[PREVIEW] QUYỂN 512: NĂM NGUYÊN PHÙ THỨ 2 (KỶ MÃO, 1099)

Bắt đầu từ ngày Nhâm Dần tháng 7 năm Nguyên Phù thứ 2 đời Triết Tông đến hết ngày Canh Tuất cùng tháng.

[1] Mùa thu, tháng 7, ngày Nhâm Dần, mùng một.

[2] Ngày Quý Mão, Hữu Chánh ngôn Trâu Hạo tấu: “Thần nghe rằng Lục Sư Mẫn được bổ nhiệm làm Bảo Văn các Đãi chế, Tri Hà Nam phủ. Xét thấy Sư Mẫn vào ngày 19 tháng 3 năm nay bị bãi chức Hộ bộ Thị lang, được sai làm Tri Kỳ châu, đến ngày 22 tháng 4 lại được đổi làm Tri Hoài châu. Nguyên do là khi ông giữ chức Kinh lược sứ Tần Phượng lộ, Chung Truyền đã dâng tấu công trạng hư ảo, bảo đảm không đúng sự thật, tình tiết liên quan đến việc lừa dối; và khi nhận chỉ dụ triều đình cho phép những người khai man được tự trình bày để miễn tội, ông không lập tức ra thông báo, việc này thuộc về sự chậm trễ. Hành vi lừa dối và chậm trễ là tội lớn của bề tôi, mà Sư Mẫn vì tội này bị giáng chức chưa đầy trăm ngày, đã vội được phục chức, giao giữ chức vụ quan trọng, không chỉ khiến dư luận kinh ngạc, mà thực sự không có cách nào để răn đe thiên hạ, điều này hẳn không phải là đạo lý cẩn trọng trong việc thưởng phạt của triều đình chí công. Kính mong Thánh từ xem xét kỹ, đặc biệt ban chỉ dụ, thu hồi mệnh lệnh mới của Sư Mẫn, để thỏa đáng công luận.”

[3] Thiếp hoàng: “Xét thấy Sư Mẫn lúc đầu bị giáng chức, không lập tức nhận nhiệm vụ, lại tìm kiếm nơi tốt đẹp, công luận vốn đã trách tội ông. Nay đến Hoài châu, chưa kịp ấm chỗ ngồi, đã vội được phục chức, như vậy mệnh lệnh giáng chức chỉ áp dụng với quan nhỏ mà không áp dụng với người quyền quý gần gũi, làm sao để răn đe thiên hạ? Hơn nữa, nghe nói khi Sư Mẫn ở Tần Phượng, thân thuộc của ông cũng có người khai man công trạng, bản thân là tướng quân mà lừa dối đến mức này, đặc biệt là hình pháp khó mà tha thứ. Kính mong Thánh từ xem xét và thi hành.”

[4] Lại tấu rằng: “Thần thấy trong lời cáo từ bổ nhiệm Sư Mẫn có câu ‘trong lúc cần người gấp, nên vội khởi dụng’, từ đó biết rằng triều đình không phải không biết việc Sư Mẫn bị giáng chức chưa đủ thời hạn để phục chức, chỉ vì thiếu người đảm đương nên mới có mệnh lệnh này. Tuy nhiên, việc thi hành thưởng phạt là để răn dạy thiên hạ, chỉ căn cứ vào công tội mà thôi. Không phải vì thời thế nhiều việc nên người có công không được thăng tiến, chỉ có phạt mà không có thưởng; cũng không phải vì thời thế thiếu người nên kẻ có tội không bị cách chức, chỉ có thưởng mà không có phạt. Huống chi tội của Sư Mẫn đã được xét xử, chứng cứ rõ ràng, không có gì đáng nghi. Việc ông ta được bổ làm Tri châu Kỳ là vào ngày 19 tháng 3, đến ngày mồng 2 tháng này mới được phục chức, chỉ được 103 ngày; việc ông ta được đổi làm Tri châu Hoài là vào ngày 22 tháng 4, đến ngày mồng 2 tháng này mới được phục chức, chỉ được 70 ngày; việc ông ta nhậm chức ở Hoài châu là vào ngày 11 tháng 6, đến ngày mồng 2 tháng này mới được phục chức, chỉ được 21 ngày. Thời gian bị giáng chức chưa lâu, thiên hạ đều biết, nếu vì thiếu người mà vội dùng, không chỉ không thể chính danh tội của Sư Mẫn, mà còn mở ra tiền lệ này, từ nay về sau, phàm kẻ có tội, không cần biết là ai, đều có thể vin vào lý do thiếu người mà được tha thứ, như vậy còn dựa vào đâu để nghiêm khắc với quan lại và chấn chỉnh kỷ cương? Việc này hệ trọng không nhỏ, không thể không xem xét kỹ.”

