngoài dư luận xôn xao, xét ra có căn cứ, việc này thực liên quan đến đức lớn của thánh thượng, không dám im lặng. Như Cấp sự dùng kinh thuật phò tá trong màn trướng, được thánh thượng tin cậy nhất, có nên dâng một chương không?” Phạm công nói: “Tổ Vũ vốn không biết, sẽ cùng Gián nghị dâng chương.” Lại nói: “Nghe nói trong cung rất sợ chương sớ của ông, việc tâu lên lần nữa thế nào?” Tiên nhân nói: “Cũng nên nói rõ Cấp sự đã truyền đạt thánh ý, phòng khi Tể tướng Lã giả mạo trung chỉ, lấy gì làm chứng?” Phạm công cho là phải, bèn dâng chương sau.”

Cảnh Chân ghi chép như vậy, nhưng tiên nhân ngày 23 tháng 12 dâng chương lên hoàng đế, ngày 25 dâng chương lên Thái mẫu, vì các quan đời Nguyên Hựu bàn việc không biết nhau, tiên nhân lại cẩn mật, không nói với ai, Cảnh Chân chỉ ghi việc của Lưu công thôi. Đến ngày 27, đã có tuyên dụ, nên chương thứ ba của tiên nhân cùng chương tâu lại của Lưu công dâng cùng ngày. Cảnh Chân ghi chép không đầy đủ các quan, lại nói “sáng nay tể thần được thánh chỉ”, từ đó biết Cảnh Chân không biết rõ. Lưu công bảo tiên nhân nên dâng một chương, từ đó biết tiên nhân ban đầu chưa từng báo với Lưu công.

Lại chép lời của Lưu Công do Tả ty quyền ghi lại, Lưu Công nói với tiên công rằng không cần phải dâng thêm văn bản nào nữa, tiên công nói cũng đã từng có một văn bản, lời này có lẽ gần với sự thật. Sách 《Ngô Kiên Mạn Đường Tùy Bút》 chép: Lưu An Thế nói, vào đầu năm Nguyên Hựu, ông giữ chức Tả gián nghị đại phu, nhân dịp gả con gái, gọi bà già mối đến để mua tỳ nữ theo hầu, gọi nhiều lần mà bà ta không đến. Một buổi tối, đang ngồi ở sảnh đường, bà già mối bỗng đến, An Thế trách mắng, bà ta nói: “Mấy ngày nay ở phủ ty, vì nội đông môn cần tìm nhũ mẫu, sáng nay mới xong việc.” An Thế kinh ngạc hỏi: “Trong cung vì sao lại mua nhũ mẫu?” Lúc đó Tằng Trấn đang giữ chức phủ ty lục, ông vội viết mấy chữ hỏi, Trấn trả lời: “Có việc đó.” An Thế dâng sớ tâu: “Bệ hạ còn nhỏ tuổi, sớm gần gũi nữ sắc, không phải là điều tốt để kéo dài tuổi thọ. Thái hoàng thái hậu bảo hộ, không nên có việc như vậy.” Lời lẽ rất khẩn thiết.

Một hôm vào chầu, lại tâu mặt đối mặt, Tuyên Nhân nói: “Con trai ta ngủ ở gian phòng trước giường của ta, chắc không có việc đó.” Hôm sau, Tuyên Nhân cũng nói với tể tướng Lã Đại Phòng: “Tướng công hãy ở lại. Lưu gián nghị đến nói với ta, xét kỹ không có việc đó, hãy yên tâm, không cần dâng thêm văn bản nữa.” Đại Phòng tâu: “Gián quan theo lệ không được gặp tể tướng, cấp sự trung Phạm Tổ Vũ cùng làm việc với An Thế, thần sẽ truyền chỉ của bệ hạ, bảo Tổ Vũ nói lại.” Tổ Vũ đến chỗ An Thế truyền chỉ, ngồi uống trà, An Thế hỏi: “Thuần Phu làm quan thị tòng, lại ở kinh diên, việc này cũng nên quan tâm chứ?” Tổ Vũ xấu hổ tạ lỗi nói: “Cũng đã dâng sớ.” Sau đó, vào thời Thiệu Thánh, Chương Đôn và Thái Biện kiến nghị rằng các đại thần thời Nguyên Hựu cùng Tuyên Nhân có âm mưu phế lập, lấy lời của An Thế và Tổ Vũ làm căn cứ, hai người bị tội suýt chết.

