[PREVIEW] QUYỂN 451: NĂM NGUYÊN HỰU THỨ 5 (CANH NGỌ, 1090)

Bắt đầu từ ngày Kỷ Sửu, tháng 11 năm Nguyên Hựu thứ 5 đời Triết Tông đến hết tháng đó.

[1] Tháng 11, ngày Kỷ Sửu, Hình bộ tâu: “Thương nhân được phép đi đường biển ra nước ngoài buôn bán, phải kê khai rõ tên và số lượng hàng hóa trên thuyền, nơi đến, trình lên châu sở tại, đồng thời triệu tập ba hộ có tài sản tại địa phương làm bảo lãnh, cam kết không mang theo vũ khí^[1], (Theo 《Tô Thức tập》 dẫn 《Nguyên Hựu biên sắc》 viết: “Triệu tập ba hộ có tài sản tại địa phương^[2], làm bảo lãnh cam kết trong hàng hóa không mang theo vũ khí.“) Nếu vi phạm cấm mang theo vật liệu có thể chế tạo vũ khí, và không vượt qua khu vực cấm. Châu xác minh thực tế, gửi văn thư đến châu có cảng muốn xuất phát, lập sổ ghi chép, cấp giấy phép cho phép đi, khi trở về được phép cập bến tại châu có cảng phù hợp, nộp giấy phép cho Ty thị bạc. Nếu không xin giấy phép mà tự ý đi thuyền từ đường biển vào sông giới hoặc đến Cao Ly, Tân La, Đăng Lai châu^[3], phạt tù hai năm, đày đi 500 dặm; đến Bắc giới^[4], tăng thêm hai bậc, đày đi 1000 dặm. Đồng thời cho phép người tố cáo và bắt giữ, thưởng một nửa giá trị hàng hóa trên thuyền, (Nguyên bản viết “sung thực“, nay căn cứ vào tấu nghị của Tô Thức sửa lại.) những người còn lại trên thuyền dù không phải chủ hàng hóa, đều bị đánh 80 trượng. Nếu không xin giấy phép mà chưa đi, phạt tù một năm, đày đến châu lân cận, thưởng giảm một nửa so với trường hợp tự ý đi. Người bảo lãnh cũng giảm ba bậc so với phạm nhân.” Được chấp thuận.

(Cả bản mới và cũ đều giống nhau, có thể bỏ.)

[2] Tháng này, Cấp sự trung kiêm Thị giảng Phạm Tổ Vũ dâng sớ lên Thái hoàng thái hậu rằng:

“Thần kính vâng chiếu chỉ, hoàng đế nạp hậu theo sáu lễ, sai Hàn lâm học sĩ, Ngự sử trung thừa, hai tỉnh, Cấp xá cùng với quan Lễ bộ, Thái thường tự cùng nhau bàn bạc kỹ lưỡng. Thần nghĩ đây là việc lớn của quốc gia, khởi đầu của muôn đời, liên quan đến phúc tộ, là điều tiên quyết của phong hóa, từ xưa các bậc thánh vương đều coi trọng. Nay bệ hạ cần biết trước bốn điều, không thể không thận trọng. Thần kính cẩn xét từ thời thượng cổ, tham khảo thời hậu thế, xin vì bệ hạ kể rõ và trình bày chi tiết: Một là tộc tính, hai là nữ đức, ba là long lễ, bốn là bác nghị.

Về việc chọn dòng họ, thần nghe rằng các đế vương thời xưa khi kết hôn đều chọn con cháu của các chư hầu lớn, hậu duệ của các bậc tiên thánh, hoặc dòng dõi công thần hiền tài, nếu không thì cũng là nước có quan hệ cậu cháu. Không lấy người thấp hèn để đối địch với bậc tôn quý, nên phúc lộc được lớn lao, con cháu đông đúc hưng thịnh.

Xưa kia, Hoàng Đế lấy con gái Tây Lăng, tức là Luy Tổ, làm chính phi, con cháu của ngài đều nắm giữ thiên hạ, Ngũ Đế và Tam Vương đều là hậu duệ của Hoàng Đế. Cao Tân lấy con gái họ Trần Phong, sinh ra Đế Nghiêu. Ngu Thuấn lấy hai con gái của Đế Nghiêu, hạ xuống đất Quy Nhuế, rồi có được thiên hạ. Đại Vũ lấy con gái Đồ Sơn, sinh ra Hạ Khải, thiên hạ quy phục, con cháu hưởng nước bốn trăm bảy mươi năm. Thành Thang lấy con gái họ Hữu Sân, con cháu nắm giữ thiên hạ hơn sáu trăm năm.

Tổ tiên nhà Chu là Hậu Tắc, sinh ra từ Khương Nguyên, đời nào cũng có hiền phi. Thái Vương lấy Thái Khương, sinh ra Vương Quý. Vương Quý lấy Thái Nhâm, sinh ra Văn Vương. Văn Vương lấy Thái Tự, lễ nghi rất long trọng. Bài ca trong 《Đại Nhã》 viết: ‘Văn Vương mới lên ngôi, trời đã định sẵn người phối ngẫu.’ Ý nói Văn Vương có tầm nhìn xa, trời đã sinh ra người con gái hiền đức để làm bạn đời của ngài.

Lại viết: ‘Nước lớn có con gái, như em gái của trời. Văn định điềm lành, thân nghênh nơi sông Vị. Đóng thuyền làm cầu, rạng rỡ vinh quang.’ Từ xưa đến nay, hôn lễ chưa từng long trọng như của Văn Vương. Thái Khương là hậu duệ của Viêm Đế; Thái Nhâm là hậu duệ của Thái Hạo; Thái Tự là hậu duệ của Đại Vũ. Thái Tự sinh mười người con, Vũ Vương và Chu Công đều là bậc thánh nhân, còn lại đều là chư hầu hiển hách.

Con cháu nhà Chu trải khắp thiên hạ, nhờ đức của Thái Tự. Thi nhân ca ngợi đức của Văn Vương, bắt nguồn từ Thái Nhâm, thơ viết: ‘Nhớ Thái Nhâm hiền đức, mẹ của Văn Vương. Nhớ Chu Khương dịu dàng, phụ nữ của kinh đô. Thái Tự nối tiếp tiếng thơm, sinh trăm con trai.’

Lại viết: ‘Làm gương cho vợ, đến anh em, để trị quốc gia.’ Ý nói giáo hóa của Văn Vương, từ nhà ra nước, để chính đạo thiên hạ. 《Chu Nam – Quan Thư》 nói về đức hạnh của hậu phi, khởi đầu nhân luân, giáo hóa thiên hạ, đều ca ngợi Thái Tự^[5]. Vũ Vương cũng lấy con gái họ Khương, sinh ra Thành Vương. Nhà Chu nắm giữ thiên hạ hơn ba mươi đời, tám trăm năm, cơ bản đều bắt nguồn từ đây. Vì vậy, dòng họ không thể không coi trọng.

