[PREVIEW] QUYỂN 473: NĂM NGUYÊN HỰU THỨ 7 (NHÂM THÂN, 1092)

Bắt đầu từ tháng 5 năm Nguyên Hựu thứ 7 đời Vua Triết Tông đến hết tháng đó.

[1] Tháng 5, ngày Quý Mùi mùng một.

[2] Ngày Giáp Thân, Tượng Châu Phòng Ngự sứ, Tri phủ Châu là Chiết Khắc Hành được thăng làm Tây Thượng Các Môn sứ, để khen thưởng chiến công.

[3] Kinh lược sứ Phạm Dục, Phó Đô Tổng quản Văn Uất, Kiềm hạt, Tri Lan Châu là Chủng Nghị được ban chiếu khen ngợi.

(Theo 《Chủng Nghị mộ chí》: “Năm thứ 4, được điều làm Tri Trấn Nhung, chưa nhậm chức, lại đổi làm Quyền Hi Hà Kiềm hạt, Tri Lan Châu, kiêm quản Duyên biên An phủ ty. Lan Châu và Thông Viễn quân có biên giới liền nhau, nhưng giữa các đồn bảo không tiếp nối, các vùng Chất Cô, Ma Tử có ruộng đất màu mỡ có thể trồng trọt, nhưng đều bỏ hoang. Nghị nhiều lần dâng kế xin xây thành Nạp Mê bảo, Lý Nặc Bình, Đại Liễu Bình, Kết Châu Long Xuyên, khống chế các nơi hiểm yếu, chiêu mộ dân đến canh tác để giảm bớt việc vận chuyển lương thực. Năm thứ 6, có chiếu lệnh cho Kinh lược sứ Phạm Dục xây thành ở nơi cần thiết. Lúc đó, các tướng tá trong lộ đều cho là khó, không dám nhận chiếu, chỉ có Nghị xin nhận trách nhiệm. Do đó, Nghị được giao xây thành Lý Nặc Bình, hoàn thành trong 24 ngày, chính là Định Viễn thành ngày nay. Chiếu khen ngợi, ban cho Nghị 150 lượng bạc và 150 tấm lụa.” Xét việc xây xong Định Viễn thành vào tháng 4 năm thứ 7, nhưng 《Mộ chí》 ghi là năm thứ 6, có lẽ do khảo cứu không kỹ. 《Nghị truyên》 phần lớn dựa vào 《Mộ chí》, nhưng kể sự còn sơ lược, nay không dùng.)

[4] Phạm Dục tâu: (Thành Định Viễn ở Lan Châu hoàn thành vào ngày mùng một tháng 5 năm thứ 7, nay xin phụ thêm bản tấu này của Phạm Dục sau ngày mùng một tháng 5.) Thần gần đây nhiều lần xin xây dựng trại lớn rộng 800 bước ở Nhữ Già Cốc và xây dựng trước một số công trình, nhưng đến nay vẫn chưa nhận được chỉ thị. Thần xem xét thấy rằng, sau khi Lan Châu đã xây thành Định Viễn, phía đông chắc chắn phải xây thêm thành Nạp Mê và hai pháo đài; phía đông Định Tây chắc chắn phải xây thêm thành Kết Châu Long Xuyên và hai pháo đài. Sau đó, trong phạm vi 300 dặm, thế liên hoàn sẽ được hình thành, các xạ thủ cung tên có thể đóng quân, địa lợi có thể chiếm giữ. Tuy nhiên, sáu trại và pháo đài này đều lấy Nhữ Già làm trọng yếu. Bởi vì nếu xây thành Nhữ Già trước, thì sáu trại và pháo đài sẽ dễ phòng thủ hơn. Thần cho rằng việc xây dựng Nhữ Già nên làm trước chứ không nên để sau, có ba lý do, và thành này nên xây lớn chứ không nên xây nhỏ, cũng có ba lý do. Xin trình bày đầy đủ như sau:

[5] Nay nếu muốn xây thành Kết Châu Long Xuyên trước, thì địa hình nơi đó là thung lũng rộng lớn, có hàng chục đường cho quân địch kéo đến, nếu đóng quân ít thì không đủ để chống giặc^[1], nếu đóng quân nhiều thì thung lũng không có nước, đóng quân hàng vạn người, nếu không đào hàng trăm giếng thì không thể cung cấp đủ nước. Nếu xây thành Nhữ Già trước, thì thế đất phía đông cách giếng cạn hàng trăm dặm, phía nam nhìn ra Kết Châu Long Xuyên hàng trăm dặm, dùng thành kiên cố đóng quân trọng binh, quân địch sẽ luôn lo sợ phía sau, không dám kéo quân xuống phía nam, nếu chúng ỷ vào đông người mà tiến sâu vào, ta sẽ chặn đường rút lui của chúng, đúng là chặn cổ họng và đánh vào lưng chúng. Đây là lý do thứ nhất cho việc xây thành Nhữ Già nên làm trước chứ không nên để sau.

[6] Nay muốn xây thành Nạp Mê trước, thì giặc chắc chắn sẽ xuất quân từ Thạch Giáp, đi qua Nhữ Già về phía tây để tranh giành. Nếu không dùng trọng binh chặn đường Nhữ Già ở phía đông, khống chế phía bắc Đại Long Tát và Kết Châu Long Cốc, thì thành khó mà xây dựng được. Nếu xây thành Nhữ Già trước, dù việc chưa hoàn thành, nhưng binh lính không phải vất vả thêm, nhờ sức lực còn dư, có thể xây dựng thêm Nạp Mê bên cạnh, cùng lúc xây dựng các đồn lũy khác, công việc sẽ nhẹ nhàng và dễ hoàn thành. Đây là lý do thứ hai mà thành Nhữ Già nên được xây trước chứ không nên để sau. Thần lại nghe nói biên phòng có chỗ trọng yếu, việc cơ mật có thứ tự trước sau. Nay việc xây dựng trên địa bàn này không phải là ít, nếu không nắm được chỗ trọng yếu, thì sẽ không có gì là khẩn cấp; nếu không nắm bắt thời cơ, thì sẽ không có gì là sau này. Vì vậy, xây dựng Nhữ Già trước để nắm giữ chỗ trọng yếu, thì trong phạm vi vài trăm dặm đất đai, giặc không dám nhòm ngó, các con đường và thung lũng bên ngoài, giặc không dám tự do ra vào. Người ở được yên ổn trong nhà, người cày cấy được yên ổn ngoài đồng, người đi đường được yên ổn trên đường, quân tuần tra có thể nghỉ ngơi mà ngủ yên. Sáu trại đồn kia, tùy theo khả năng của địa bàn này, có thể xây thì xây, có thể dừng thì dừng, có thể hoãn thì hoãn, có thể nhanh thì nhanh. Một khi nắm bắt được thời cơ, thì việc trước đã hoàn thành, việc sau không phải vất vả, thực là lợi ích lớn trong việc giữ yên biên giới và tiết kiệm chi phí. Đây là lý do thứ ba mà thành Nhữ Già nên được xây trước chứ không nên để sau.

[7] Lại nữa, Nhữ Già ở phía bắc khống chế con đường ra vào của đại quân từ Thạch Giáp, phía đông chặn các thung lũng Đại, Tiểu Thực Kết, thế đất đủ để khống chế giặc, khiến chúng không dám tự nhiên tiến xuống phía nam, như tường thành ngăn giặc, đê điều ngăn nước lũ. Phía tây thì che chắn cho mấy con sông, khiến sáu tộc Dụ Lặc Tàng không lo bị cướp bóc, xa hơn nữa khiến Định Viễn, Chất Cô, Thắng Như không lo bị giặc lớn quấy nhiễu, như nhà có then cửa vững chắc. Phía nam thì liên kết với Định Tây, chiếu ứng với Kết Châu Long Xuyên về phía đông, thẳng đến các đồn trại ở Tần Châu, như yết hầu nhìn vào phúc tâm. Nay nếu chỉ xây đồn nhỏ để bảo vệ việc cày cấy, thì bên ngoài không đủ để khống chế giặc, bên cạnh không đủ để củng cố láng giềng, bên trong không đủ để tự vệ, cũng như không có đồn vậy. Đây là lý do thứ nhất mà thành Nhữ Già nên xây lớn chứ không nên xây nhỏ.