[5] Lại tâu rằng: “Thần gần đây thấy Lục Sư Mẫn bị giáng chức chưa lâu, bỗng nhiên được phục chức, đã nhiều lần trình bày sự việc, xin được xem xét kỹ lưỡng để thi hành, đến nay đã nhiều ngày, chưa nhận được chỉ dụ. Thần vốn nên thể theo ý triều đình, không bàn luận thêm, nhưng lòng trung thành nhỏ bé của thần không thể tự kiềm chế, thực sự vì công luận chưa yên ổn. Việc đưa công luận lên thánh thượng, cung kính chờ đợi sự lựa chọn, là chức phận của thần, dám không hết lòng trình bày? Thần xem từ xưa đến nay, thuật trị nước của đế vương, tuy có nhiều phương diện, nhưng cốt yếu là ở việc rõ ràng thưởng phạt. Vì thưởng phạt rõ ràng, nên việc trừng phạt và khuyến khích được thực hiện; việc trừng phạt và khuyến khích được thực hiện, nên quan lại nghiêm túc; quan lại nghiêm túc, nên kỷ cương được chấn chỉnh. Mà triều đình tôn trọng điều này, chú trọng thưởng phạt rõ ràng, là vì đó là phương pháp tối quan trọng. Việc của Sư Mẫn, có thể coi nhẹ được sao?

Nếu cho rằng Sư Mẫn vô tội, thì việc bãi chức Thị lang Hộ bộ, sai đi nhậm chức ở quận nhỏ trước đây là hình phạt sai lầm? Nếu cho rằng Sư Mẫn có tội, thì việc bỗng nhiên phục chức Đãi chế Bảo Văn các, nhậm chức Tri phủ Hà Nam, ngày nay là sự ban thưởng sai lầm? Hai việc cùng thực hiện, đâu phải là đạo lý thưởng phạt rõ ràng! Thần nghĩ triều đình chỉ vì gấp rút muốn có người tài để sử dụng, và cho rằng tội của Sư Mẫn có thể tha thứ, cũng như không muốn sửa đổi mệnh lệnh đã ban, nên dù Sư Mẫn mới nhậm chức chỉ 21 ngày, đã phục chức ngay, không nghi ngờ gì. Nhưng đều có điều đáng bàn: nếu vì gấp rút muốn có người tài để sử dụng, thì thần đã trình bày rõ trong tấu chương trước, đã trình lên thánh thượng; nếu cho rằng tội của Sư Mẫn có thể tha thứ, thì hồ sơ vẫn còn, tình hình có thể thấy rõ. Xét theo tấu chương của Chung Truyền, việc thảo phạt và mưu kế đều do Sư Mẫn trong vài ngày hợp lực thực hiện, xin được đặc biệt ban ân. Nếu việc thảo phạt và mưu kế đều do Sư Mẫn trong vài ngày hợp lực thực hiện, thì việc Chung Truyền đem 197 cấp bậc thành 3530 cấp bậc, Sư Mẫn há không dự phần sao? Giả sử không biết tình trạng khai man của Chung Truyền, há không biết tấu chương xin ban ân của Chung Truyền sao? Không tự minh oan, ý gì vậy?

Đến ngày 14 tháng 6, nhận được chỉ dụ triều đình, những người khai man được hạn một tháng tự thú để miễn tội. Mãi đến ngày 18, mới ra bảng thi hành, lại trong tấu chương nói rằng “sớm ra bảng“. Há có tấu chương nói “sớm ra bảng“, mà thi hành lại sau khi nhận chỉ dụ bốn ngày sao? Làm quan, được ưu ái, lại không tôn trọng triều đình, công khai lừa dối, dấu vết rõ ràng, mà lại cho rằng tội có thể tha thứ, e rằng không phải là cách để thiên hạ yên lòng, công luận chưa yên, chính là ở chỗ này. Nếu không muốn sửa đổi mệnh lệnh đã ban, thì những điều nghe được từ đường ngôn luận, đều là sau khi mệnh lệnh đã thi hành; nếu cho rằng sửa đổi là khó, thì chức trách ngôn luận hầu như sẽ bị bỏ qua. Kính mong thánh thượng xem xét kỹ lưỡng, dùng uy quyền quyết đoán, thu hồi mệnh lệnh trước đây của Sư Mẫn, để giải tỏa công luận thiên hạ.” Nhưng không được chấp thuận.

(Ngày 2 tháng 8, Sư Mẫn từ Hà Nam chuyển đến Doanh Châu.)

[6] Thượng thư tỉnh có tờ trát, xét rằng hàng năm ở Thiểm Tây lộ đúc tiền sắt số lượng không ít, nhưng mấy năm gần đây, tiền đồng quá nặng, tiền sắt quá nhẹ, thời Hi Ninh, 100 quan tiền đồng đổi được 105 quan tiền sắt. Từ trước đến nay không có quy định cụ thể, chỉ là dân gian dần dần tăng thêm. Lo ngại rằng lâu ngày, tiền càng nhẹ, vật càng nặng, cần phải bàn bạc chỉ đạo, nay các lộ Kinh lược An phủ ty, trong vòng nửa tháng phải kín đáo trình bày lợi hại, nên xử trí thế nào để có thể nâng giá trị tiền sắt lên, hạ giá cả xuống; đồng thời trình bày số lượng tiền đồng và tiền sắt đổi chác từ thời Hi Ninh đến nay lên Thượng thư tỉnh, văn bản này phải tự mình nắm giữ, không được giao xuống các ty.