Những điều gọi là đức hạnh của người phụ nữ, thần nghe rằng lễ bắt đầu từ vợ chồng, thơ bắt đầu từ hậu phi, trị loạn đều do đó, hưng vong đều liên quan đến điều này. Thời Tam đại hưng thịnh, đều có hiền phi; khi suy vong, đều có nữ sủng. Nhà Hạ hưng thịnh nhờ Đồ Sơn; khi suy vong vì Muội Hỉ. Nhà Thương hưng thịnh nhờ Hữu Tung; khi suy vong vì Đát Kỷ. Nhà Chu hưng thịnh nhờ Khương Nguyên, khi suy vong vì Bao Tự. Đây đều là những điều được ghi chép bởi thánh hiền, được chép trong 《Thi》, 《Thư》, lưu truyền đến đời sau, để làm gương mãi mãi. Từ thời Tần, Hán về sau, hôn nhân phần nhiều không chính đáng, không đáng noi theo. Chỉ có Minh Đức Mã hậu thời Hậu Hán Hiển Tông, Văn Đức Trưởng Tôn hậu thời Đường Thái Tông, Ý An Quách hậu thời Hiến Tông^[6], đều có đức hạnh của hoàng hậu, xuất thân từ gia đình công thần hiền tài, còn lại đều là những điều suy bại loạn lạc, đủ để làm gương.

Kính nghĩ từ thời Thái Tổ hoàng đế của bản triều trở đi, gia đạo ngay thẳng mà nhân luân sáng tỏ, các đời đều có sự giúp đỡ của thánh hậu với đức hạnh nội cung, từ thời Tam đại về sau, chưa có gia pháp nào như của bản triều. Hoàng đế thánh đức sáng suốt, tư chất thuần khiết, trời xét ở dưới, ắt sẽ sinh ra thánh nữ để phù trợ hoàng gia, chỉ mong bệ hạ xem xét xa từ thời thượng cổ, gần xem xét từ đời sau, trên nghĩ đến việc phụng thờ trời đất tông miếu, dưới lo tính kế cho con cháu muôn đời, chọn lựa người hiền thục, để làm mẫu nghiệp cho muôn nước, làm gương chính cho lục cung, nếu không có đức hạnh thì ai có thể đảm đương được? Tuy nhiên, đức hạnh trong khuê phòng không thể hiển hiện rõ ràng, ắt phải là thế tộc, xem xét tổ tiên, quan sát gia phong, tham khảo thêm các việc khác, cũng có thể biết được. Xưa thời Hán sơ, các đại thần bàn định muốn lập con của Cao Đế là Tề vương, đều nói: ‘Mẹ của vương là họ Tứ Quân, hung ác, như hổ đội mũ. Mẹ của Đại vương là họ Bạc, là người quân tử đức độ.’ Bèn lập Đại vương, tức là Văn Đế, vị Vua hiền của nhà Hán, cũng là do mẹ của ngài là người nhân từ thiện lương. Vì vậy, đức hạnh của người phụ nữ không thể không xem xét trước.

Cái gọi là tôn sùng lễ nghi, thần nghe rằng thiên tử và hoàng hậu, giống như trời với đất, mặt trời với mặt trăng, âm với dương, cùng nương tựa nhau mới thành được. 《Lễ》 viết: ‘Thiên tử nghe lời dạy của nam giới, hoàng hậu nghe sự thuận theo của nữ giới; thiên tử trị lý đạo dương, hoàng hậu trị lý đức âm. Giáo hóa và thuận theo thành tục, trong ngoài hòa thuận, quốc gia được trị lý, đó gọi là đức lớn.’ Lại viết: ‘Thiên tử tu sửa giáo hóa nam giới, là đạo của cha; hoàng hậu tu sửa sự thuận theo của nữ giới, là đạo của mẹ.’

Khổng Tử đối đáp với Lỗ Ai Công rằng: ‘Người xưa trị nước, lấy yêu người làm lớn. Vì thế để trị yêu người, lấy lễ làm lớn; để trị lễ, lấy kính làm lớn; kính đến cùng cực, lấy hôn nhân làm lớn. Hôn nhân đến vậy. Hôn nhân đã đến, đội mũ miện mà đích thân đón rước, là để tỏ lòng thân thiết. Vì thế người quân tử lấy kính làm thân, bỏ kính là bỏ thân. Không yêu thì không thân, không kính thì không chính. Yêu và kính, chẳng phải là gốc của sự chính đáng sao!’ Ai Công nói: ‘Trẫm muốn nói rằng, đội mũ miện mà đích thân đón rước, chẳng phải là quá trọng lễ sao?’ Khổng Tử nghiêm nghị đáp rằng: ‘Kết hợp hai họ tốt đẹp, để nối tiếp hậu duệ của tiên thánh, làm chủ tể của trời đất, tông miếu, xã tắc, sao ngài lại nói là quá trọng lễ?’ Lại nói: ‘Trời đất không hòa hợp, vạn vật không sinh sôi. Hôn nhân lớn, là để nối dõi muôn đời, sao ngài lại nói là quá trọng lễ?’ Khổng Tử tỏ ý không đồng tình. Khổng Tử lại nói: ‘Xưa kia, chính sách của các minh vương ba đời, ắt phải kính trọng vợ con, đó là có đạo lý. Vợ là chủ của sự thân thiết, dám không kính trọng sao?’

《Lễ》 lại viết: ‘Đội mũ huyền, trai giới, là để tế quỷ thần âm dương, làm chủ tể của xã tắc, nối tiếp tổ tiên, há có thể không kính trọng sao?’ Lại viết: ‘Kính trọng mà thân thiết, đó là điều mà tiên vương dùng để được thiên hạ.’ Nay thần cùng các quan bàn luận, đều dựa theo lễ của tiên vương, tham khảo điều thích hợp, không quá tôn sùng, mong bệ hạ đừng nghi ngờ. Kẻ tiến ngôn ắt nói: ‘Thiên tử là bậc tối tôn, không ai sánh bằng trong thiên hạ, không cần hành lễ phu phụ, mà Tuân Khanh có nói: ‘Thiên tử không có vợ, người tốt không có đôi.” Như vậy, thì điển chương của Chu Công, lời nói của Khổng Tử đều không đáng tin, mà lời của Tuân Khanh lại đáng tin sao?