[8] Lại nữa, các đồn nhỏ bảo vệ việc canh tác không đủ sức phòng thủ, khi giặc rút đi, những người cầm cung tên ở xung quanh nhìn vào đó mà sinh sống, thay đổi ruộng đất, ổn định nhà cửa, tích trữ lương thực, tụ tập gia súc, nhưng khi giặc đột ngột đến thì bỏ lại mà chạy trốn, khiến cho sinh kế của dân binh trong vòng mấy chục dặm thường bị đặt vào miệng hổ lang, chờ đợi bị nuốt chửng. Việc phòng thủ biên giới mà lại muốn bỏ thế yếu hại, làm kế sách cẩu thả, hơn nữa còn đẩy dân vào tay giặc, thần thấy không thể được. Đây là lý do thứ hai cho việc thành Nhữ Già nên lớn mà không nên nhỏ.

[9] Lại nữa, nếu Nhữ Già đã là thành lớn, đứng riêng ở phía ngoài các thành phía đông tây và chiếm giữ vị trí yếu hại, thì các trại bảo xung quanh đều dựa vào thế đó, nên thành không cần phải lớn. Nạp Mê, Kết Châu Long Xuyên chỉ cần sáu trăm bước là có thể phòng thủ; Đại Liễu Bình, Nhữ Già Quỵ, Thiềm Biện Sơn, Hoa Xuyên chỉ cần ba trăm bước là có thể bảo vệ. Nếu Nhữ Già chỉ là đồn nhỏ, thì các trại bảo xung quanh đều trở thành nơi ngựa giặc tung hoành, thành không giữ được, giữ cũng không yên, dù hao người tốn của cũng không thể giải quyết được mối lo biên giới về sau. Đây là lý do thứ ba cho việc thành Nhữ Già nên lớn mà không nên nhỏ.

[10] Thần mong triều đình suy tính kỹ việc Nhữ Già không thể chậm trễ xây thành, nhân lúc đất tan ngày dài, công việc có thể tiến hành, cỏ khô ngựa gầy, quân giặc khó tập hợp, hãy sớm lo việc tu sửa. Lại suy tính việc Nhữ Già không thể làm đồn nhỏ bảo vệ canh tác, xem xét lại các tấu chương của thần xin xây trại lớn tám trăm bước, sớm ban chỉ thị, để bản lộ chuẩn bị trước, một lần là xong, nhằm dập tắt mưu đồ điên cuồng của giặc Hạ, ổn định kế sách lớn phòng thủ biên giới, thần vô cùng khẩn thiết cầu xin.

(Cuối tháng hai, Vương Nham Tẩu nói thế. Cuối tháng mười hai, Phạm Bách Lộc nói thế. 《Chính mục》: Tháng hai, khám xét ngục tù của Thẩm Bá Ngọc, tri châu Chân Châu, chết bốn năm mươi người.)

[11] Giám sát Ngự sử Đổng Đôn Dật tâu: “Thần thấy Tả Thông trực lang, Trực Bí các Trình Di dâng biểu từ chối chức vụ, trong biểu có câu ‘Không dùng thì thôi, phạm tội dưới thời minh quân, không thể lấy được lòng tin của bề trên’, lại có câu ‘Đạo lớn khó dung, danh cao bị hủy báng nhiều’. Lời lẽ oán hận, nóng nảy, ngông cuồng, không thể kể hết. Thần xét thấy Trình Di xuất thân từ thảo dã, được mời giảng ở kinh diên, nhưng kiến thức nông cạn, xa rời thực tế, lại tự cao tự đại. Những điều ông ta đề xuất lúc đó, mọi người đều coi là chuyện cười, mà ông ta còn chạy chọt cửa quyền, lung lay đường ngôn luận. May nhờ bệ hạ thánh minh, xét thấy sơ suất của ông ta, chỉ cho thôi chức, thể hiện ơn khoan hồng của triều đình. Gần đây, Trình Di vừa mãn tang, triều đình ban cho chức vụ, dư luận xôn xao, đều cho là ban hư. Nay Trình Di vẫn không tự lượng sức, buông lời ngông cuồng, dám so sánh mình với Khổng Tử, Mạnh Tử, Y Doãn, lại tự cho là hiểu được đạo tiến thoái của bậc nho gia. Mê hoặc dân chúng, khinh nhờn bề trên, không gì hơn thế. Kính xin triều đình thu hồi mệnh lệnh mới, để hợp với công luận.”

(Ngày 22 tháng 3, Ngô Lập Lễ tâu; ngày 14 tháng 4, lại tâu.)

[12] Ngày Bính Tuất, xuống chiếu cho Trình Di được từ chối chức Trực Bí các, quyền phán Tây Kinh Quốc Tử Giám, sai quản câu Sùng Phúc cung.

(Thực lục chép: “Xuống chiếu cho Trình Di được từ chối chức Trực Bí các, quyền phán Tây Kinh Quốc Tử Giám, sai quản câu Tây Kinh Tung Sơn Sùng Phúc cung. Ngự sử Đổng Đôn Dật tâu rằng Trình Di trước làm Thị giảng, vì bàn luận xa rời thực tế, tự cao tự đại, chạy chọt cửa quyền, lung lay đường ngôn luận, nên bị thôi chức Thị giảng; sau vì tang chế nên rời đi, đến khi mãn tang lại được ban chức, nhưng trong biểu từ chối có lời oán hận, nóng nảy, nên cho phụng từ.”)

[13] Trình Di dâng biểu nói: “Thần trước đây bị khiển trách, bị điều ra làm quan ngoài, ngày đêm không dám lơ là, chỉ biết tự xét lại mình. Ban đầu được triều đình chiêu mộ, sau lại bị cách chức, làm sao còn mặt mũi đứng trong triều, nên tự hặc tội mà xin rút lui. Đến năm lần dâng sớ xin mà không được chấp thuận, há có thể cố tranh biện để cầu được thỏa nguyện, nên tạm thời ung dung chờ đến khi được thay thế. Chưa đến hạn nhiệm kỳ, bỗng gặp tang mẹ, nghĩ đến việc không làm nhục đến cha mẹ, chỉ biết kiên trì giữ tiết tháo. Tang chế chưa xong, đã nhận được chiếu thư bổ nhiệm, trên thì cảm kích ơn Vua, trong lòng lại càng thêm hổ thẹn và lo sợ. Thần nghĩ mình chí bảo vệ đạo lý, nhưng không biết tùy thời, nên bị người đời ghét bỏ, động là bị gièm pha. Trước đây được bổ nhiệm, đã vì lời người mà bị cách chức, làm nhục đến triều đình; nay lại được trao chức vụ, chỉ càng làm nhục thêm cho triều đình, chẳng ích gì cho thời thịnh trị, chỉ để đời sau chê cười. Kính mong bệ hạ thương xét lòng thành của thần, thu hồi ân mệnh. Thần trước đây vì tang mẹ đã từ chức, nay chiếu thư ban xuống, không dám nhận, đã gửi nộp tại phủ Hà Nam. Kính xin triều đình xem xét lại năm lần tấu trình trước đây của thần, đặc cách ban chỉ dụ, cho thần được trở về quê nhà.” Chiếu không cho.

[14] Di lại tâu rằng: “Thần từng học hành nhiều năm, lấy thân mình gánh vác đạo lý, chỉ biết cày cấy nuôi dưỡng để cầu chí, không mong được nổi tiếng để can thiệp thời cuộc. Bệ hạ ban chiếu triệu thần từ nơi thôn dã, trực tiếp giao cho thần chức vụ giảng giải. Thần nghĩ rằng, được giảng học bên cạnh bệ hạ, nếu có thể khiến bệ hạ noi theo đạo của Nghiêu, Thuấn, Vũ, Thang, thì thiên hạ sẽ được hưởng nền trị vì như thời Đường, Ngu, Hạ, Thương. Kẻ nho sinh gặp thời, còn gì hơn thế? Thần bèn hăng hái có lòng muốn phụng sự đất nước. Tại chức hơn một năm, thần luôn dốc hết tinh thần, không chỉ là giải thích văn nghĩa, mà còn muốn tích lũy lòng thành, cảm thông đến thánh tâm. Mong được bày tỏ ý kiến, tiến lên những lời khuyên chân thành. Thực mong những học thuyết không được truyền lại, sẽ lại sáng tỏ trong ngày nay; hiệu quả của việc làm thánh nhân, sẽ kế tục xa xưa của các bậc tiên vương.