(Ngày Giáp Tuất, tháng 9 nhuận, cấm dùng tiền đồng, chỉ dùng tiền sắt, có hai tờ tấu của Chương Tiết và Lữ Huệ Khanh, nay phụ vào đây.)

[7] Chương Tiết ở Kinh Nguyên và Lữ Huệ Khanh ở Phu Diên đều có tờ tấu trình lên Thượng thư tỉnh, nhưng cuối cùng không dùng lời của họ. Tiết tâu rằng:

[8] Xét rằng phép tiền ở Thiểm Tây, vốn không có nặng nhẹ, chỉ vào thời Nhân Tông, niên hiệu Bảo Nguyên, Khánh Lịch, khi biên sự mới nổi lên, tăng thêm quân đồn trú, tướng tá, kinh phí nhiều, tài chính thiếu hụt. Có người dâng kế, đúc tiền lớn, trên có chữ “Trọng Bảo”, mỗi đồng tiền lớn đổi được 10 đồng tiền nhỏ. Từ đó, kẻ gian lợi dụng đúc tiền giả. Quan phủ thu được chẳng bao nhiêu, mà tiền Trọng Bảo đã tràn ngập trong dân, hàng năm xử tội nặng, không biết bao nhiêu mà kể. Triều đình lo ngại, giảm tiền lớn đổi 10 xuống còn 5, nhưng vẫn còn nhiều kẻ đúc tiền giả, lại giảm xuống còn 3, lợi thu được vẫn nhiều, hình phạt cũng nhiều, bất đắc dĩ phải giảm xuống còn 1 đồng tiền lớn đổi 2 đồng tiền nhỏ, việc đúc tiền giả mới tạm yên. Sau đó, đồng ở núi khe ít đi, bèn dùng sắt thay đồng. Lúc đó đúc tiền lớn, tinh xảo, mài giũa, đều có gờ cạnh, đúng quy cách. Dân gian tuy muốn bắt chước, nhưng tính toán lợi nhuận, không đủ bù chi phí nhân công và vật liệu, nên giá trị tiền sắt và tiền đồng trên thị trường không khác nhau.

[9] Từ niên hiệu Chí Hòa về sau, tệ nạn quan xưởng đúc tiền không tinh xảo bắt nguồn từ việc phân chia tiền suất. Cái gọi là suất phân là ngoài số tiền đúc quy định mỗi ngày của mỗi thợ, nếu có tăng thêm thì chia cho các thợ. Các cơ quan tài lợi tham lam vì tiền nhiều^[1], quan giám sát lại lấy việc tăng số tiền đúc ngoài định mức làm thành tích, nên tiền đúc loại hai không còn tinh xảo như quy định nữa, việc đúc tiền lậu lại thịnh hành ở dân gian. Lúc đó, quan phủ không trị tận gốc mà chỉ cứu vãn phần ngọn, nên tiền xấu dần dần đều đưa vào kho. Các nhà giàu có tranh nhau tích trữ tiền đồng lớn nhỏ và tiền sắt lớn đúc từ trước, nên trên thị trường mua bán, tiền được chia thành sáu loại^[2]: lấy tiền đồng nhỏ làm một loại, tiền sắt đúc từ niên hiệu Chí Hòa làm một loại, tiền sắt loại hai mới đúc làm một loại, tiền tư đúc có viền đầy đủ làm một loại, tiền tư đúc mỏng nhẹ kém chất lượng làm một loại. Tất cả tiền xuất ra từ kho đều là tiền đồng lớn nhỏ và tiền sắt lớn do quan xưởng đúc mới cũ, còn tiền nộp vào thì không còn nhiều tiền đồng nữa, mà đều là tiền sắt loại hai mới đúc^[3] và tiền tư đúc, nhưng tệ nạn này cũng chưa gây hại lớn. Năm Trị Bình thứ tư, do các quan đề nghị, triều đình có chỉ thị, không thể nhớ hết văn bản, đại khái cho rằng ngoại trừ tiền mỏng, lỗ hổng, chữ không rõ, không có viền, còn lại đều cho quan phủ thu nhận, nếu kho tàng tự ý trả lại thì sẽ bị xử phạt, từ đó tiền xấu tràn lan không kiểm soát. Thời Hi Ninh, nhận chỉ triều đình, lựa chọn tiền trong kho không dùng được để đúc lại, sau đó lại cử quan đi chọn lại tiền đã lựa trong kho, lại cho lưu hành. Tiền quan và tiền tư không phân biệt được, khó mà ngăn chặn, nên việc tiền sắt mất giá là lẽ tự nhiên.