Thần kính cẩn xét rằng, trong 《Lễ》, chỉ có lễ của sĩ tộc, mà không có lễ của thiên tử và chư hầu, vì thế từ ba đời trở lại đây, chỉ lấy lễ của sĩ tộc suy rộng lên, làm lễ của thiên tử và chư hầu, bởi vì người trưởng thành có vợ chồng, từ thiên tử đến sĩ tộc đều như nhau. Thần nghe nói rằng, trong hàng thân vương, tông thất, việc cưới vợ hoàn toàn không có lễ nghi tề chỉnh, kính trọng mà thân thiết, thiên hạ há có kẻ độc tôn mà không có người phối ngẫu sao! Đến như khinh rẻ lễ nghĩa, hoặc pha tạp tục của rợ phương xa, hoặc theo thói tục nơi ngõ hẻm, từ sĩ tộc dưới thấp đến cung cấm trên cao, có ai liên quan đến việc này, mong bệ hạ nhất loạt loại bỏ, để chính lại cơ bản, làm gương cho thiên hạ. Vì thế lễ không thể không tôn sùng.

Sở dĩ gọi là bàn rộng, thần nghe xưa kia thiên tử cưới hoàng hậu, bậc thượng công đón rước, chư hầu chủ trì, nên sách 《Xuân Thu》 chép: ‘Tế Công đến, bèn đón hoàng hậu nhà Vua ở nước Kỷ.’ Hơn nữa, việc lớn của quốc gia, đại thần không thể không tham gia nghe biết.

Trước đây, khi lập hoàng hậu Từ Thánh Quang Hiến, Lữ Di Giản quyết định việc này, nên chiếu viết: ‘Xem lời tâu của thượng tể’, sách viết: ‘Bậc tông công đỉnh thần, tâu bày ở triều.’ Trước đó, con gái của thương nhân trà họ Trần cũng được chọn, Vương Tằng, Tống Thụ đều có lời tâu, đại thần tiếp tục có người tâu, bèn bãi bỏ họ Trần. Nhân Tông được xưng là bậc thánh, vì biết nghe theo ý kiến của mọi người. Người dâng lời tất nói: ‘Đây là việc nhà của bệ hạ, không phải việc người ngoài can dự.’

Từ xưa, những kẻ làm lầm lạc bậc quân chủ, đa phần do lời này. Thiên tử coi bốn biển là nhà, việc trong ngoài, đâu chẳng phải là việc nhà của bệ hạ? Không có việc gì không thể tham dự, cũng không có người nào không thể tham dự. Hơn nữa, bệ hạ dùng một vị chấp chính, tiến cử một vị cận thần, tất muốn hợp với lòng mong mỏi của thiên hạ, huống chi lập hoàng hậu để làm mẹ thiên hạ ư! Thần e rằng một ngày nào đó bệ hạ hạ chiếu nói lập người nào đó làm hoàng hậu, thì dù đại thần có ý kiến, cũng khó mà bàn luận. Nay việc bệ hạ chọn lựa, chi bằng đưa ra họ tên, hỏi ý kiến đại thần, nếu thánh ý đã định, mà mọi người đều đồng ý, thì bói toán hợp lòng, quỷ thần cũng theo, ý trời người không khác nhau. Vì vậy, việc bàn luận không thể không rộng.

Thần may mắn được tham gia khuyên giảng, chức trách là lấy việc của đế vương để giúp ích thánh đức, nên dám dâng lên điều mình nghe được. Lòng thành ngu muội của thần, chỉ mong sau khi trung cung chính vị, trong bốn biển, nhà nhà cùng mừng, đó là phúc của tông xã vậy.”

(Theo gia truyền của Phạm Tổ Vũ, phụ thêm tờ sớ này vào cuối tháng mười một, theo tập chú là ngày mười chín tháng mười một.)

[3] Trước đó, Kiềm hạt Chiết Tây Tô Thức tâu:

“Thần nghe rằng việc chuẩn bị trước thì thành công, không chuẩn bị thì thất bại, đó là lời nói không thể thay đổi từ xưa đến nay. Đến như việc cứu giúp tai họa, thương xót nạn dân, càng phải làm sớm. Nếu cứu dân bị thiên tai trước khi họ đói, thì dùng ít vật chất mà giúp được nhiều người, chỉ cần giảm nhẹ phần cung cấp trên, bán gạo từ kho thường bình, quan phủ không bị tổn thất lớn, mà mọi người đều được hưởng lợi, như việc năm nay vậy. Nếu cứu khi dân đã đói, thì dùng nhiều vật chất mà giúp được ít người^[7], đến nỗi hao tán kho tỉnh, tổn thất lợi tức, quan phủ lâm vào cảnh khó khăn, mà dân đã đói cuối cùng vẫn chết, như việc thời Hi Ninh vậy.

Thiên tai thời Hi Ninh, nguyên do là trời hạn hán, gạo đắt, mà những người như Trầm Khởi, Trương Tịnh không tâu báo sớm, chỉ lo lập thưởng cấm bán gạo, người giàu đua nhau tích trữ, dân nghèo không có gì ăn. Khi nạn đói đã xảy ra, triều đình mới biết, bèn sai vận chuyển gạo từ Giang Tây và cắt giảm gạo cung cấp của bản lộ một trăm hai mươi vạn hộc để cứu tế, phân phát gạo tại các cửa, bố thí cháo trên đường, nhưng cuối cùng không cứu được. Nạn đói đã thành, tiếp theo là dịch bệnh, bản lộ chết hơn năm mươi vạn người, thành quách tiêu điều, ruộng đồng hoang tàn, thuế khóa đều mất hết như cũ. Xét lại năm Hi Ninh thứ tám, bản lộ miễn thuế gạo một trăm ba mươi vạn hộc, thuế rượu giảm hơn sáu mươi bảy vạn quan, tính sơ bộ tổn thất, tổng cộng hơn ba trăm hai mươi vạn quan hộc, còn những hao tán khác không kể xiết, đến nay Ty Chuyển vận vẫn nghèo khó không thể hoạt động. Đó không phải do gì khác, mà là do không chuẩn bị trước.

Năm ngoái, vài quận ở Chiết Tây trước lụt sau hạn, thiên tai không kém thời Hi Ninh, nhưng hai Thánh nhân từ bi thông minh, vào giữa tháng mười một năm ngoái, đã ban ân chiếu, cắt giảm hai mươi vạn hộc gạo cung cấp của bản lộ để cứu tế, lại vào giữa tháng mười hai, giảm nhẹ một phần ba số gạo cung cấp của Ty Chuyển vận năm Nguyên Hựu thứ tư, tức hơn năm mươi vạn hộc gạo, dùng hết tiền đó mua bạc lụa cung cấp, không hề tổn thất chút nào của triều đình, mà ngày lệnh ban ra, nơi nơi đều vui mừng. Quan phủ đã bán gạo, (Xét “hành địch” hai chữ này chưa rõ. Tra 《Tô Thức tập》 viết là “trú địch”, cũng không hợp với ý văn trên dưới, nghi ngờ nên viết là “hành thiếu” mới đúng.) giá gạo tự nhiên giảm. Lại từ tháng giêng mở kho bán gạo thường bình, lại miễn thuế ngũ cốc và tiền lực thắng của một số lộ (Xét “số lộ thuế vụ” nguyên bản viết là “thường bình thuế vụ”, sai, nay căn cứ vào bản tập sửa lại.) và ban ba trăm đạo độ điệp để trợ giúp cứu tế, bản lộ yên ổn, không có một người nào chết đói, đó không phải do gì khác, mà là nhờ chuẩn bị trước.