Năm Thiệu Thánh thứ sáu, trung thư xá nhân Nhậm Thân Tiên thuật lại lời cha mình là Bá Vũ, sớ của Thái Biện nói rằng lúc đó trong cung thuê nhũ mẫu cho gia tộc họ Cao. Lại chép: Kiển Tự Thần nói Chương Đôn bảo Tự Thần rằng: “Triết Tông đầu năm Thiệu Thánh nói với Đôn rằng: ‘Đầu năm Nguyên Hựu, Trẫm mỗi đêm ngủ ở gian phòng trước giường của Tuyên Nhân, cung tần hầu hạ hai bên có đến hai mươi người, đều là người lớn tuổi. Một hôm, Trẫm thấy mười người không phải là người thường dùng, một lúc sau, lại có mười người đến, mười người kia trở về, rồi lại đổi mười người khác đi, những người đi rồi trở về đều mặt mày buồn bã, như vừa khóc xong. Trẫm rất sợ, không dám hỏi, sau mới biết là do sớ của Lưu An Thế, Tuyên Nhân tra hỏi việc đó.'” Sách 《Lưu An Thế Ngôn Hành Lục》 chép: Tuyên Nhân vì An Thế dâng sớ, mới tra xét kỹ việc đó, biết được người thuê nhũ mẫu là họ Lưu, Tuyên Nhân nổi giận đánh đòn, từ đó họ Lưu rất oán hận An Thế. Sau này, người đó được sủng ái, Mạnh hậu bị phế, lên ngôi chính vị, tức là Chiêu Hoài hoàng hậu. Xét các sách khác không có việc này là Chiêu Hoài, cần phải tra cứu thêm. 《Ngôn Hành Lục》 do Mã Đại Niên ở Dương Châu biên soạn.

[46] Ngự sử trung thừa Lương Đào tâu: “Thần ngu thường tìm hiểu việc cấp bách của thế sự, thấy rõ việc dẫn nước sông Lạc thông với sông Biện, lúc đầu nghe nói thì thấy đáng mừng, nhưng khi xem xét sự việc thì thấy đáng lo. Thần nghĩ rằng phía bắc núi Quảng Vũ vốn là dòng cũ của sông Hoàng Hà, sông thường chảy qua lại nơi này, mùa hè thu nước dâng tràn, thường chạm đến chân núi. Trước đây, nước sông Lạc chảy đến đây rồi đổ vào sông Hoàng Hà, sau này muốn dẫn nước sông Lạc chảy vào kênh Biện, nên nhân lúc nước sông Hoàng Hà chưa dâng, đắp đê cao ở bãi bồi non, ngăn sông Hoàng Hà ở phía bắc đê, chiếm đất để dẫn nước sông Lạc, giữa đê có đặt cửa cống để thông thuyền bè, thực chất là lấy nước sông Hoàng Hà để bổ sung cho nước sông Lạc khi cạn. Nước sông Lạc vốn trong, nhưng nay nước sông Biện thường đục, là do nước sông Lạc không đủ để chảy vào sông Biện, mà có thể chảy được là nhờ dư lực của sông Hoàng Hà.

Việc tăng cường phòng bị ba đoạn đê Quảng Vũ, dốc hết tài lực của Kinh Tây cũng không đủ chi phí, Ty chuyển vận thường xin triều đình, triều đình không thể không ứng phó. Thần tính toán riêng chi phí cho việc làm sông Biện trong, thiệt hại ước tính đến hàng triệu, từ trước đến nay trên dưới đều quen thói lừa dối, triều đình bị mê hoặc bởi lời nói về dòng chảy yên ổn và lợi ích từ thuế nhà, yên lặng không lo nghĩ. Mà không biết rằng bãi bồi mới yếu ớt, không đủ sức ngăn chặn sông Hoàng Hà hung dữ, khi nước dâng lên, sẽ tràn lan vỡ đê, khiến dòng nước cuồn cuộn chảy theo sông Lạc xuống, thẳng đến kinh thành, tai họa khó lường! Đây là điều đáng lo nhất.