[10] Ngày trước, các nhà giàu có lớn nhỏ tích trữ tiền đồng lớn nhỏ, tiền sắt đúc cũ, qua năm tháng lâu ngày, tiền đồng ấy hoặc tan vào nơi man di, hoặc chuyển đi đưa đến các nơi lân cận, vì lợi thu được nhiều, há lại chịu tích trữ trong nhà? Ngày trước triều đình sai quan đến Thiểm Tây lại muốn đúc tiền đồng, không những không đủ để cứu việc gấp của quan phủ, mà dù đúc nhiều, cũng sợ không thể lưu hành được như ở Thiểm Tây. Theo lệnh chỉ huy, nên xử trí thế nào để có thể nâng giá trị tiền sắt lên, giá cả hàng hóa giảm xuống, nhưng thật không có cách nào cứu vãn. Kế sách hiện nay, không gì bằng sai quan phủ đúc tiền tinh xảo, không tham lợi lớn, khiến chế tạo tinh vi, cân đối với giá trị hàng hóa. Những nhà đúc tiền giả, lợi thu được đã ít, há lại dám phạm pháp nặng để tự chuốc lấy cái chết? Xét thấy hai Xuyên có tiền sắt đang lưu hành, có giấy giao tử có thể mang đi xa. Nay nếu chọn kỹ những quan có tâm lực có thể dựa vào, theo thể thức Tây Xuyên, thi hành phép giao tử, may ra có chút bổ ích. Còn như các thứ hàng hóa mà thương nhân buôn bán, như tơ lụa, vàng bạc, đem đến Thiểm Tây bán, Thiểm Tây lại không có hàng hóa mua về, như thế giá cả tăng gấp bội, không biết làm sao, cũng không còn cách xử trí nào khác.

[11] Hoàng thiếp tử: “Tiền nhẹ vật nặng, không chỉ vì tiền sắt mà thôi. Từ khi quân đội dấy lên, thêm quân lính đồn trú biên giới, việc cấp bách nhất là lương thảo. Nay lấy Vị Châu mà nói, ngày xưa gạo lúa mỗi đấu không quá trăm tiền, ngày nay mỗi đấu ba trăm văn trở lên, ở các trại thành biên giới mới thu mua có khi lên đến năm sáu trăm văn, tệ nạn tiền nhẹ, còn có nguyên nhân khác nữa. Lại nữa, Kinh Nguyên một lộ cách xa biên giới các lộ khác^[4], việc đổi tiền đồng, tiền sắt rất ít, không như số lượng mà triều đình hiện nay đang có, chỉ nghe nói Đồng Hoa, Thiểm Phủ như vậy, xin được chiếu cố. Lại nữa, từ năm Hi Ninh trở lại đây, tiền đồng và tiền sắt đổi chác, thời gian lâu dần, không thể truy cứu được. Nay căn cứ theo tờ trình của Thông phán Vị Châu Lý Bách Lộc, tra xét từ năm Nguyên Hựu đến nay, tỷ lệ đổi tiền đồng và tiền sắt mỗi quán như trước. Lại căn cứ theo tờ thiếp nhỏ nói rằng, tuy tra xét được tiền sắt mỗi quán sáu trăm văn đủ, đổi một quán tiền đồng đủ, nhưng hiện nay trong dân gian cũng không có tiền đồng để đổi, xin được chiếu cố. Trong năm Nguyên Hựu thứ ba, mỗi quán tiền sắt hai mươi văn đủ, đổi một quán tiền đồng đủ; trong năm Nguyên Hựu thứ sáu, tiền sắt một quán hai trăm văn đủ, đổi một quán tiền đồng đủ; trong năm Thiệu Thánh thứ nhất, tiền sắt một quán hai trăm năm mươi văn đủ, đổi một quán tiền đồng đủ; trong năm Thiệu Thánh thứ tư, tiền sắt một quán bốn trăm văn đủ, đổi một quán tiền đồng đủ; từ ngày mùng một tháng giêng năm Nguyên Phù thứ hai đến nay, tiền sắt một quán sáu trăm văn đủ, đổi một quán tiền đồng đủ.”

[12] Huệ Khanh nói:

[13] Năm Hi Ninh thứ 10, Huệ Khanh nhậm chức Kinh lược An phủ sứ của bản lộ, đến năm Nguyên Phong thứ 3 thì được thay thế. Trong nhiệm kỳ, ông tự mắt chứng kiến việc đồng tiền và tiền sắt được sử dụng song song trong bản lộ, không nghe thấy có sự chênh lệch nặng nhẹ, chỉ có những người đi đường muốn đổi tiền sắt sang tiền đồng để tiện mang theo, mỗi quan tiền chỉ thêm từ 20 đến 50 văn. Đến cuối thời Nguyên Phong và trước năm Nguyên Hựu thứ 3, mỗi quan tiền mới tăng lên đến 100 văn, nguyên nhân là do tiền đồng ngày càng ít, tiền sắt ngày càng nhiều, dẫn đến tình trạng này.