Từ đó mà xem, việc chuẩn bị trước thì thành công, không chuẩn bị thì thất bại, họa phúc cách biệt như vậy. Kính nghĩ lòng từ bi của hai Thánh như trời đất cha mẹ, thấy dân khổ cực, vội vàng cứu giúp, vốn không tính toán hao tổn nhiều ít. Nhưng thần ngu muội, chỉ biết cân nhắc lợi hại nặng nhẹ, tính toán được mất lớn nhỏ, cho rằng ví như nhà dân thường, mua ruộng đất, chiêu mộ tá điền, vốn mong thu thuế, không phải làm việc nhân nghĩa, nhưng đến năm hạn hán, cũng phải miễn thuế, cho vay giống lúa, vì lòng thực sự sợ tá điền bỏ đi mà ruộng hoang^[8], tổn thất sau này chắc chắn gấp bội hiện tại, huống chi là người có thiên hạ, nuôi muôn dân mà không tính toán hậu quả sao? Thần từ năm ngoái đến nay, dám dâng lời, nhiều lần làm phiền Thánh thính, thực sự lo rằng Bệ hạ sẽ mất tá điền mà ruộng hoang vậy.

Năm ngoái, giá gạo ở Hàng Châu mỗi đấu lên đến 80, 90 đồng. Từ tháng giêng năm nay trở đi, giá gạo dần giảm xuống. Đến khoảng tháng 5, tháng 6, nhiều quận ở Chiết Tây mưa lớn không ngớt, hồ Thái Hồ tràn bờ, gây hại cho mùa màng. Đầu tháng 6, giá gạo lại tăng, đầu tháng 7, mỗi đấu lên đến 100 đồng. Hiện nay, gạo mới đã thu hoạch, nhưng gạo dự trữ của quan phủ không dám ngừng bán, tình hình thiên tai có lẽ còn nghiêm trọng hơn năm ngoái. Tại sao vậy? Năm ngoái, thiên tai như người mới ốm, năm nay, thiên tai như bệnh tái phát, tuy triệu chứng giống nhau, nhưng sức lực đã suy yếu, e rằng khó mà chống đỡ nổi.

Hơn nữa, vào khoảng thời gian giao mùa xuân hạ, mưa thuận gió hòa, người dân Chiết Tây vui mừng vì được mùa, nhà nhà đều bán tài sản, vay nợ để lo việc đồng áng, tát nước, đắp đê, khắp nơi đều làm, tính ra vốn liếng đã nhiều, chỉ chờ ngày thu hoạch, nhưng mưa dầm gió lớn ập đến, phá hủy tất cả, dân chúng khốn khổ, thực sự gấp đôi năm ngoái. Gần đây, tướng quan Lưu Quý Tôn đi Tô Châu để kiểm tra việc giáo dục, thần bí mật sai Quý Tôn dọc đường điều tra tình hình. Quý Tôn trở về báo với thần rằng, mấy châu này không chỉ bị hại bởi mưa dầm, mà còn có nhiều trận gió lớn, sóng biển đột ngột nổi lên, đê điều, đập đều bị hư hại, nước ở Hồ Châu tràn vào trong thành, nhà dân đều ngập hơn một thước, đây là điều năm ngoái không có. Lại có chuyển vận phán quan Trương Thục từ Thường, Nhuận trở về, nói tình hình cũng tương tự, nói rằng ông ta tận mắt thấy ở Bình Vọng, Ngô Giang nước dâng cao tám thước, nghe nói có nhà cả ruộng lúa chìm sâu dưới nước, cha con tụ lại khóc lóc, dùng thuyền bè vớt vát, nói rằng nửa hạt gạo còn có thể rang ăn, lúa non thì đem cho trâu ăn. Giả sử từ nay mưa ngừng, cũng đã không phải là năm được mùa, huống chi mưa có ngừng hay không lại chưa biết, thì nỗi lo năm sau, không còn như năm nay nữa.

Tại sao nói vậy? Năm ngoái, Hàng Châu quản lý 23 vạn thạch gạo dự trữ, nay đã bán hơn 15 vạn thạch, còn lại 8 vạn thạch, nhưng việc bán gạo vẫn chưa dừng. Lại do năm ngoái thiên tai được miễn thuế, và việc thu mua gạo không thực hiện được, kho lương của tỉnh thiếu hụt, số gạo dự trữ 8 vạn thạch kia chỉ đủ để cấp cho quân lương, không còn dự trữ gì nữa, chỉ còn tiền bán gạo dự trữ gần 8 vạn quan, nhưng tiền không phải là thứ cứu đói, nếu năm sau gạo càng đắt, tiền càng mất giá, dù có tích trữ tiền nhiều như núi, cuối cùng cũng vô dụng. Thời Hi Ninh, hai xứ Chiết xuất ra 1 triệu quan tiền để mua bán, dân không phân biệt giàu nghèo, đều được sử dụng, nhưng gạo thì không thể mua được, nên người mặc lụa là, đeo vàng ngọc, nằm chết trên đường, không thể đếm xuể. Nay ở Chiết Đông, Chiết Tây đại để đều đã bán hết gạo dự trữ, số còn lại rất ít, nỗi lo thời Hi Ninh, đang hiển hiện trước mắt mọi người.

Thần tài lực kém cỏi, lại thêm bệnh tật, mà một lộ sinh dân, trách nhiệm lo lắng đều ở nơi thần, được ơn sâu, không dám xin về quận nhàn, ngày đêm suy nghĩ, tìm cách cứu đói cho năm tới, không có kế sách gì khác, chỉ trong khoảng thu đông, không tiếc giá cao, mua nhiều gạo thường bình, để chuẩn bị bán ra năm sau.

Nay vùng Chiết Tây mấy châu lúa không được mùa, mà Ty Chuyển vận lại quản việc cung cấp hằng năm hơn một trăm năm mươi vạn thạch, nếu hai ty tranh nhau mua, giá gạo ắt sẽ tăng cao, nạn đói càng nhanh. Việc mua gạo không thực hiện được, đến lúc giao thời xanh vàng năm sau, kho thường bình có tiền mà không có gạo, quan lại khoanh tay ngồi nhìn dân chết, mà vùng núi biển, tiếp giáp Âu Mân, bọn trộm cướp tụ tập, hoặc sinh ra loạn lạc ngoài ý muốn, thì dù có giết thần, cũng không bù được tổn thất. Vì thế phải kính tâu sự thật, mong bệ hạ ghi nhớ lời tâu của thần, ban xuống Hộ bộ và Ty Chuyển vận, Ty Đề hình, Ty Kiềm hạt hai lộ, sớm xem xét năm tới có nên chuẩn bị gạo thường bình để bán cứu đói hay không, nếu nên chuẩn bị, thì nêu rõ số lượng cần dùng của từng châu.