Từ mùa xuân năm thứ hai trở đi, mỗi khi thần tiến lời, bệ hạ thường gật đầu đồng ý. Thần biết bệ hạ có tư chất thánh nhân, ham học, thực sự cho rằng đây là cơ hội ngàn năm. Không nghĩ rằng đạo lớn thì khó dung, kẻ cô độc dễ vấp ngã. Vào triều bị ghen ghét, là lẽ thường của thế tục; danh cao thì bị hủy báng nhiều, là lời rõ ràng trong sử sách. Như thần cực kỳ ngu muội, làm sao tránh khỏi miệng lưỡi thiên hạ? Không thể lấy được lòng tin của bệ hạ, mà muốn làm việc kế thừa cổ nhân, thành công hiếm có, ai cũng biết là khó. Thần sao dám cuồng vọng, mạo muội mong may, đáng bị tội trong thời thịnh trị, bị công luận chê cười. Chí hướng đã trái với đạo làm quan, nghĩa lý phải đến với việc làm bề tôi, nhiều lần khẩn khoản xin từ chức mà không được, bỗng gặp tang sự nên phải rời đi. Để tang đã xong, nghỉ hưu hợp với ý nguyện ban đầu, há bỏ Vua sao! Lòng trung thành tuy rất sâu sắc, nhưng không thể không làm vậy. Việc đi ở là lẽ đương nhiên. Tự nghĩ thân thể già yếu, được về nơi an nhàn, mở mang truyền lại cho đời sau, còn hy vọng gì ở tuổi già; hành đạo phụng sự Vua, cam tâm nghỉ ngơi trong thời thịnh trị? Há mong được thương xót, lại được đề bạt; ân điển tuy rất lớn, nhưng nghĩa lý thì khó xử.

Trước đây triều đình không biết thần kém cỏi, sai thần khuyên bảo bệ hạ học hành, không dùng thì thôi, nếu lại vô liêm sỉ để giữ lấy bổng lộc, thì như Mạnh Tử nói là làm kẻ độc quyền vậy. Kẻ nho sinh tiến thoái nên như thế sao? Thần không dám tự trọng, thực sợ làm liên lụy đến thánh minh, khiến thiên hạ đời sau nói rằng kẻ được triều đình đặc cách đề bạt, lại là người tham lợi cầu danh, thật đáng xấu hổ. Thần còn thấy xấu hổ, huống chi triều đình! Thần không có lý do để nhận, dám liều muôn chết, xin trả lại ân mệnh. Kính xin xem xét lại những lời tâu trước đây của thần, đặc biệt ban chỉ dụ.”

Sau khi có mệnh lệnh về Sùng Phúc, Di liền nhận sắc chỉ, nhưng xưng bệnh không lạy tạ, hết hạn nghỉ trăm ngày, vội tìm thầy thuốc, rồi không nhận chức.

(Chính mục: Ngày mùng 4 lập hoàng hậu, ngày mùng 4 cấp đặc chiếu, theo lệ Đông chí. Khác với lời Vương Nham Tẩu cuối tháng tư, cần xem xét.)

[15] Ngày Kỷ Sửu, ban chiếu: “Tông thất mới được thăng lên chức quan thân dân, người có tư cách được bổ nhiệm làm giám đương, thì lương bổng và cấp phát đều theo lệ của các lộ giám áp.”

[16] Ngày Tân Mão, ban chiếu: “Mẹ của Hoàng hậu là vợ của Sùng nghi sứ, Thứ sử Vinh châu Mạnh Tại là Vương thị, đặc phong làm Hoa Nguyên quận quân; Mạnh Tại được ban tiền, bạc, lụa mỗi thứ một ngàn.”

(Việc ban bạc, tiền, lụa, theo 《Chính mục》 là việc ngày 18, nay phụ chép vào đây.)

[17] Ngày Quý Tỵ, ban chiếu: “Đề thi luận trong kỳ thi chế khoa ở Bí các, lấy từ chín kinh, kèm chính sử, 《Mạnh Tử》, 《Dương Tử》, 《Tuân Tử》, 《Quốc ngữ》 cùng các chú giải, không được ra đề từ phần chính nghĩa.”

[18] Ngày Bính Thân, Triều tán đại phu, Cấp sự trung Hoàng Liêm qua đời.

[19] Ngày Đinh Dậu, ban chiếu: “Ngày 16 tháng này đón nạp Hoàng hậu, các quan hành sự và bồi vị đều theo lệ chi cấp như năm Nguyên Hựu thứ 2 tháng 9 khi Thái hoàng thái hậu nhận sách, giảm đi một phần năm, số dưới 20 thì không giảm.”

[20] Ngày Mậu Tuất, Vua ngự ở điện Văn Đức, ban sách và sai sứ đi đón Hoàng hậu.

[21] Ngày Kỷ Hợi, bá biểu chúc mừng ở cửa Đông Thượng Cáp.

[22] Ngày Canh Tý, Lại bộ Thượng thư Vương Tồn tâu: “Thần vào ngày mùng một tháng 5 ở điện Văn Đức dự triều, đến lượt phải chuyển đối. Thần đã trình bày kiến nghị, lại xem xét việc có điều đáng bàn, không dám im lặng. Chức vụ của quan thị tòng là ngày đêm suy nghĩ bàn luận để bổ sung cho sự sáng suốt của bề trên. Bề tôi giữ chức vụ mà không có gì kiến nghị, nay lại phải theo lệnh chuyển đối vào buổi triều sóc để đủ nghi thức. Thần vô cùng hổ thẹn, không chỗ nào tránh được trách nhiệm. Nhưng thần nghĩ rằng ý nghĩa của việc chuyển đối trong buổi triều, vốn là để các quan trong triều bình thường không có cơ hội trình bày ý kiến, nên trong buổi triều hội cho họ được nói hết, để mở rộng sự sáng suốt, e rằng không phải là cách để trách nhiệm quan thị tòng. Xin từ nay về sau, trong buổi triều ở điện Văn Đức, miễn cho quan thị tòng chuyển đối, chỉ chuyên trách hiệu quả của việc ngày đêm suy nghĩ bàn luận, như vậy mới hợp thể chế.” Vua nghe theo.

(Ngày mùng một tháng 8, Khổng Vũ Trọng có tâu… Ngày 21 tháng giêng năm thứ 8, miễn chuyển đối cho các quan quyền Thị lang trở lên.)

[23] Ngày Giáp Thìn, Long Đồ các đãi chế Tiền Hiệp được bổ nhiệm làm Tri Thanh châu. Long Đồ các học sĩ, Tri Thanh châu Tăng Bố được bổ nhiệm làm Tri Doanh châu^[2]. Bảo Văn các đãi chế, Tri Doanh châu Tưởng Chi Kỳ được bổ nhiệm làm Tri Hà Trung phủ.

[24] Ngày Bính Ngọ, Vương Nham Tẩu, Xu mật trực học sĩ, Thiêm thư Xu mật viện sự, được bổ nhiệm làm Đoan minh điện học sĩ, nhậm chức Tri châu Trịnh. Nguyên do là Thị ngự sử Dương Úy tâu rằng Nham Tẩu tính tình cực kỳ hiểm ác, cố chấp và thiên vị, cha con cùng tham gia chính sự, tham nhũng công khai; Giám sát ngự sử Hoàng Khánh Cơ cũng tâu rằng Nham Tẩu bỏ phép tắc, thiên vị tư lợi, ngang ngược tự ý, cha là Tuân Long và con là Hoành giao dịch hối lộ, lạm dụng quyền lực. Nham Tẩu bèn cáo bệnh, dâng sớ xin từ chức nhiều lần, nên có mệnh lệnh này.