Năm Nguyên Hựu thứ 4, mới hạ lệnh cho Chuyển vận ty bàn việc phạt tiền đồng, cho phép tiền sắt được lưu hành, từ đó dân gian mỗi năm đổi tiền đồng tăng dần, nhưng không quá 100 đến 400 văn. Đến năm thứ 8, mới bãi bỏ tiền đồng, mỗi quan tiền tăng lên đến 1.500 văn. Đến năm Thiệu Thánh thứ nhất, tăng thêm tiền sao diện để bán. Năm thứ 4, lại bãi bỏ việc quan viên và quân nhân đổi tiền, vì thế tiền sắt càng nhẹ, mỗi khi muốn đổi tiền sắt sang tiền đồng ở những nơi dùng tiền đồng, phải dùng đến 2.500 đến 2.600 văn mới đổi được 1 quan tiền đồng.

Từ đó có thể thấy, tiền sắt nhẹ là do quan phủ tự làm nhẹ nó, dân gian không thể không tăng thêm. Quan phủ chỉ biết lợi nhuận từ tiền sao diện là 2-3 phần, và bãi bỏ việc quan viên, quân nhân đổi tiền để tránh phải chi tiền mặt ở nơi gần, nhưng không xem xét tác hại của việc tiền nhẹ, khiến chi phí của quan phủ tăng gấp đôi, dù hàng năm ban thưởng tiền bạc, lụa, tiền sao cho biên giới, nhưng càng thấy chi tiêu không đủ. Nếu không tìm hiểu nguyên nhân khiến tiền nhẹ và cách cứu vãn, sẽ thấy kho tàng trống rỗng, chi phí không đủ, không chỉ là tiền sắt quá nhẹ, giá cả quá cao mà thôi.

Nay xin trình bày trước tác hại của tiền nhẹ, sau đó trình bày nguyên nhân khiến tiền nhẹ, cuối cùng trình bày cách cứu vãn tiền nhẹ. Tác hại của tiền nhẹ có tám điều. Trong hơn 10 năm từ Hi Ninh đến Nguyên Phong, giá gạo, trừ năm Nguyên Phong thứ 5 do quân sự, mỗi đấu là 340 văn, các năm khác, rẻ nhất là 80 văn, đắt nhất không quá 180 văn. Từ Nguyên Hựu, Thiệu Thánh trở lại đây, tiền sắt ngày càng nhẹ, nên giá gạo ngày càng tăng. Hiện nay, giá gạo mua của quan phủ ở Diên An phủ là 520 văn đủ, giá gạo mới trên thị trường là 780 văn đủ, gạo cũ là 720 văn đủ. Quan phủ hiện không thu mua được, chỉ tính theo giá mua hiện tại, so với giá cao nhất năm Nguyên Phong thứ 5 khi có chiến tranh đã tăng hơn gấp đôi, so với giá trước năm thứ 5 tăng gấp 3-5 lần. Diên An phủ mỗi năm mua gạo trong và ngoài, ước chừng hơn 1.700.000, cỏ cũng tương đương, không biết lãng phí bao nhiêu? Xem một phủ thì biết một lộ, xem một lộ thì biết năm lộ Thiểm Tây, đây là tác hại thứ nhất của tiền nhẹ.

Chi phí đúc tiền sắt, than, nhân công, lương thực tăng cao, chi phí không chỉ 500; giả sử chỉ dùng 500, đúc 1 quan tiền, chỉ được 500 văn để chi tiêu, mà vận chuyển đến biên giới, chi phí vận chuyển gần bằng một nửa, huống chi chi phí nhân công không chỉ 500! Như vậy, quan phủ đúc tiền không chỉ không có lợi nhuận, nếu không đúc thì không có tiền chi tiêu, đây là tác hại thứ hai của tiền nhẹ.

Quan phủ ngoài lương thực, như quân khí, vật liệu, vật dụng quân sự, ước tính một lộ Thiểm Tây không dưới 1.000.000, đều mua từ dân gian, giá cả so với trước tăng gấp mấy lần, đây là tác hại thứ ba của tiền nhẹ. Cỏ, lúa và các vật phẩm đã đắt, nên chi phí thuê nhân công vận chuyển của quan phủ so với trước cũng tăng gấp mấy lần, đây là tác hại thứ tư của tiền nhẹ.

Trước đây, khi tiền sắt và tiền đồng ngang giá và dễ vận chuyển, tiền sắt đúc trong nội địa còn có thể vận chuyển. Nay chi phí vận chuyển tiền sắt đắt, dù đúc được tiền, vận chuyển đến biên giới, không đủ bù chi phí vận chuyển, vì thế việc vận chuyển không thực hiện được, nên những người như nha tiền không thể không đổi tiền quan, thường dẫn đến thất thoát, phá sản, tự chuốc lấy trọng tội, đây là tác hại thứ năm của tiền nhẹ. Các loại thuế trà, muối, rượu, mỗi năm thu được tiền có định mức, nay 1 quan chỉ được dùng như 500 văn, nên thuế ngầm bị thiếu một nửa, đây là tác hại thứ sáu của tiền nhẹ. Lương bổng của quan viên, quân nhân cũng vậy, như vậy là vô tội mà hàng tháng bị mất một nửa, những người có bổng lộc cao không nói, sứ thần, tuyển nhân không đủ sống, há không oán than? Đây là tác hại thứ bảy của tiền nhẹ. Tiền công thuê người làm việc công ích, chỉ có giảm so với trước, mà vật giá đắt, tiền nhẹ, chi phí không đủ, vì thế việc chiêu mộ không thực hiện được, gây hại lớn cho pháp luật tốt, đây là tác hại thứ tám của tiền nhẹ.