Thần đã ước tính Hàng Châu cần hơn hai mươi vạn thạch, lại giao các ty lập kế hoạch, làm thế nào để giá gạo không tăng vọt, thu mua đủ. Nếu các ty cho rằng không cần chuẩn bị bán gạo cứu đói, thì bắt họ cam đoan năm tới sẽ không có nạn đói chết và lưu vong, kết tội tâu lên. Vì nay đã vào thu, ngày mua gạo không còn nhiều, nếu chờ xem xét rồi mới xin chỉ dụ, e rằng không kịp việc, kính xin xét kỹ, ban chỉ dụ sớm.”

Tờ thiếp vàng nói: “Thần nghe dọc đường, vùng Mân trung bị thiên tai nặng, bọn trộm cướp khá đông. Có người nói ở quân Thiệu Vũ có nhiều tên cướp mạnh, e là tàn dư của bọn Liêu Ân, Ty Chuyển vận đang sai quan lại Cù Châu điều tra gần đó. Tuy chưa biết hư thực, nhưng e rằng nếu có, không thể không lo trước.”

[4] Lại nói: “Kính xét sử nhà Đường, Vua Hiến Tông nói với các tể thần: ‘Các khanh nhiều lần nói Ngô Việt năm ngoái bị lụt hạn, hôm qua có ngự sử từ Giang, Hoài đi xét về, nói không đến nỗi thành tai, việc này tin được không?’ Lý Giáng đáp: ‘Thần xem tờ trình của Hoài Nam, Chiết Giang đông tây đạo, đều nói bị lụt hạn, huống chi các quan trấn nhậm phương xa, đều là bề tôi được triều đình tin dùng, nếu không phải sự thực, sao dám tâu lên? Điều này chắc chắn không phải lời nói suông. Ngự sử quan nhỏ, chọn người không đúng, trong việc tâu báo, có thể còn xu nịnh. Huống chi đạo suy thành, là gốc lớn của người làm Vua, nếu một phương mất mùa, nên ngay lập tức cứu tế đói nghèo, sao còn nghi ngờ gì nữa?’ Vua nói: ‘Trẫm vừa rồi không suy nghĩ mà hỏi như vậy, lời Trẫm sai rồi.’ Giáng bèn cúi đầu lạy tạ. Vua nói: ‘Từ nay về sau, các nơi bị lụt hạn đói kém, nên mau chóng miễn giảm thuế má.’

Lại xét sách 《Hội yếu》 bản triều, Thái Tông từng nói với các tể thần: ‘Việc dự trữ của quốc gia, là việc cấp bách nhất, để phòng năm mất mùa cứu mạng người. Trước đây Giang Nam mấy châu hơi bị hạn, Trẫm nghe tin, vội sai sứ đến đó, chia đường cứu tế, quả nhiên nghe nói không đến nỗi lưu vong, lại không có người chết đói, cũng không có nạn trộm cướp. Nếu không có lương thực dự trữ, lấy gì cứu giúp dân đói?’

Gần đây thần mỗi lần xem báo địa, các lộ giám ty phần nhiều vào khoảng tháng ba tháng tư trước hết tâu mưa thuận gió hòa, lúa tốt tươi; đến khi bị tai họa, phải đợi đến lúc có người chết đói lưu vong, rồi mới tâu lên, đó là thói thường của quan lại, là nỗi lo chung xưa nay. Được mùa không cần báo trước, ai nấy đua nhau tâu, bị tai họa đúng lúc phải dự phòng, lại nhìn nhau không nói. Nếu không phải triều đình rộng rãi xem xét, thì dân phương xa biết kêu ai?'” Lúc ấy là ngày Mậu Dần tháng bảy.

(Mậu Dần, ngày 15.)

[5] Ngày Mậu Tý, Tô Thức lại tâu: “Ngày 21, 22, 23 tháng này đều có mưa to gió lớn suốt ngày đêm, đến ngày 24 mưa tạnh một chút, nhưng đêm lại mưa to. Thần lo rằng các châu Tô, Hồ v.v. bị thiệt hại do sóng gió sẽ còn nặng hơn trước, nếu không sớm có kế hoạch, mua gạo thường bình dự trữ rộng rãi để chuẩn bị, thì năm tới ắt sẽ có nạn đói kém, dân chết đói. Kính mong bệ hạ thương xót, xét lại tấu chương trước, sớm ban chỉ dụ thi hành. Thần không có tài năng gì, chỉ biết nhiều lần dâng tấu, làm phiền thánh thính, tội đáng muôn lần chết.”

[6] Tháng 8, ngày Bính Thân, Vua ban chiếu theo lời thỉnh cầu của Tô Thức, hạ lệnh cho các ty Chuyển vận, Đề điểm hình ngục và hai ty Kiềm hạt của bản lộ, trong vòng nửa tháng phải báo cáo đầy đủ việc chuẩn bị cứu tế.

[7] Ngày Đinh Tỵ, Tô Thức lại tâu: “Thần trước đây đã tâu xin, nếu các ty cho rằng không cần chuẩn bị bán gạo cứu tế, thì yêu cầu họ phải cam đoan năm tới sẽ không có nạn đói kém, dân chết đói, và phải tâu lên với lời thề. Ý thần là muốn các quan lại trong các ty xem xét thực tế, không dám làm qua loa, và lệnh cho Hộ bộ tóm tắt thi hành. Kính mong bệ hạ xét lại tấu chương trước, đặc biệt ban chỉ dụ thi hành.”

[8] Tháng 9, ngày Mậu Thìn, Tô Thức lại tâu:

“Bản ty xét lại rằng vào khoảng tháng tám, chín năm ngoái, giá gạo ở chợ Hàng Châu là 60 đồng mỗ đấu, đến tháng mười một tăng lên 95 đồng mỗ đấu, lúc đó giá gạo đang có xu hướng tăng cao, nhờ có chiếu chỉ của triều đình giảm bớt một phần ba số lượng gạo nộp lên của Ty Chuyển vận, giá gạo lập tức giảm xuống. Đến tháng giêng năm nay, bản châu bắt đầu bán gạo thường bình, đến cuối tháng bảy, tổng cộng đã bán được 18 vạn thạch, nhờ đó giá gạo không tăng thêm, dân chúng tránh được cảnh chết đói. Hiện nay giá gạo ở chợ là 75 đồng mỗ đấu, đến mùa đông năm nay, Ty Chuyển vận thu mua gạo nộp lên và xét giảm thuế thu, quân lương e rằng sẽ thiếu hụt, cũng cần phải mua thêm cho đủ.