Nay cam tâm dùng hàng triệu chi phí ngày càng tăng, để nuôi mối họa ngàn năm một thuở cho kinh thành, thật là sai lầm. Hàng năm tốn kém lớn mà ngồi chờ tai họa, sao bằng chặn đứng dòng chảy, để trừ họa vĩnh viễn? Kế sách hiện nay, nên khôi phục cửa sông Biện, theo lối cũ dẫn một nhánh sông Hoàng Hà, mở đóng đúng thời, khôi phục ân huệ nuôi dưỡng quốc gia và dân chúng của tổ tông trăm năm qua, thật là kế sách hay. Cửa sông Biện khôi phục, thì tránh được việc đê Quảng Vũ đổ vỡ, giữ mãi sự yên ổn cho kinh thành; tiết kiệm được hàng triệu chi phí, giảm bớt khó khăn cho dân chúng Kinh Tây; điều tiết thế nước sông Hoàng Hà, giải trừ tai họa vỡ đê ở Hà Bắc; thuận tiện cho việc vận chuyển đường thủy ở Đông Nam, bỏ được tệ nạn thuyền nặng bị ách tắc; mở đóng đúng thời, trừ được nỗi khổ phá băng; thông thương buôn bán lớn từ tám lộ Giang, Hoài, để cung cấp dồi dào cho kinh thành. Đó là sáu lợi ích lớn, không thể xem thường.

Chỉ có việc phá bỏ nhà cửa hai bên bờ, bỏ hết tiền thuê nhà, là một điều hại nhỏ, tức là bỏ chi phí nhỏ để đạt lợi ích lớn. Điều thần nói, chỉ là đại lược. Còn việc khảo cứu đầu đuôi, sắp xếp chi tiết, xin triều đình chọn người thông hiểu việc trước sau giao phó, không vướng bận lời bàn suông, yêu cầu họ thành công. Kính mong bệ hạ triệu tập đại thần, bàn bạc chọn lựa rồi thi hành, việc này liên quan đến thể thống quốc gia, xin bệ hạ lưu tâm.”

Tờ thiếp vàng: “Nhà cửa bên bờ sông ở kinh thành nhiều nhất, vì mặt sau cách đường, dân chúng không tiện buôn bán, thường không muốn thuê ở, hiện nay mười nhà trống năm sáu. Ngoài kinh thành, xuống đến Tứ Châu, nhà cửa dần ít đi, mỗi đến một châu huyện hoặc phố chợ mới có, cũng không nhiều. Nếu phá bỏ, tuy hiện tại mất tiền thuê nhà, nhưng về sau thương nhân đi lại, có tiền thuế, có thể bù đắp. Lúc thương nhân chưa đi lại, có thể ít; lâu ngày, thuyền lớn chở nặng vào sông Biện, lợi ích tăng gấp bội. Thần nghe nói năm nay có lệnh đóng cửa sông, nhân đó có thể thi hành, một mặt chọn cử một hai viên quan văn võ, am hiểu lợi hại cửa sông Biện ngày trước, xem xét việc mở cửa sông vào mùa xuân năm sau, ước lượng lượng nước xả, thì tuy chưa khơi thông sông ngòi, giữ lại nhà cửa hai bên bờ hiện nay e chưa đến nỗi gây trở ngại, cũng xin giao cho họ xem xét. Cửa sông Lạc tuy nói vận chuyển được qua mùa đông, nhưng thực tế nước cạn dễ đóng băng, lại đặt quân phá băng, tốn kém tiền lương, cuối cùng vẫn đói rét, hàng năm chết rất nhiều. Mỗi khi băng đóng, băng ép vỡ bờ, ruộng dân bị hại, lại nước cạn, thuyền nhỏ chở ít, tác hại không phải một, công tư đều bị trở ngại. Nay gặp lúc mở cửa cống sông Hoàng Hà, xả nước vào sông Lạc trong, thuyền bè mới đi được một chuyến, nước cống đã cạn, thuyền lại ách tắc, điều này cho thấy nước sông Lạc cạn, không giúp ích gì cho việc đi thuyền. Từ khi lập Ty dẫn sông Lạc, so với cửa sông Biện cũ, tăng thêm sứ thần không ít, thêm quân đắp đê rất nhiều, điều động phu dịch liên tục, mua cỏ cây khổng lồ, sức dân kiệt quệ, lại còn tác hại lớn hơn nữa.”