[14] Nguyên nhân khiến tiền bị mất giá, có năm điểm chính. Thời Hi Ninh, Nguyên Phong, đồng tiền và thiết tiền được lưu hành song song. Nếu muốn mang theo một quan thiết tiền, có thể mang theo gấp đôi đồng tiền, và khi muốn đi qua khu vực lưu hành đồng tiền, có thể đổi thiết tiền thành đồng tiền, do đó thiết tiền vẫn được lưu thông. Từ thời Nguyên Hựu, đồng tiền không còn được sử dụng, nên khi muốn đi xa hoặc qua khu vực lưu hành đồng tiền, không có đồng tiền để đổi, đây là nguyên nhân thứ nhất khiến tiền bị mất giá.

Thời Hi Ninh, Nguyên Phong, giá của diêm sao (giấy phép muối) ở Đông Nam, mỗi tịch cao nhất không quá sáu quan, thấp nhất là năm quan. Nếu mang về kinh sư bán, còn có lợi nhuận. Khi có biên sự, như lúc Hi Hà dùng binh, giá diêm sao ở biên giới rất thấp, nhưng ở kinh sư, quan lại vẫn dùng giá cũ để mua vào nhằm ổn định giá, và tiền của Độ Chi được chuyển đến biên giới, nên không tính toán chi phí. Nay giá diêm sao mỗi tịch lên đến mười quan, ở kinh sư dù dùng giá gốc để mua vào, vẫn mất gần một nửa, đây là nguyên nhân thứ hai khiến tiền bị mất giá.

Thời Hi Ninh, Nguyên Phong, khi có biên sự, cho phép mọi người nộp tiền ở biên giới, rồi đến kinh sư để nhận lại, đồng thời được cấp thêm tiền gia tăng và phí vận chuyển, không tính toán số lượng. Nay lương bổng của quan viên không được phép nộp tiền, và những người đã nộp tiền thì được nhận tiền đủ thay vì tiền tỉnh, điều này khiến quan lại tự làm mất giá thiết tiền, đây là nguyên nhân thứ ba khiến tiền bị mất giá.

Hàng năm, quan lại mua lương thực, chỉ có chi mà không có thu, tiền đều phân tán trong dân gian, đây là nguyên nhân thứ tư khiến tiền bị mất giá. Quan lại cấp độ điệp (giấy phép tu hành) và các loại bạc, lụa, tuy giá cả hơi cao, nhưng thực tế không đạt được giá trị như đồng tiền cũ, đều là những việc làm tăng thêm sự mất giá của tiền, đây là nguyên nhân thứ năm khiến tiền bị mất giá.

[15] Những biện pháp để cứu vãn tình trạng tiền nhẹ giá, có năm điều. Nghe nói ở Thiểm Tây tuy không sử dụng tiền đồng, nhưng nghe nói Chuyển vận ty còn có hơn năm trăm vạn quan, nếu đúc thêm tiền để bổ sung, cho vận chuyển đến vùng biên giới như trước để sử dụng kết hợp, dùng cho việc vận chuyển xa và qua các khu vực sử dụng tiền đồng, đây là biện pháp thứ nhất để cứu vãn tình trạng tiền nhẹ giá. Việc bán giá tiền giấy và mua bán chi tiêu, không được vượt quá mệnh giá tiền giấy, cho phép người dân nộp tiền mua cỏ và thương nhân mua bán, nếu không thể mang tiền đi, có thể dùng tiền giấy để mua, không chiết khấu tiền, thì tiền sắt sẽ lưu thông, đây là biện pháp thứ hai để cứu vãn tình trạng tiền nhẹ giá.

Nếu thu hồi tiền từ các nơi ở Đông Nam hợp thành tiền cung cấp và tiền thừa từ các phường trường, cho phép mọi người nộp tiền ở vùng biên giới, rồi đến nội địa nhận lại số tiền đã chi, khiến tiền trong dân gian đều vào quan phủ, không cần đúc tiền và vận chuyển mà vẫn đủ, dân gian thiếu tiền thì tiền sẽ nặng giá và hàng hóa sẽ nhẹ giá, đợi khi chi phí biên giới giảm bớt thì dừng lại, đây là biện pháp thứ ba để cứu vãn tình trạng tiền nhẹ giá.

Quan phủ bán độ điệp, lụa bạc, v.v., cũng ước tính giá theo tiền đồng, không được đòi lợi quá mức, khiến thương nhân đều có hàng hóa để trao đổi, thì tiền sắt sẽ lưu thông, đây là biện pháp thứ tư để cứu vãn tình trạng tiền nhẹ giá. Hiện nay, lo ngại rằng tiền trong dân gian nhiều, tiền trong quan phủ ít, muốn dùng tiền hiện có để mua bán, nhưng không có tiền chi tiêu, trước hết để dân gian tích trữ chờ giá tăng, mà tiền tích trữ trong dân gian trước đây đều là tiền giá cao mà quan phủ thu được.