(Trương Thuấn Dân trong phần chí về mộ của Nham Tẩu viết: “Trước đây, ông làm Trung thư xá nhân, từ chối phê duyệt tờ chiếu phong chức cho Đằng Nguyên Phát, và tâu rằng Nguyên Phát có thể làm việc do thám, không điều quân phòng thủ mùa thu, nhưng vẫn giữ được phong cách của một vị tướng. Sau đó, các tướng khác đã điều quân, nhưng vào mùa thu năm thứ sáu lại xảy ra việc quân ở Lân Châu. Những người bàn việc không biết, cho rằng ông ở Xu mật phủ đề nghị bãi bỏ việc điều quân. Tuy nhiên, hai vị thánh thượng hiểu rõ đầu đuôi, rất khó chấp nhận lời tâu của ông. Khi ông bệnh lâu ngày, dâng sớ xin từ chức nhiều lần, thượng hoàng nhiều lần sai nội thị mang chiếu đến khuyên ở lại, nhưng ông càng kiên quyết xin từ chức, nên được bổ nhiệm làm Đoan minh điện học sĩ, Tri châu Trịnh.” Lại viết: “Sau khi mệnh lệnh về Tân Trịnh được ban hành, những người tâu việc vẫn chưa dừng, trong rèm có lời dụ rằng: ‘Không phải vậy. Vương Nham Tẩu có công lớn với triều đình, mệnh lệnh hôm nay là bất đắc dĩ.'” Việc này cần xem xét thêm. Cựu lục ghi lại lời của Dương Úy và Hoàng Khánh Cơ, nhưng không đề cập đến việc Đằng Nguyên Phát, cần tìm toàn bộ chương để tham khảo thêm. Tân lục chỉ sửa chữa rằng: “Nham Tẩu tính tình cực kỳ hiểm ác, ngang ngược tự ý, bỏ phép tắc, thiên vị tư lợi, lạm dụng quyền lực.” Phần còn lại giữ nguyên như cựu lục, lại không viết truyện cho Nham Tẩu, thật là sơ lược. Trịnh Ung trong cựu truyện viết: “Khi Vương Nham Tẩu tại chức, Ung phụ thuộc mà không nói gì, chỉ tâu rằng Đằng Nguyên Phát bãi bỏ việc điều quân phòng thủ mùa thu ở Hà Đông, dẫn đến giặc cướp ở Lân, Phủ, làm tổn hại uy thế quốc gia.” Như vậy, việc Nham Tẩu bị cách chức chắc chắn không phải do nguyên nhân này.)

[25] Hữu chánh ngôn Ngu Sách tâu: “Vương Nham Tẩu tội trạng khá nhiều, trong đó có cả việc tham nhũng, hối lộ, nhưng vẫn được làm Đoan Minh điện học sĩ và giữ chức vụ quan trọng ở phiên trấn. Xin giao lại các văn bản luận tội Nham Tẩu trước đây của các quan lại cho bên ngoài xem xét kỹ lưỡng, phân biệt rõ đúng sai để xử tội ông ta.” Không được trả lời.

(Tập hợp chương sớ ngày 26 tháng 5 năm thứ 7, nay ghi lại ở đây, toàn bộ chương sớ cần xem xét thêm. Vì không có thi hành, nên coi như không được trả lời.)

[26] Quyền Thiểm Tây chuyển vận sứ Mục Diễn được bổ nhiệm làm Tả ty lang trung. Trước đây, Diễn từ chức Hữu ty ra ngoài xem xét việc phòng thủ biên giới^[3], sau khi xây xong thành Định Viễn, được triệu về kinh.

(Ngày 18 tháng 11 năm thứ 6, Diễn từ chức Hữu ty ra ngoài làm Quyền Thiểm Tây chuyển vận sứ, ngày 24 tháng 5 năm thứ 7, lại được triệu về làm Tả ty lang trung. Theo bia mộ của Diễn: “Việc phân chia ranh giới ở Hi Hà bàn cãi lâu không quyết, sai Diễn đi xem xét. Diễn trở về, cho rằng Chất Cô, Thắng Như chiếm đất tốt của hai con sông, thực sự là nơi tranh chấp giữa người Hán và người Phiên, từ sau thất bại ở Tây Giao, bỏ không giữ. Xin xây thành Lý Nặc Bình giữa hai đồn để khống chế yếu hại. Và nói rằng Nạp Mê, Nhữ Già, Thiển Tỉnh, Lũng Nặc đều nên dựng đình chướng để thông viện binh từ Kinh Nguyên. Năm sau, xây thành Lý Nặc Bình, ban tên là Định Viễn thành. Đó là dùng kế của Diễn. Năm thứ 6, được bổ làm Thiểm Tây chuyển vận sứ. Không lâu sau, lại được bổ làm Tả ty lang trung.” Xét Diễn tháng 8 năm thứ 5 làm Hộ ngoại sứ ở Hi Hà, lo việc ruộng đất cho dân quân, ngày 12 tháng 10 được bổ làm Hữu ty viên ngoại lang, tháng 12 được bổ làm lang trung, ngày 18 tháng 11 năm thứ 6 từ chức Hữu ty lang trung ra làm Thiểm Tây chuyển vận sứ. Bia mộ nói việc xin xây thành Lý Nặc Bình là năm thứ 6, nhưng lại nhầm ghi vào năm thứ 5. Vì năm thứ 5 mới xin, năm thứ 6 chưa làm gì, đến cuối tháng 3 năm thứ 7 mới bắt đầu xây, chưa đầy một tháng đã xong. Bia mộ ghi sai sự thật, cần xem xét lại.)

[27] Quảng Châu dâng vải chịu lửa của nước Đại Thực tiến cống hai tấm và một đoạn, chiếu đặt ở các Thụy Vật.

[28] Ngày Mậu Thân, ba tỉnh tâu: “Nội điện sùng ban Mạnh Cố, tam ban phụng chức Mạnh Nhân, hữu tuyên đức lang Mạnh Xương Linh, Huỳnh Dương huyện úy Đổng Bách đều là thân thích của hoàng hậu, xin đến triều đình chúc mừng. Nay lễ nạp hậu đã xong, e rằng nên chọn những người thân cận này theo lệ năm Cảnh Hữu thứ nhất của Tào Tông, Tào Truyền, Tào Hữu để thăng chức.” Thái hoàng thái hậu nói: “Hoàng hậu hiện có một người em trai thân thích còn là bạch thân, cần phải ban ơn.” Lã Đại Phòng và các quan tâu: “Đổng Bách cũng là anh rể của hoàng hậu.” Thái hoàng thái hậu nói: “Xưa Lỗ vương cũng là anh rể của Từ Thánh Quang Hiến, chưa từng được ban ơn.” Đại Phòng và các quan đáp: “Rất hay, các thân thích của hoàng hậu trong tương lai sẽ dần được hưởng ân điển theo lệ.”

(Tân lục và Cựu lục giống nhau.)

[29] Cùng ngày, ba tỉnh lại tâu: “Năm Cảnh Hữu thứ nhất, tháng 12, Lý Dụng Hòa, Lưu Tòng Quảng, Dương Cảnh Tông được cải chức và dời trấn theo ân lệ. Nay họ Cao, họ Hướng, họ Chu đều có người hợp lệ để gia ân theo cố sự.” Thái hoàng thái hậu nói: “Xưa Chương Hiến thùy liêm, Quách hậu thụ sách, ban đầu không có lệ này. Ân mệnh của Cảnh Tông là do Nhân Tông hoàng đế muốn ưu đãi nhà Chương Huệ thái hậu, không thể so với thùy liêm.” Đại Phòng và các quan đáp: “Thái hoàng thái hậu tuy vì họ Hướng mà muốn tự kiềm chế, nhưng cố sự thì sao?” Thái hoàng thái hậu nói: “Ân lệ của ngoại thích vốn muốn cắt giảm, sao lại có thể tăng thêm?” Đại Phòng và các quan nói: “Đây là việc thịnh đức, không dám không phụng chiếu. Sẽ ghi lại để giao cho sử quan.”

[30] Cơ quan Thể lượng An phủ Lộ Lân Phủ tâu rằng: “Sau khi điều tra, biết được rằng vào tháng 8 nhuận năm ngoái, có bộ tộc Thám sự Phiên là Tư Đa, thông qua người phiên dịch báo cho Tôn Hàm Ninh ở Châu Lân, nói rằng giặc đang ở Hải Ba Lưu, định đem cả nước vào cướp phá. Hàm Ninh mắng nhiếc cho rằng họ lừa dối mình, quát đuổi Tư Đa ra ngoài và đánh đòn người phiên dịch. Quản câu Quân mã Trương Nhược Nột, người thống lĩnh hai châu và bốn tướng, biết giặc đã tiến sâu vào nhưng không lập tức xuất quân, hẹn gặp các tướng tá để đánh đuổi. Xin nghiêm trị giáng chức.” Xu mật viện tâu: “Trương Nhược Nột và Tôn Hàm Ninh do không rõ tình hình tuần tra, không chuẩn bị sơ tán dân chúng để phòng ngừa, khiến giặc tự do cướp bóc, lại không thể đuổi theo sau để đánh. Đã có chỉ dụ giáng chức: Nhược Nột bị tước một chức, điều làm Đô giám Lộ Phu Diên; Hàm Ninh bị tước thêm một chức nữa, xếp vào hàng ngũ Giám đương ở nơi xa xôi, điều đến Lộ Kinh Nguyên làm Chuẩn bị Sai sứ.” Chiếu chỉ: “Trương Nhược Nột đặc cách bãi chức Lộ phân Đô giám, bổ nhiệm làm Tướng thứ nhất Lộ Phu Diên.”