[47] Lý Đào lại tâu: “Thần gần đây đã trình bày về lợi hại của việc khai thông sông Biện và sông Lạc, xin khôi phục lại cửa sông Biện, thực sự vì đê Quảng Vũ không đủ để dựa vào, nếu sông lớn vạn nhất không chế ngự được, thì sẽ trở thành mối lo đầu tiên cho kinh sư. Nghe nói khi khai thông sông Biện, sông lớn nhiều năm không vỡ đê, vì cửa sông Biện chia ba phần nước, dòng sông thường chảy bảy phần. Từ khi dẫn nước sông Lạc về sau, năm nào cũng vỡ đê, dù cửa sông Lạc lấy trộm nước, cũng chỉ được khoảng một phần, nghĩa là dòng sông thường chín phần. May mắn là dòng nước chảy về phía bắc, nên nước tràn ra phía bắc. Từ năm ngoái đến nay, dòng nước dần chảy về phía nam, điều này rất đáng lo, và việc làm cửa sông Lạc cần phải tính toán sớm. Thần nghĩ rằng công việc khai thông sông Lạc rất nhỏ, không thể so với sông lớn, chỉ cần mở rộng hơn một trăm bước, là có thể thông được ba phần nước, không chỉ mãi mãi là phúc cho kinh sư, mà còn giảm được hại do sông lớn phía bắc thường xuyên vỡ đê. Hơn nữa, dòng nước đã bị kéo động, việc đưa sông trở lại càng thuận tiện. Những người bàn luận cho rằng không chỉ công trình Tôn Thôn có thể thành công, mà dòng nước đã thuận, đạo cũ của Thiền Châu cũng có lý do tự nhiên để khôi phục. Kính mong bệ hạ quyết đoán không nghi ngờ, xuống chiếu cho đại thần cùng với giám ty và những người hiểu việc nước, xem xét địa hình cao thấp, lợi hại của dòng nước, trước hết vẽ bản đồ và thuyết minh, để biết lời thần không phải là nói bừa.”

(Ngày 17 tháng giêng năm Thiệu Thánh thứ 3, Lý Trọng được đưa đến Lại bộ, Trọng từng đề nghị khôi phục lại cửa sông Biện trước, vì bãi bỏ sông Thanh Biện. Trọng nói: “Từ khi đặt cửa sông Biện đến nay đã hơn mười năm.” Xét: Sông Thanh Biện bắt đầu từ ngày 21 tháng 3 năm Nguyên Phong thứ 2, hoàn thành vào ngày 17 tháng 6. Từ năm Nguyên Phong thứ 2 đến năm Nguyên Hựu thứ 3, tổng cộng mười năm. Trọng nói hơn mười năm, thì có lẽ là năm thứ 4. Lương Đào xin khôi phục lại cửa sông Biện như cũ, không rõ là lúc nào. Đào nói: “Nghe nói năm nay có chỉ đóng cửa sông, vì thế có thể thi hành.” Lại nói: “Kéo động dòng nước, việc đưa sông trở lại càng thuận tiện.” Ngày 13 tháng giêng năm Thiệu Thánh thứ 2, Tống Dụng Thần nói: “Từ năm Nguyên Hựu thứ 2, mỗi mùa đông sâu thường đóng cửa sông Biện.” Xét: Mùa đông năm thứ 2, Đào không ở Viện Gián; mùa đông năm thứ 3^[13], cũng không ở Viện Gián; tháng 2 năm thứ 4, mới lại làm Tả Gián nghị; tháng 10, đổi làm Trung thừa. Đào xin khôi phục lại cửa sông Biện như cũ, có lẽ là mùa đông năm thứ 4 khi làm Trung thừa. Đào lại nói: “Từ năm ngoái đến nay, dòng nước chảy về phía nam, nếu mở cửa sông Biện, vừa có thể kéo động dòng nước, việc tu sửa sông Tôn Thôn càng thuận tiện.” Tu sửa sông Tôn Thôn, tháng giêng năm thứ 4 bãi bỏ, tháng 8, lại đặt Ty Tu sông, vậy thì lời Đào nói, chắc chắn là mùa đông năm thứ 4. Nay phụ vào cuối năm, sẽ xem xét thêm. Ngày 27 tháng 12 năm Thiệu Thánh thứ nhất, Thái Kinh nói: “Từ năm Nguyên Phong thứ 2 đến năm Nguyên Hựu thứ nhất, trong tám năm, chưa từng đóng cửa sông Biện.” Vậy thì việc đóng cửa chắc chắn là mùa đông năm thứ 2, sẽ xem xét thêm. Ngọc điệp: Ngày Quý Tỵ tháng 10 năm Nguyên Hựu thứ 5, dẫn nước sông vào sông Biện. Ngọc điệp có ghi chép này, các sách khác đều không có.

Tăng Bố từng nói: “Năm Nguyên Hựu muốn bãi bỏ sông Thanh Biện, xuống Hà Dương xem xét. Bố lúc đó làm tri Hà Dương, nhờ đó mà không bị bãi bỏ.” Bố từ Thái Nguyên bị giáng làm Hà Dương, ngày 24 tháng giêng năm thứ 5; từ Hà Dương đổi làm Thanh Châu, ngày 2 tháng 12.)

[48] Năm đó, con cháu hoàng tộc được ban tên và bổ nhiệm làm quan gồm 51 người, xử án tử hình 5.405 người.