Lại nữa, bản châu cần mua thêm hơn 20 vạn thạch gạo thường bình, các châu khác cũng đều thu mua, nếu tranh nhau mua như vậy, giá gạo chắc chắn sẽ tăng cao, dù có phá tiền quan lớn để mua đủ, cũng e rằng năm sau dân nghèo sẽ không đủ khả năng mua gạo quan với giá cao, đến lúc đó nếu giá gạo cao mà dân đói, bản ty tất phải tâu xin giảm giá bán, thiết nghĩ bậc nhân thánh trên ngôi sẽ không nỡ ngồi nhìn dân đói mà không cho giảm giá. Ước tính các quận ở Chiết Tây năm nay phải mua thêm hơn 50 vạn thạch gạo thường bình để chuẩn bị bán ra năm sau, nếu giá cao mà vốn nặng, đến lúc đó mỗ đấu chỉ giảm 10 đồng, cũng sẽ mất hơn 5 vạn quan. Huống chi nạn đói đã hình thành, dân chết đói không ngừng, thì chi phí triều đình bỏ ra để cứu giúp, há chỉ hơn 5 vạn quan mà thôi sao!

Xin thánh thượng từ bi đặc cách cho giảm bớt một nửa số lượng gạo nộp lên của Ty Chuyển vận năm nay, vẫn theo lệ năm ngoái, cho đổi thành tiền, lập trường thu mua vàng bạc, lụa là nộp lên, như vậy triều đình không bị hao tổn, mà giá gạo ở Chiết Trung cũng tạm ổn định, gạo thường bình thu mua đủ, năm sau không đến nỗi phải giảm giá nhiều, hao tổn vốn gạo thường bình, dân chúng trong vùng tránh được cảnh chết đói, ơn huệ không nhỏ.

Xét lại năm ngoái bản ty cũng xin giảm bớt một nửa số lượng gạo nộp lên, nhưng theo chiếu chỉ chỉ được giảm một phần ba, năm nay thiên tai và việc xét giảm thuế thu đều nghiêm trọng hơn năm ngoái, lại thêm liên tiếp những năm thiên tai, sức dân càng hao tổn, nên cần phải gia tăng sự cứu giúp, vì vậy phải tâu xin giảm bớt một nửa^[9].

Kính mong thánh thượng thương xót một phương, đặc cách theo lời xin, giảm bớt toàn bộ.

Lại tra xét việc năm Hi Ninh thứ tám (1075), hai vùng Chiết Đông, Chiết Tây bị đói kém, triều đình ra chỉ lệnh cắt chuyển từ Giang Tây và bản lộ (tức hai vùng Chiết) số thóc thuế nộp lên 1.250.000 hộc để ban cho bản lộ cứu đói. Chỉ vì bản lộ tâu xin chậm trễ, không kịp thời, nên cuối cùng có đến 500.000 người chết đói. Tháng 11 năm ngoái, ngày 29, có chỉ lệnh cho Phát vận ty cấp 220.000 hộc thóc thuế nộp lên để ban cho bản lộ bán ra với giá rẻ. Chi phí chỉ bằng 1/6 so với năm Hi Ninh, nhưng nhờ kịp thời cứu giúp, kho lẫm có sẵn, giá gạo không tăng vọt, dân chúng tránh được cảnh chết đói. Nay bản ty tra xét thấy các châu Tô, Hồ, Thường, Tú v.v… liên tiếp bị thiên tai, dân chúng kêu ca, đã gấp đôi năm ngoái, việc xét miễn thuế thóc cũng chắc chắn tăng gấp đôi. Không chỉ dân chúng thiếu ăn, mà còn lo quân lương không đủ. Xin xét theo thể lệ năm ngoái, ban thêm số lượng, đặc cách cắt chuyển từ bản lộ hoặc Phát vận ty 300.000 hộc thóc thuế nộp lên, để bản lộ bán ra với giá rẻ, hoặc dùng bù vào chỗ thiếu quân lương. Kính mong bệ hạ thương xót quân dân một lộ, đặc cách chu cấp đủ số.

Việc trước đã gửi văn thư đến Chuyển vận ty và Đề hình ty của bản lộ, thông báo xem xét thi hành. Lo rằng quan lại Chuyển vận ty có trách nhiệm cung cấp lương thực, nên việc xin giảm bớt số thóc khó tự mình nói ra. Kính mong bệ hạ lấy sinh linh một phương làm lòng, không phải chỉ vì khoan dung trách nhiệm của quan lại, đặc biệt xem xét, sớm thi hành. Hơn nữa, số lượng xin tuy nhiều, nhưng số tiền hao tổn không lớn. Nếu đợi đến khi nạn đói đã xảy ra rồi mới cứu giúp, thì chi phí sẽ gấp mười lần, không kịp việc. Kính xin bệ hạ quyết định, chỉ đạo Tam tỉnh, không cần giao xuống các cơ quan tra xét lại nữa.”

(Ngày Mậu Thìn tháng 9, Tô Thức trình bày hai việc: một là xin giảm một nửa số thóc thuế nộp lên của Chuyển vận ty, hai là xin cắt chuyển 300.000 hộc thóc thuế nộp lên để chuẩn bị.)

[9] Ngày Mậu Dần, Tô Thức lại tâu: “Bản ty lại xem xét kế hoạch lớn chuẩn bị cho năm tới, chủ yếu là mua thêm thóc gạo dự trữ thường bình, từ tháng giêng trở đi sẽ bán ra để ổn định giá thị trường, tránh nạn đói kém, ngoài ra không còn kế sách nào khác. Hiện nay tuyển chọn quan lại, mở kho mua bán, ưu đãi giá gạo, nghiêm cấm việc đong đấu chuyên quyền không được đòi hỏi, không phải không nghiêm khắc, nhưng đã qua một tháng mà không có ai đến kho nộp thóc.

Xét hỏi thì được biết là do Tô Châu, Hồ Châu, Thường Châu, Tú Châu bị thiên tai nặng nề, lại từ giữa tháng tám đến nay mưa dầm không ngớt, sau thiên tai, thu hoạch chẳng được bao nhiêu, lại ít gặp ngày nắng ráo, lúa chín không gặt được, lúa đã gặt không xay được, có thóc mà không có gạo, ngày càng hư hỏng. Hiện nay nghe nói giá gạo ở chợ Tô Châu^[10] đã lên đến 95 đồng, xu hướng tăng giá vẫn chưa dừng lại.