(Ngày 29 tháng 9 năm thứ 6, và ngày 8 tháng 11. Người làm Thể lượng An phủ là Lưu Thầm, được cử đi ngày 18 tháng 12 năm ngoái. Ngày 27 tháng 1 năm Thiệu Thánh thứ 3, Xu mật viện có tâu như vậy, có thể tra cứu.)

[31] Ngày Nhâm Tý, ban chiếu rằng: “Những bè tre gỗ ở phủ Phượng Tường, nếu có người dân địa phương tình nguyện dùng gia sản thế chấp để nhận vận chuyển lên kinh đô, và số tiền thế chấp từ 8.000 quan trở lên, thì được quản lý và áp tải lên kinh. Nếu có mất mát, thiếu hụt, sau khi nộp đủ, sẽ được cấp thời hạn nửa năm để bù đắp đầy đủ và được bổ nhiệm chức Tam ban tá chức; quá nửa năm thì được bổ nhiệm làm Tam ban sai sứ^[4]; thêm một năm nữa thì được bổ nhiệm làm Tam ban tá sai; quá hai năm thì không được hưởng chính sách khen thưởng. Số lượng gỗ thiếu hụt, sẽ bán tài sản thế chấp để bù đắp vào kho.” Trước đây, vào đầu niên hiệu Hi Ninh, ở mộc vụ huyện Bảo Kê, phủ Phượng Tường, có cử nhân Diêu Thuấn Hiền nguyện dùng gia sản thế chấp, một mình nhận vận chuyển cọc gỗ tu sửa sông ngòi lên kinh, bãi bỏ khoản chi phí lương thực cho 15 tướng quân. Chiếu theo đó, Thuấn Hiền vận chuyển bè gỗ và thuyền bè tăng thêm lợi nhuận, cả quan và dân đều được lợi. Vì thế có chiếu này.

[32] Hàn Lâm học sĩ Lương Đào tâu rằng: (Lời tâu của Đào không rõ thời điểm, nhân ngày 16 tháng 5 sau khi lễ nạp hậu hoàn tất, xin được phụ chép vào cuối tháng này.) “Thần kẻ cô trực, được bệ hạ trên cao bạt dụng. Hai lần giữ chức ngôn quan, trải qua các chức vụ đài gián, trước sau nhiều lần dâng tấu, đều được nghe theo. Trước đây từ ngoại quận lại được triệu về, cho thần được đảm nhiệm chức vụ ở Hàn Lâm, bàn luận và dâng lời, tham dự vào việc lớn của triều chính, không chỉ làm quan bằng văn chương. Ân sủng dày dặn, quần thần không ai sánh bằng. Kẻ ngu muội như thần, biết lấy gì để báo đáp? Thề rằng sẽ tận lực đến chết, biết gì nói nấy, mong sao bổ ích được phần nào cho sự sáng suốt của bệ hạ, để khỏi phụ lòng ân sủng. Kính nghĩ Hoàng đế bệ hạ tuổi còn trẻ, sớm nắm giữ thiên hạ, đức nhân thánh hiếu ái đã lan tỏa ra ngoài, tính tình đã định hình, đức lớn ngày càng mới mẻ. Thái hoàng thái hậu bệ hạ hết lòng bảo vệ thánh thể, ngày đêm không mệt mỏi, công lao bảo hộ, vĩnh viễn phúc lộc cho tông miếu, thần dân vui mừng, bốn biển ngưỡng vọng. Nay đã chọn được người xứng đáng làm trung cung. Đến lễ Đông chí, tự nhiên sẽ ra ngoài giao tế trời đất, ý trời việc người, trên dưới hòa hợp. Chỉ có việc chính sự nhiều, đã lâu khiến bệ hạ cùng nghe, nên trả lại quyền cho nhà Vua, không thể để quá lâu. Đây là việc làm rất lớn của bệ hạ hôm nay. Lui về cung sâu, dưỡng thần nơi nội điển, rạng rỡ hơn người xưa, để lại phép tắc cho muôn đời, há chẳng tốt đẹp sao! Mong bệ hạ sớm ban chỉ dụ, để tỏ rõ đức lớn. Nếu cho lời thần là phải, xin bệ hạ tự tay ban chiếu, giao cho đại thần thi hành, thiên hạ sẽ rất may mắn. Thần hết lòng trung trực, dám mạo muội can gián, chỉ mong được xét xử khoan hồng.”

Thiếp hoàng: “Việc này bệ hạ hẳn đã suy nghĩ lâu, nên không cần thần hạ nói thêm. Thần dám bày tỏ lòng thành, dâng lên bệ hạ, để mở rộng sự sáng suốt, giải tỏa nghi ngờ của tả hữu, chỉ mong sớm ban chỉ dụ, thẳng thắn lấy việc trả lại quyền chính làm mệnh lệnh, không cần hỏi lại chuyện cũ. Nếu thần hạ có dâng lời khác, xin bệ hạ kiên quyết không nghe, nếu cần dùng chiếu thư, mong bệ hạ ban mật chỉ, sai sứ đến viện truyền cho thần, thần sẽ lập tức dâng lên. (Tập của Đào xin trả lại quyền chính khi ở Hàn Lâm, lời lẽ có thể tham khảo. Hành trạng cũng giống. Hành trạng sau lễ Nam giao lại chép sớ của Đào xin trả lại quyền chính, lời lẽ cũng tương tự, nhưng trong tập không có, cần xem xét.)“

[33] Tri Dương Châu Tô Thức tâu rằng:

[34] Thần nghe Khổng Tử nói: “Người tốt dạy dân bảy năm, cũng có thể khiến họ ra trận được.” Dân đã giàu rồi mới dạy, sau đó mới có thể ra trận. Người xưa gọi là người tốt, kém xa thánh nhân. Nay hai thánh trị vì đã tám năm, nhân từ, hiếu thảo, nhân ái, tiết kiệm, có thể nói là đến mức tột cùng, nhưng kho tàng ngày càng khốn đốn, nông dân ngày càng nghèo, thương nhân không đi lại, hạn hán liên tiếp, với tư cách của bậc thánh nhân mà không có hiệu quả của người tốt, thần thật đau lòng. Đến đâu thần cũng hỏi thăm các bậc lão thành có học thức, âm thầm tìm hiểu nguyên nhân, họ đều nói: “Hiện nay dân chúng được hưởng chính sách khoan hồng, không có gì khổ cực, chỉ bị nợ nần đè nặng, như mang ngàn cân mà đi, tránh được ngã gục đã là may, còn đâu dám ngẩng đầu giơ tay để mưu cầu no đủ hơn nữa!”

[35] Nay những nhà giàu có lớn, trước kia được gọi là không ai sánh bằng, đều bị thị trường phá sản, còn lại không đến một hai phần mười. Những người khác từ dân thường trở lên, đại đa số đều có nợ nần. Các quan giám sát đốc thúc thủ lĩnh, thủ lĩnh đốc thúc lại dịch, văn thư ngày ngày đến cửa, roi vọt ngày ngày gia tăng, dù có Bạch Khuê, Y Đốn cũng hóa thành kẻ nghèo khó. Từ thời tổ tiên đến nay, mỗi khi có lệnh xá tội, đều nói: “Phàm những ai nợ quan, không có hành vi lừa đảo, trộm cắp, hoặc dù có lừa đảo, trộm cắp nhưng bản thân và người bảo lãnh không có tài sản, đều được tha bổng.” Tổ tiên không phải không biết tệ nạn thất thoát tài sản nhà nước, kẻ gian được hưởng lợi, chỉ vì dân đã cùng cực, không có gì để sống, dù có đánh đập cũng không thu được gì, nới lỏng thì bị quan lại gian tham ăn mòn, gấp gáp thì bị giặc cướp lợi dụng. Vì vậy, tha bổng thì thiên hạ vui lòng phục tùng, dù có hạn hán, giặc cướp, dân cũng không nghĩ đến loạn. Đó là bỏ cái hư danh để thu cái lợi thực.