Nay nếu muốn cứu vãn tình trạng tiền nhẹ giá, thì bốn biện pháp nêu trên đều chưa thể ban hành, vì sợ dân gian biết trước sẽ không đưa tiền ra. Cần bí mật dụ Chuyển vận ty Thiểm Tây và các ty Kinh lược, trước hết dùng số lụa bạc, độ điệp, diêm sao, v.v., trừ một phần để dùng làm thưởng quân và mua bán kết hợp, còn lại căn cứ vào thị trường giảm giá một hai phần để bán, và tăng thêm một phần, cho phép mọi người nộp tiền hiện có ở vùng biên giới, đến nội địa nhận lại, hoặc đủ số tiền chi trả bằng tiền tỉnh, đợi khi thu hồi tiền trong dân gian vào quan phủ có thứ tự, sau đó mới thực hiện đầy đủ bốn biện pháp trên.

Việc vận chuyển xa và qua các khu vực sử dụng tiền đồng, đã có tiền đồng sử dụng kết hợp, thì không cần đổi giá gấp đôi, mua bán tiền giấy, chỉ theo mệnh giá tiền giấy, và lụa bạc, độ điệp, v.v., đều tính theo giá tiền đồng để chi trả, lại cho phép mọi người nộp tiền, chi trả số thực, thì số tiền bán được không lo không có hàng hóa trao đổi, và số tiền chi ra lại được thu vào. Như vậy thì tiền càng nặng giá và hàng hóa càng nhẹ giá, có thể trở lại như thời Hi Ninh, Nguyên Phong, không còn chênh lệch nặng nhẹ, đây là biện pháp thứ năm để cứu vãn tình trạng tiền nhẹ giá. Năm biện pháp này, nếu được thực hiện đầy đủ như đã trình bày, thì tám điều hại có thể trừ bỏ, và tám điều lợi có thể khôi phục.

[16] Tám điều lợi là gì? Giá mua bán lương thực chắc chắn giảm hơn một nửa, đó là lợi thứ nhất. Đúc tiền như cũ có lãi, đó là lợi thứ hai. Thu mua các vật phẩm, giá giảm một nửa, đó là lợi thứ ba. Thuê nhân công vận chuyển giảm một nửa, đó là lợi thứ tư. Có thể thuê nhân công vận chuyển, tiền sắt được vận chuyển thuận lợi, đó là lợi thứ năm. Thuế trà, muối, rượu thu được, âm thầm khôi phục mức cũ, đó là lợi thứ sáu. Lương của quan viên, quân nhân không giảm một nửa, người dân không oán trách, đó là lợi thứ bảy. Miễn dịch cho công nhân, dần dần có thể thuê mướn, đó là lợi thứ tám.

Tuy nhiên, điều này chỉ bàn về chi phí trong quan phủ mà thôi, nếu nhờ đó mà quân dân đều được dùng vật phẩm rẻ, trăm việc tiết kiệm gấp bội, thì lợi ích lại không thể kể xiết. Nếu tuy thi hành mà không triệt để, ví như dùng thuốc mà không trị tận gốc bệnh, chỉ khỏi tạm thời mà không thể dứt hẳn được.

(Theo tấu chương của Thượng thư tỉnh và trạng của Tiết, căn cứ vào tấu nghị của Tiết. Trạng của Huệ Khanh, căn cứ vào gia truyền của Huệ Khanh thêm vào.)

[17] Ngày Giáp Thìn, Kinh lược ty lộ Hoàn Khánh tâu: “Việc xây dựng thành Tự Bình, Bạch Báo (Thành Bạch Báo được ban tên vào ngày 28 tháng 5), Định Biên, Nhu Viễn trại đã hoàn thành, đều là nơi hiểm yếu chặn giặc, bao chiếm biên giới cũ của châu Hoàn, Khánh, các thành trại đều ở gần bên trong. Các tướng phó đóng quân ở các thành trại cũ, đều lệnh cho dời đến đóng quân ở các thành trại dọc biên giới, số lượng khí giới phòng thủ cần dùng không ít, mong chỉ huy cho Hiến ty lộ Vĩnh Hưng quân đốc thúc các châu quân có nguyên liệu chế tạo, và nhanh chóng vận chuyển.” Theo đó.

[18] Chiếu chỉ cho Thiểm Tây, Hà Đông nghiêm khắc răn dạy quan lại biên giới, không được vì nghe tin người Tây sai sứ đến báo tang tạ tội mà lơ là phòng bị biên giới, và khi xây dựng các công trình, không được chỉ lo phòng thủ, nếu có chút sơ suất, từ suý thần trở xuống sẽ bị trách phạt nặng.

(Theo lục của Bố ngày Quý Mão.)