Bản ty muốn lệnh cho Hàng Châu tăng giá thu mua, không chỉ làm giá gạo tăng cao, gây hại cho dân chúng hiện tại, mà vốn nhà nước đã đắt, năm tới khó bán ra; nếu không tăng tiền, lại sợ rốt cuộc không thu mua được, năm tới vào mùa xuân hè thiếu gạo bán ra, sẽ có nguy cơ đói kém. Thần nghĩ đến lúc đó khó mà giấu được thiên tai, quan lại cũng phải tâu trình sự thật, bậc nhân thánh trên cao, lẽ nào không cứu giúp, tất phải tìm cách vận động lương thực từ các lộ lân cận để cứu tế, nếu không phòng bị trước, thì sợ các lộ lân cận không có chuẩn bị, lúc cần sẽ không kịp trở tay, nên phải tâu xin trước.

Xét theo chiếu chỉ năm ngoái, giảm một phần ba số thóc nộp lên của Ty Chuyển vận, lại lệnh dùng tiền thay thế thóc để mua bạc lụa nộp lên. Năm nay bản ty cũng tâu xin giảm một nửa số thóc, nếu được chấp thuận, thì số tiền thay thế thóc của Ty Chuyển vận không ít. Lại xét thấy quan Ty Đề hình năm nay các châu bán gạo thường bình rất nhiều^[11], số tiền thường bình của Ty Thường bình còn lại không ít, nhưng có tiền mà không có gạo, ngồi nhìn nạn đói, lo lắng không nhỏ.

Xin bệ hạ lo xa, đặc cách sai Ty Phát vận xem xét kế hoạch vốn, cử quan đến các châu quân Giang, Hoài gần đó được mùa, mua 50 vạn thạch gạo trắng, nghiêm mệnh chỉ huy, phải đủ số lượng, rồi chuyển đến Chân Châu, Dương Châu dự trữ; nếu năm tới bản lộ thiếu gạo thường bình bán ra, thì lệnh Ty Phát vận điều động, chuyển đến các châu, dùng tiền thường bình của bản lộ để hoàn trả; nếu đến lúc đó bản lộ có đủ gạo thường bình, không cần chuyển số gạo trên đi bán, thì dùng để thay thế số thóc nộp lên của Ty Chuyển vận bản lộ, lại dùng tiền thay thế thóc đã giảm để hoàn trả. Như vậy thì triều đình không hao tổn tiền của, mà sinh mạng hàng vạn dân chúng bản lộ cũng tạm tránh được nạn chết đói.”

Tờ phụ chép: “Năm nay thiên tai thực sự nặng hơn năm ngoái, nhưng quan lại trên dưới đều không muốn kiểm tra giảm thuế, giấu giếm thiên tai. Như gần đây huyện Gia Hưng, Tú Châu vì không nhận đơn tố cáo thiên tai, khiến hơn 40 người bị giẫm đạp đến chết. Đại để quan lại các nơi đều có ý như vậy, chỉ có nơi này vì số người chết nhiều nên bị lộ ra mà thôi. Nếu triều đình chỉ căn cứ vào tấu trình và tỷ lệ giảm thuế của các nơi, thì không thể thấy hết thực trạng thiên tai. Lại thấy Ty Chuyển vận, Ty Đề hình tâu trình thiên tai, đều không có lời lẽ khẩn thiết, triều đình ắt cho là thần quá đáng.

Nhưng thần thực sự thấy thiên tai liên tiếp mấy năm, các bậc phụ lão đều nói tình hình không kém gì năm Hi Ninh, dân gian có tiền mà vẫn chết đói hàng chục vạn người vì không có gạo, huống chi nay dân gian tuyệt nhiên không có tiền mặt, nếu lại không có gạo, thì nạn chết đói khó lường. Xin bệ hạ lo xa, nếu năm tới dân chúng không thiếu ăn, không cần kế hoạch này, thì tội thổi phồng quá đáng của thần, thần không dám từ chối. Dù bị trách phạt, cũng còn hơn có tai họa mà không phòng bị, ngồi nhìn người chết mà không cứu được.”

[10] Tháng 10, ngày Nhâm Tý, Tô Thức lại tâu: “Thần gần đây vâng theo chỉ dụ triều đình, tính toán chuẩn bị cứu tế những hộ thiếu ăn trong năm tới, đã trình bày rõ từng việc cụ thể, trong đó việc mua gạo thường bình để chuẩn bị bán ra năm tới nhằm ổn định giá thị trường là quan trọng nhất.

Hiện nay giá gạo ở các quận phía tây Chiết Tuy tuy cao, nhưng không quá 70 đồng. Thần lo rằng vào lúc giao thời giữa vụ mới và vụ cũ năm tới, giá gạo chắc chắn không dưới 100 đồng. Lúc đó nếu bán ra theo giá cũ, vẫn có thể ngăn chặn được nạn giá cả tăng vọt, vẫn tốt hơn là quan phủ không có lương thực, ngồi nhìn dân chết đói. Thế mà Ty Đề hình chỉ chăm chăm tiết kiệm vài ba đồng, ban hành văn thư khắp nơi, ép giảm giá mua của quan phủ. Thần đã chỉ đạo Hàng Châu không được giảm giá, vẫn mua theo giá 70 đồng như cũ, hiện nay cũng chỉ mua được hơn 3 vạn thạch. Các quận khác không dám làm trái.

Nghe nói Tô Châu, Tú Châu là những nơi sản xuất nhiều gạo^[12], hiện nay cũng chỉ mua được hai ba vạn thạch. Còn Hồ Châu là nơi bị thiên tai nặng nhất, Ty Đề hình đã ra lệnh cho Ty này ngừng mua, lại bảo Tô Châu chuyển 5 vạn thạch gạo thường bình cho Hồ Châu, và bảo Tú Châu chuyển 10 vạn thạch cho Hàng Châu. Nếu Hồ Châu được 5 vạn thạch, e rằng vẫn chưa đủ dùng, còn Tô Châu, Tú Châu chuyển đi 15 vạn thạch, lo rằng các châu đó sẽ không tránh khỏi thiếu hụt. Nếu mua được không nhiều, tức là cả hai đầu đều thiếu, mà chi phí vận chuyển và hao hụt do binh lính ăn cắp cũng chẳng kém gì số tiền tiết kiệm được vài ba đồng.

Nếu năm tới quan phủ có ít gạo^[13], không thể ổn định giá thị trường, dẫn đến dân chết đói, lại phiền triều đình cắt chuyển lương thực phát cho dân đói, thì chi phí sẽ gấp mười lần. Đó là tiết kiệm chút ít mà thiệt hại lớn lao, thật là kế sách không hay.