[36] Từ khi hai vị thánh đế lên ngôi trị vì, luôn lấy việc tha tội và bỏ qua lỗi lầm của mình làm nhiệm vụ hàng đầu. Các chiếu chỉ ân xá khi lên ngôi, mỗi lần tế giao, hoặc tùy theo sự việc mà chỉ đạo, đều theo hướng khoan hậu. Những khoản nợ đọng hiện nay bị thúc giục thu hồi, phần lớn từ sáu đến bảy phần mười đều là do ân điển của nhà Vua tha cho, nhưng quan lại lại hà khắc, trái với ý chỉ của thánh thượng, dùng văn tự xảo quyệt để vu cáo, khiến những người đáng được tha cũng không được tha. Các cơ quan giám sát lấy việc đòi nợ làm nghề nghiệp, quan lại địa phương thì trên bị cấp trên thúc ép, dưới bị lại dịch sai khiến. Đại thể trong huyện có hàng nghìn nhà bị giám sát đòi nợ, thì bọn lại dịch trong huyện đều vui mừng, ngày nào cũng có thu nhập. Nếu một mai được xóa nợ, thì bọn chúng sẽ trở nên tịch liêu, không còn thu hoạch gì. Nếu không phải là nhà có thế lực đút lót để xin xỏ, thì ai chịu thi hành ân điển? Còn những người mắc nợ lâu ngày đều là hàng xóm nghèo khổ, đói rét, lấy đâu ra tiền mà đút lót? Trong số đó, những kẻ nghèo khốn cùng cực, không còn gì để bòn rút, thì bọn lại dịch huyện bắt họ khai ra người bình thường, hoặc nói rằng họ tự ý mua bán trái phép, thế chấp tài sản của quan; hoặc tuy không phải tự ý, nhưng nói rằng mua không đúng giá. Những việc như thế này, kéo dài truy xét, từ người này đến người khác, không có hồi kết. Mỗi lần hạn nộp đều phải đến quan với hai bàn tay trắng, hoặc ba năm hạn mới được một hai trăm tiền, gọi là phá hạn. Quan thu được rất ít, nhưng bọn lại dịch thì ngày nào cũng có thu nhập. Dân gian gọi những người này là “hộ thực ấp của lại dịch huyện”. Than ôi! Thánh nhân ở trên cao, khiến dân chúng không được làm con đỏ của bệ hạ, mà đều trở thành hộ thực ấp của bọn quan lại gian ác, đây là đạo lý gì vậy?

[37] Thương nhân buôn bán, thường không dùng tiền mặt, nếu dùng tiền mặt thì không có lợi nhuận. Phải đòi nợ năm nay từ việc bán hàng năm trước, năm sau đòi nợ từ việc bán chịu năm nay, sau đó mới tính toán được, hai bên mới thông thương. Nay những nhà giàu đã bị suy yếu, dân trung lưu lại có nợ tích tụ, ai dám bán chịu hàng hóa? Do đó, thương nhân tự nhiên không hoạt động. Đây là lý do thuế rượu và lợi nhuận ngày càng giảm, nhà cửa trong thành thị ngày càng trống rỗng. Các địa phương liên tục gặp hạn hán, lũ lụt, trên dưới đều biết, nhưng Ty Chuyển vận khó khăn về tài chính, thường không chịu miễn thuế, dù có miễn cũng không triệt để. Tuy không có văn bản rõ ràng, nhưng dựa vào sự vui buồn mà ra hiệu cho quan lại, ai dám trái lệnh? Vì vậy, các huyện đều nợ thuế hai khoản, so sánh số nợ với việc miễn thuế thực tế không khác gì, đối với quan lại chẳng có lợi gì, mà dân chúng lại chịu cảnh bị quấy nhiễu, đánh đập. Gần đây có chiếu chỉ, tất cả nợ tích tụ đều chia làm mười kỳ thu nạp^[5], tổng cộng trong năm năm là đủ. Ân điển của Thánh thượng thật lớn lao, còn gì hơn thế nữa, nhưng các cơ quan lại cho rằng chỉ những khoản nợ đã được miễn theo chiếu chỉ mới được áp dụng mười kỳ, còn lại đều phải thu gấp. Dù có chia làm mười kỳ, nhưng lại tốt vẫn đòi hối lộ, chắc chắn không chịu chia kỳ thu ít, dân chúng chưa nộp đủ thì vẫn bị quấy nhiễu, dù chia làm trăm kỳ cũng như một kỳ. Thần từng làm Tri châu Hàng Châu, rồi Tri châu Dĩnh Châu, nay làm Tri châu Dương Châu, tận mắt thấy dân chúng ba lộ Lưỡng Chiết, Kinh Tây, Hoài Nam đều bị nợ tích tụ đè nặng, ngày càng cùng khốn, chết đói quá nửa, mà sổ nợ không xóa, dẫn đến thiếu thuế hai khoản, mất lợi nhuận, cả nông dân và thương nhân đều khốn đốn, công tư đều khó khăn. Từ đó suy ra, cả nước đại thể đều như vậy.

[38] Thần từ Dĩnh chuyển đến Dương, thuyền đi qua các châu Hoài, Thọ, Sở, Tứ, thấy lúa mạch mọc dày như mây. Thần thường bỏ lại các quan lại và lính hầu, tự mình vào thôn làng hỏi thăm, các bậc phụ lão đều có vẻ lo lắng, nói rằng: “Năm được mùa còn khổ hơn năm mất mùa. Khi thiên tai xảy ra, dân tuy thiếu ăn, nhưng tiết kiệm quần áo, ăn uống dè sẻn, vẫn có thể sống được; còn năm được mùa, quan lại đến đòi nợ cũ, tay sai đứng trước cửa, gông cùm trên người, thì dân chúng muốn chết cũng không được.” Nói xong, họ rơi nước mắt. Thần cũng không kìm được nước mắt. Lại thấy ở các thành ấp, có nhiều dân lưu tán, quan lại đều nói: “Vì lúa mạch mùa hạ đã chín, nên đòi nợ cũ, vì thế dân lưu tán không dám về quê.” Thần nghe Khổng Tử nói: “Chính sách hà khắc còn dữ hơn cọp.” Trước kia thường không tin lời ấy, nhưng nay xem ra, có lẽ còn tệ hơn. Lũ lụt và hạn hán giết người gấp trăm lần cọp, nhưng người ta sợ bị đòi nợ còn hơn sợ lũ lụt và hạn hán. Thần ước tính, mỗi châu có không dưới năm trăm quan lại và lính hầu đi đòi nợ, tính cả thiên hạ, thì thường có hơn hai mươi vạn hổ lang rải rác trong dân gian, dân chúng làm sao được yên ổn, chính sách nhân từ của triều đình làm sao thực hiện được?

[39] Từ khi thần đến nhậm chức, ngày ngày đều xem xét các khoản nợ đọng của bản châu. Những khoản đã có quy định miễn trừ mà quan lại không chịu thi hành, thần liền chỉ huy bản châu một mặt miễn trừ xong xuôi. Những khoản hợp lý nên miễn trừ nhưng trong quy định chưa có văn bản rõ ràng, thần tạm lệnh cho bản châu tạm ngừng thu hồi, chờ chỉ thị. Những khoản hợp lý nên miễn trừ nhưng có trở ngại trong quy định, thần cũng chưa dám ngừng thu hồi, đều trình bày lợi hại, tâu xin thánh chỉ:

Các trường vụ thua lỗ không có người mua, xin theo quy định ban hành mùa xuân năm Nguyên Hựu thứ 6, lấy số tiền ít nhất định vào ngày sắp đóng cửa làm mức thu nộp. Nếu có nợ đọng^[6], liền trừ bỏ số tiền đã nộp thừa trước đó; nếu đã nộp đủ, không còn nợ, thì trả lại số thừa.

Các khoản nợ tàm diêm, hòa mua, thanh miêu trước đại xá năm Nguyên Hựu thứ 4, hiện người trốn tránh không có nơi thu hồi, xin theo chiếu ngày 9 tháng 4 năm thứ 5, xác minh miễn trừ.

Các trường vụ mua bán thiếu nộp lợi khóa, ước tính tài sản thế chấp nộp vào quan, xin theo biên sắc năm Hi Ninh, cho phép lấy lợi tức thu được để bù trừ số nợ, đủ số thì trả lại.

Các khoản nợ tiền đinh khẩu diêm trước đại xá năm Nguyên Phong thứ 8, cùng tiền diêm đổi lụa gạo và hòa mua, dự mua lụa gấm, xin chỉ căn cứ giá trị thực tế của vật phẩm quan phát vào ngày đó làm vốn quan để thu nộp, số tiền tăng thêm do đổi màu, tạm ngừng thu hồi.