Nghe nói các quận, dân giàu đều biết năm tới gạo sẽ đắt, đều muốn mua nhiều để kiếm lợi lớn. Nếu giá mua của quan phủ hơi cao, thì gạo của nông dân sẽ đổ hết vào quan phủ^[14], bọn họ không có cơ hội thừa cơ kiếm lợi, thôn tính kẻ nghèo yếu, nên chúng tạo ra lời đồn để lung lạc quan lại, đều nói rằng quan phủ tốn nhiều tiền, thật đáng tiếc, nếu vì thế mà giảm giá ngừng mua, thì đúng là mắc mưu chúng. Huống chi hiện nay đã là cuối tháng 10, chỉ còn hơn một hai mươi ngày nữa là không thể mua được, dù có tăng giá cũng không kịp, e rằng sẽ ảnh hưởng đến việc bán gạo năm tới, nên phải có kế hoạch khác, kính xin triều đình.

Vì trước đây vào ngày 17 tháng 9, thần đã từng tâu xin hạ lệnh cho Ty Phát vận, mua gạo ở các châu quân gần đó được mùa 50 vạn thạch, để phòng khi gạo thường bình không đủ, chuyển đi bán, rồi dùng tiền thường bình của bản lộ trả lại Ty Phát vận^[15]; nếu gạo thường bình đủ dùng, thì dùng làm gạo thượng cung của Ty Chuyển vận bản lộ, và dùng tiền ngạch hộc trả lại^[16].

Lại xét thấy Hoài Nam được mùa lớn, giá gạo ở Dương Châu, Cao Bưu Quân rất rẻ, nếu thực hiện kế sách này, rõ ràng không có hại gì. Kính mong Thánh từ xem xét lại tờ tấu trước, ban cho thi hành ngay, để giúp dân vùng này nhiều năm bị thiên tai chuẩn bị chu đáo.”

Tháng này, ngày Nhâm Ngọ, Tô Thức lại tâu: “Thần xét thấy năm nay thiên tai lũ lụt ở bản lộ gấp đôi năm ngoái, bản ty đã nhiều lần tâu trình các việc cứu tế cần thiết, nghĩ rằng bậc nhân thánh trên cao hẳn đã xem xét. Hiện nay các châu Tô, Hồ, Hàng, Tú, giá gạo ngày càng tăng, gạo thô mua ở Hàng Châu^[17] để bán ra, mỗi đấu không dưới 67 đến 70 đồng tiền, nhưng vẫn không thu mua được^[18], e rằng phải thêm tiền để mua, mới đủ dùng.

Thần nghĩ rằng sang xuân giá gạo chắc chắn sẽ tăng vọt, nếu theo quy định bán ra không lỗ giá gốc, thì vốn quan đã nặng, dân chúng khó thu mua, không thể cứu tế người nghèo, điều hòa giá thị trường; nếu tâu xin giảm giá bán ra, lại sợ hao hụt vốn thường bình của quan, cũng không phải là kế lâu dài. Tờ phụ tâu: ‘Tiền gạo thường bình, lúc mất mùa hay được mùa, điều hòa giá cả để cứu mạng dân, là việc hệ trọng. Bản ty đã nhiều lần tâu xin chỉ đạo các lộ chuyên việc mua bán, không được dùng vào việc khác, như chiêu mộ dân đói làm công trình thủy lợi, có chi mà không thu, sẽ dần hao hụt. Kính mong triều đình lưu ý.’

Ở Hàng Châu hiện có hơn 4 vạn thạch gạo nghĩa thương, theo quy định năm có thiên tai đều được phép phát chẩn cứu tế. Bản ty xét thấy nếu đợi đến khi nạn đói đã thành, mới đem số gạo nghĩa thương đó phát hết, cũng không thể cứu hết dân đói. Chỉ khi sang xuân, thấy giá gạo trên thị trường tăng, liền đem gạo nghĩa thương, gạo thường bình bán ra với giá rẻ, chỉ cần giá thị trường không tăng, thì dân cả quận đều được lợi.

Nay xin tâu xin đem gạo thường bình, trừ số trên 3 năm theo quy định phải giảm giá, còn lại mỗi đấu giảm 5 đồng, trong đó số mua năm nay với giá cao, mỗi đấu giảm 20 đồng để bán ra; đồng thời đem gạo nghĩa thương định giá rẻ theo loại, bán ra một chỗ, số tiền thu được dùng để bù vào vốn quan thường bình bị hao hụt. Nếu bù đủ mà còn dư, cũng cho phép dùng bù vào vốn quan thường bình bị hao hụt ở các châu khác trong lộ, và hạ lệnh cho các quận Chiết Tây thi hành theo thể lệ này. Nhờ đó năm sau dân đói trong lộ đều được dùng gạo rẻ^[19], cứu sống hàng triệu sinh mạng, lợi ích rất lớn. Thực chất chỉ hao hụt hơn 10 vạn thạch gạo nghĩa thương vốn không phá vỡ vốn quan^[20], huống chi vốn có quy định, năm có thiên tai được phép phát gạo nghĩa thương, nhưng phạm vi phát chẩn hẹp, không bằng lợi ích của việc bán ra rộng rãi.

Kính mong thánh từ đặc biệt quyết đoán, sớm ban hành.”

Tờ phụ tâu: “Bản ty xét thấy tình hình thiếu lương thực năm sau rất đáng lo ngại, nếu đợi đến khi nạn đói đã thành, dịch bệnh đã phát, bậc nhân thánh trên cao tất phải bàn bạc rộng việc cứu tế tiền gạo, chi phí sẽ gấp nhiều lần. Nếu thi hành theo lời tâu của bản ty, sang xuân liền bán ra, thì giá gạo không tăng, hàng triệu sinh linh đều được lợi. Vì năm nay đã cuối tháng 11, xin sớm ban hành, để tháng giêng có thể mở kho bán gạo.”

[11] Sau một thời gian dài, mới có chiếu chỉ cho Phát vận ty chuyển giao số tiền một triệu quan từ nguồn thượng cung và phong trang, kịp thời mua lương thực để phong trang, chuẩn bị dùng khi cần, còn lại theo như tấu chương của Chiết Tây Kiềm hạt ty mà thi hành.

(Điều này căn cứ vào tờ trạng ngày 23 tháng 3 năm thứ 6, sau khi bãi chức ở Hàng Châu, lại xin Phát vận ty ứng phó lương thực cho Chiết Tây, chiếu chỉ ban xuống hẳn là vào mùa xuân năm thứ 6. Ban đầu, Tô Thức dâng tấu chương về nạn đói ở Chiết Tây, trước sau tổng cộng bảy chương, nay đều biên vào cuối tháng 11. Tô Thức vì việc này bị Giả Dịch và những người khác đàn hặc, nhờ Phạm Tổ Vũ phong bác mới thôi, việc này xem ở tờ tráp tự biện của Tô Thức ngày 28 tháng 7 và ngày 4 tháng 8 năm thứ 6. Muốn tìm hiểu rõ đầu đuôi việc này, nên ghi chép chi tiết, hoặc lược bỏ lấy phần chính yếu.)