Xin thi hành chiếu thư ngày 6 tháng 9 năm Nguyên Hựu thứ nhất, tất cả các khoản nợ thị dịch trong và ngoài dưới 200 quan, không phân biệt quan ty vi phạm pháp luật, hoặc dân hộ nhận từ quan ty, hoặc trực tiếp nhận từ người phụ trách, đều được miễn trừ.

Các loại nợ đọng xin chỉ thi hành theo chỉ thị chia làm 10 kỳ ngày 26 tháng 5 năm Nguyên Hựu thứ 5, mỗi khi gặp thiên tai thì theo biên sắc năm Nguyên Hựu tạm ngừng thu hồi. Trong đó, dân hộ nợ đọng hai thuế, không liên quan đến thiên tai đã được hoãn, cũng chia làm 2 năm thành 4 kỳ nộp, chưa nộp đủ mà gặp thiên tai, cũng cho phép tạm ngừng thu hồi.

[40] Lại nữa, khi thần còn làm quan ở Hàng Châu, vào tháng 9 năm Nguyên Hựu thứ 5, đã từng tâu lên bốn việc: Thứ nhất, những tài sản bị tịch thu do nợ thị dịch, được ơn trên cho phép trả lại hoặc nộp thêm để chuộc, nhưng các cơ quan lại tự ý đặt ra phép tịch thu và chiết nạp, khiến cho tám chín phần mười không được chuộc lại. Thứ hai, tiền nợ muối tích lũy, thánh chỉ đã ra lệnh chỉ thu tiền vốn của quan muối ở trường muối, còn lại đều được miễn, nhưng Ty Đề cử Diêm sự lại câu nệ văn tự, cho rằng những người không nghèo khó thì không được hưởng. Thứ ba, trước khi đăng cơ đại xá, những hộ dân dùng tài sản thế chấp để mua rượu mà còn nợ, cũng nên theo phép thế chấp muối, chỉ nộp tiền vốn. Thứ tư, năm Nguyên Phong thứ 4, Hàng Châu đã loại ra 58.290 tấm lụa không đủ tiêu chuẩn để cung nạp, bắt dân mua, liên tục đánh đập thúc giục nộp, đến nay vẫn còn nợ 8.200 đến 8.300 quan, nên theo thánh chỉ ngày 9 tháng 4 năm nay mà miễn trừ. Tuy nhiên, thần đã tâu lên những việc này, trải qua 108 ngày mà chưa được hồi đáp, lại xin xét lại để thi hành, Thượng thư tỉnh hỏi các nơi, đều nói chưa nhận được tờ tấu này. Ngày 8 tháng 12, tam tỉnh cùng phụng thánh chỉ, lệnh cho Tô Thức tâu lại. Thần đã vào ngày 9 tháng giêng năm Nguyên Hựu thứ 6 sao chép lại nguyên văn, dâng lên, đến nay đã hơn 500 ngày, vẫn chưa được thi hành, xin xét lại tờ tấu trước để thi hành^[7].

[41] Thần nay trình bày sáu việc và trước đây đã trình bày bốn việc, chỉ là những điều thấy ở Dương Châu, Hàng Châu. Thầm nghĩ thiên hạ rộng lớn, những việc như sáu việc, bốn việc này còn nhiều lắm, nếu ngày nay không trị, vài năm sau, dân chúng càng khốn khổ cấp bách, nạn lưu vong, trộm cướp sẽ không thể kể xiết. Kính mong bệ hạ đặc biệt lưu tâm, sâu sắc chiếu dụ các đại thần tả hữu, sớm ban quyết đoán thi hành. Thần thấy các ty Chuyển vận, Đề hình ở các nơi đều lấy việc đòi nợ làm việc trước, không còn lấy việc thương dân làm ý, đó là do chức vụ khác nhau, nơi ở khiến vậy. Thần ngu muốn xin ghi chép đầy đủ tình trạng hiện nay và bốn việc đã tấu vào ngày mồng 9 tháng giêng năm Nguyên Hựu thứ 6, ban xuống các lộ An phủ, Kiềm hạt ty, giao cho các ty này chọn cử một hai viên quan thuộc hạ, không cản trở chức vụ, lập ty lấy các khoản nợ đang đòi của các châu, tên khoản, hộ khẩu và nguyên nhân mắc nợ, hạn trong một tháng phải kê khai đầy đủ không sót, bảo đảm rõ ràng rồi tâu lên, lại ghi chép đầy đủ các điều khoản về nợ hiện hành, dán bảng cáo thị. Nếu châu huyện không theo điều khoản mà miễn trừ, cho phép đến các ty tự trình bày, hạn các ty trong một quý xem xét xong xuôi. Những việc theo điều khoản nên miễn mà châu huyện có sơ suất không thi hành, thì được miễn tội sửa đổi rồi tâu lên. Những việc hợp lý nên miễn mà chưa có điều khoản rõ ràng, hoặc có trở ngại trong điều khoản, đều tạm ngừng đòi, tâu xin chỉ dụ, lại xin triều đình cử ba năm người lập ty xem xét, định hạn kết thúc. Như vậy thì trong vòng một năm, dân khốn khổ còn có hy vọng sống, nhà giàu trở lại nghề, thương nhân dần thông thương, thuế rượu tăng thêm, công tư đều được khoan thứ, tất bắt đầu từ đây. Thần ở xa nói sâu, tội đáng muôn chết, cảm ơn vì nghĩa^[8], không thể im lặng. Thiếp hoàng nói:

[42] Ty lập ở kinh sư, nhân đó xem xét nợ trong kinh kỳ.

[43] Lại tâu rằng: Bản châu gần đây nhận được công văn của Ty chuyển vận, căn cứ theo phù của Hộ bộ, có lời tâu của bề tôi: “Năm ngoái, những hộ dân bị thiên tai, việc nông tang mới khởi sắc, sinh kế dần hồi phục, đúng lúc cần được ưu đãi, giúp đỡ để họ được nghỉ ngơi. Kính mong Thánh từ cho phép miễn thuế thu năm ngoái chưa thu hết, những hộ chỉ thu được hai ba phần trở xuống, vốn đã bị thiên tai đến bảy tám phần, nay nếu chưa nộp hoặc còn thiếu, ắt là không thể nộp được, xin đặc cách miễn trừ. Những hộ còn nợ tiền thuế, cũng xin đặc cách giảm miễn ba phần ngoài ra, nếu vẫn còn thiếu, cùng với hộ thuộc hai bậc trên, nếu không thể giảm miễn đồng loạt, thì xin đặc cách gia hạn, đợi đến thuế thu năm nay nộp.”

[44] Lời tâu rất thiết tha. Sau đó được Thánh ân giao xuống Hộ bộ, nhưng bộ này chỉ căn cứ vào đoạn văn trong chiếu chỉ ngày 24 tháng 7 năm Nguyên Hựu thứ ba, về điều lệ thu nợ do thiên tai, phá vỡ chiếu chỉ. Những việc xin miễn giảm của bề tôi, vốn không xem xét được hay không, rõ ràng là Thánh từ muốn thực hiện lời tâu mà Hộ bộ không muốn, tuy được giao xuống, nhưng cũng như không. Thần nay tâu lên, nếu không được triều đình đặc biệt chỉ đạo, thì Hộ bộ ắt không có lý do thi hành.

[45] Lại tâu rằng: Sáu việc thần nay tâu cùng bốn việc trước đây, đều liên quan đến lòng dân và nền tảng quốc gia, việc quan hệ đến an nguy, cùng với nhiều lợi hại từng đoạn, kính mong Thánh từ bớt chút thời gian nhàn rỗi, đặc biệt xem xét kỹ.

[46] Lại tâu rằng:

[47] Theo quy định, việc kiểm tra và miễn giảm thuế tô do thiên tai chỉ do châu đó cử quan viên đến tính toán, cùng với lệnh tá kiểm tra, không có chỉ đạo nào yêu cầu Chuyển vận ty phải cử quan viên khác đến xác minh lại. Thần ở Dĩnh Châu thấy rằng sau khi các châu kiểm tra và miễn giảm, Chuyển vận ty lại cử quan viên từ châu khác đến xác minh thực hư, rõ ràng là thực hiện ngoài pháp luật, khiến quan lại sợ hãi, không dám kiểm tra và miễn giảm một cách thực tế. Gần đây, Chuyển vận ty Hoài Nam thấy rằng số lượng lưu dân tăng gấp đôi, nhưng việc miễn giảm thuế do thiên tai thường không quá năm phần, việc cấp phát lương thực cứu tế có hạn, lo sợ tình hình dân chúng không yên ổn, nên đã tấu xin cấp phát ngoài pháp luật. Nếu thực hiện kiểm tra và miễn giảm một cách thực tế, số lượng lưu dân không nên nhiều đến thế. Thay vì cứu tế ngoài pháp luật sau khi dân đã lưu tán, sao không kiểm tra và miễn giảm theo pháp luật trước khi dân lưu tán? Đây là điều mà ai cũng biết, không thể che giấu được. Thần là người hầu cận, không dám không trình bày sự thật để tâu lên.

(Theo tấu nghị của Tô Thức, việc này xảy ra vào ngày 16 tháng 5 năm thứ 7, nay ghi chép vào cuối tháng.)

[48] Tô Thức lại tâu:

[49] Thần đã trình bày đầy đủ sáu việc về nợ đọng và bốn việc đã bàn trước đây lên tấu. Thần nghe Mạnh Tử nói: “Lấy tấm lòng không nỡ hại người mà thi hành chính sách không nỡ hại người.” Nếu Bệ hạ ban đầu không có tấm lòng này, thì thần cũng đâu dám chắc mong chính sách này, nhiều lần nói mà nhiều lần không được nghe, cũng có thể dừng lại rồi. Nhưng thần vẫn cố gắng nói mãi không thôi, là vì Bệ hạ thực sự có tấm lòng này, nhưng bị bề tôi ngăn trở. Thần trộm xét lúc mới lên ngôi, Bệ hạ ban bố chính sách thi hành nhân nghĩa, thiên hạ đều kính phục, mong đợi thái bình trong một năm, nhưng nay đã tám năm mà dân càng nghèo, đó là đạo lý gì? Xin Bệ hạ suy nghĩ sâu xa nguyên nhân. Nếu không phải do nợ đọng đè nặng, từ xưa đến nay, đâu có chuyện thi hành nhân chính tám năm mà dân không được cứu giúp?

Những việc thần bàn trước đây không phải không thiết thực, nhưng qua hơn trăm ngày vẫn chưa được thi hành. Thần đã nhiều lần tấu trình, các quan chấp chính mới bắt đầu tâu rằng ban đầu không thấy tờ tấu này của thần, rồi vâng theo thánh chỉ bảo thần chép lại trình lên. Thần tưởng rằng tờ tấu này sáng dâng lên thì chiều sẽ được thi hành, nhưng nay đã hai năm trôi qua, từ đó biết rằng việc nợ đọng, các đại thần chưa muốn thi hành. Nếu không phải Bệ hạ lưu tâm, ra lệnh quyết liệt, chỉ coi như văn thư thông thường ban xuống, rồi lại coi như việc cũ trình lên, theo lệ giao cho Hộ bộ xem xét, thì tuyệt đối không có lý do thi hành. Thần người nhỏ tiếng nhẹ, không đáng kể, chỉ tiếc cho con đỏ của Bệ hạ, ngày càng khốn khó, không còn đường sống. Thần lại trộm đoán các đại thần ắt sẽ nói rằng hiện nay biên giới phía tây đang dùng binh, cần gấp tiền của, chưa thể làm việc này. Thần cho rằng số nợ đọng ở Hộ bộ, số lượng không nhỏ, thực sự đáng tiếc, nếu tính thực số tiền các châu huyện thu được, qua nhiều năm tích lũy từng chút, làm sao đủ giúp được một phần vạn chi phí? Thần mong Bệ hạ đặc biệt ra quyết đoán, sớm ban bố thi hành.

[50] Thần nghe nói ở Chiết Tây, nạn đói và dịch bệnh hoành hành dữ dội, ba châu Tô, Hồ, Tú, số người chết quá nửa. Tuy nước đã rút bớt, lộ ra ruộng bùn, nhưng đều không có đất để làm bờ ruộng. Có ruộng mà không có người, có người mà không có lương thực, có lương thực mà không có giống, có giống mà không có trâu, sau khi chết đói, người dân như ma đói. Thần nghĩ rằng dân ba châu này, nếu triều đình chú ý nuôi dưỡng, lại cần có quan lại giỏi, thì mười năm sau mới có thể khôi phục hoàn toàn. Sách viết: “Chế ngự trị loạn khi chưa loạn, bảo vệ đất nước khi chưa nguy.” Nạn tai ở Chiết Tây, nếu một hai năm trước trên dưới cùng lo lắng, cùng nhau cứu tế, thì công sức và hao tổn ắt không đến nỗi nghiêm trọng như hiện nay.

Khi thần làm quan ở Hàng Châu, từng tâu xin hạ lệnh cho Phát vận ty mua nhiều thóc gạo để chuẩn bị cứu tế dân đói năm sau. Thánh minh xem xét, cấp cho trăm vạn tiền để mua, nhưng Phát vận sứ Vương Địch nhất quyết nói gạo đắt không mua. Năm đó gạo tuy hơi đắt, nhưng so với năm sau xuân hạ, vẫn còn rẻ, dù mua đắt còn hơn không có. Nhưng Địch cố chấp, cuối cùng không chịu mua một hạt nào, khiến năm sau cứu tế không kịp, trên dưới đều biết. Kẻ tiểu nhân thiển cận, chỉ biết tiếc tiền cho triều đình, không biết tiếc dân cho quân phụ, đều như vậy cả. Các quận phía đông và tây Hoài Nam nhiều năm bị thiên tai, gần thì mười năm, xa thì mười lăm mười sáu năm. Nay ruộng hạ được một vụ, dân trong trăm cái chết mới có chút hy vọng sống, mà các Giám ty tranh nhau đòi nợ, khiến dân lại nhớ đến năm đói kém. Khí oán hận ắt lại dẫn đến lụt hạn. Mong Thánh từ cứu giúp khi còn có thể cứu, đừng đợi như Chiết Tây, cứu khi đã không thể cứu nữa^[9]. Thần dám liều mình xin ban chiếu chỉ nội bộ rằng: “Nghe nói Hoài, Chiết nợ tích lũy nhiều nhất, nhiều năm bị thiên tai, người chết đói liên tiếp. Nay Hoài Nam mới được một vụ lúa mạch, Chiết Tây chưa chắc được mùa hay mất mùa, các khoản nợ ở Hoài Nam đông, tây và Chiết Tây, không kể mới hay cũ, có hay không vốn quan, đều tạm ngừng đòi nợ một năm.” Để dân lâu ngày khốn khổ được hưởng chút niềm vui no bụng. Lại ban chỉ thị riêng, thi hành sáu việc, bốn việc thần đã nói, lệnh cho các lộ An phủ, Kiềm hạt ty suy xét tìm hiểu, cùng với dân khắp thiên hạ rửa sạch vết thương, thì may ra còn hy vọng thái bình sau vài năm nữa.

[51] Thần trộm thấy chiếu thư lấy ngày 16 tháng 5 sách lập Hoàng hậu, cành gốc trăm đời, thiên hạ đại khánh. Mạnh Tử có nói: “Kinh Thi nói: ‘Cổ Công Đản Phụ, sáng sớm cưỡi ngựa. Dẫn theo bờ phía tây sông, đến dưới chân núi Kỳ. Cùng với nàng Khương, đến đây xem đất.’ Lúc đó, trong không có người con gái oán hận, ngoài không có người đàn ông cô độc.” Đó là lý do nhà Chu làm vương. Nay Bệ hạ đón nhận đại khánh này, há không nghĩ đến dân chúng thiếu nợ lưu lạc trên đường, nhà cửa không giữ được, bán ruộng cầm con để nộp quan sao? Nếu tự mình phát ra lời vàng ngọc^[10], ra sức thực hiện việc này, số người được cứu sống không biết mấy vạn. Trời xét không xa, ắt sẽ là phúc lớn vô cùng cho con cháu. Thần không kìm được lòng trung thành khẩn thiết, liều chết nói một lời.

(Theo tấu nghị của Tô Thức là ngày 16 tháng 6. Xét: Ngày 1 tháng 6 đã theo lời Thức hạ chiếu, không lẽ ngày 16 tháng 6 lại tấu việc này, ắt bản in nhầm ngày tháng 6, nay xin phụ vào cuối tháng 5.)