[19] Phủ Diên tâu, đã tiếp nhận công văn của châu Hựu, sai sứ mang tờ trắng dụ chủ của họ, lệnh cho sai sứ đến triều đình.

[20] Hà Đông tâu rằng, người phương Bắc từ ngày 16 tháng 6 trở đi không còn đến Thiên Giản lấy nước nữa.

[21] Lại tâu rằng, Chiết Khả Đại ra khỏi trại bắt được nghìn người, đặc cách bổ làm Cáp môn Thông sự Xá nhân.

[22] Ngày Ất Tỵ, Trung thư Xá nhân Triệu Đĩnh Chi được giao nhiệm vụ biên soạn và định ra các điều lệ về quốc tín, thay thế Kiển Tự Thần.

[23] Chiếu chỉ: Trong tiết thịnh hạ này, lo ngại việc hình ngục bị kéo dài, tại kinh thành lệnh cho Hình bộ lang trung, các quan ở phủ Khai Phong và các lộ giám ty thúc giục kết thúc nhanh chóng; đối với những tội nhân đang bị giam giữ, nếu việc xét xử nhẹ và có liên quan đến án lệ thì xử lý trước. Trước tiên phải báo cáo ngày tháng khởi tố lên Thượng thư tỉnh.

[24] An phủ sứ lộ Đại Danh phủ Hàn Trung Ngạn tâu: “Sông Hoàng Hà đã vỡ đê lớn, nhiều huyện trấn trong phủ đã bị ngập lụt, phía tây phủ chính là dòng cũ của sông Bắc Lưu, mực nước đang dần tiến gần thành phủ, lòng người ngày đêm lo sợ. Nếu không đóng cửa sông Ngự Hà, nước sông Hoàng Hà có thể tràn thẳng vào thành, rất bất tiện, xin cho Lý Trọng dùng số tiền được cấp để tu sửa sông mới, nhanh chóng sửa chữa.” Chiếu chỉ lệnh cho phủ này cùng Lý Trọng tính toán, mượn số tiền được cấp để tu sửa các sông Lăng Khiếm chưa khai thông, xem xét tu sửa các núi Thiếp Sơn thượng hạ, đảm bảo độ cao và độ dày như trước khi chưa khai thông sông Ngự Hà, không được thấp kém.

(Ngày 18, Tăng Hiếu Quảng lo việc sông. Lý Trọng khai thông sông mới vào ngày 21 tháng 4.)

[25] Kinh Nguyên lộ Kinh lược ty tâu: Quân Đức Thuận, trại Đức Thắng, trại Khai Viễn của quân Trấn Nhung đến châu Tây An, hợp tu bảo tử thông qua, một tòa ở chỗ sườn núi Tự Tử Bộn thuộc núi Thước Tử, một tòa ở trên đỉnh núi phía bắc khe Cửu Dương, và bản ty đã lệnh cho Diêu Cổ thống lĩnh các tướng tu sửa^[5]. Chiếu cho Tôn Lộ căn cứ chức tước của các thủ lĩnh khi còn ở ngoài và thứ bậc, xem nên bổ nhiệm chức gì, tâu lên để triều đình quyết định. Việc xin áo và đai, lệnh cho Hộ bộ tính toán, cử sứ thần đem đi.

(Sách 《Bố Lục》 ngày Đinh Mùi.)

[32] Ngày Mậu Thân, Biên Tư Ba Kết cùng hai người em và hơn hai trăm thủ lĩnh, tùy tùng cùng 6.148 quân Phiên đến đầu hàng, Vương Thiệm liền tiếp nhận. (Theo 《Uông Tảo Thanh Đường Lục》, số quân Phiên là 6.148 người, 《Thực Lục》 ngày 25 tháng 7 cũng ghi số này, 《Bố Lục》 ghi ba anh em Biên Tư Ba Kết và hơn hai trăm người, nhưng không ghi số quân Phiên. Cuối tháng 6, Biên Tư Ba Kết đến đầu hàng. 《Lý Viễn Thanh Đường Lục》 chép: Biên Tư Ba Kết dâng bốn thành Thác Tạc, Giảng Chu, Nhất Công, Đương Tiêu để hàng. Bốn thành này nằm ở phía nam Hà Châu, giữa núi non trùng điệp. Sự việc này cũng xảy ra vào tháng 6.) Tăng Bố tâu: "Tiên đế lấy bốn châu Hi, Hà, Đào, Mân làm một lộ, Đào Châu nay mới thu được; lại lấy Hi Hà Lan Hội làm một lộ, Hội Châu nay cũng mới thu được. Thánh đức của bệ hạ, uy linh vang xa, đã hoàn thành chí nguyện của tiên đế, nếu không phải thiên thời nhân sự phù hợp, sao có thể đến được như vậy? Đây thực là việc vui mừng của triều đình."

(Ngày Ất Hợi tháng 5, lại ngày Quý Hợi, lại ngày Đinh Hợi tháng 6, lại ngày Đinh Hợi tháng 8, cần tra cứu thêm.)

[33] Phu Diên tâu, đã gửi thư hồi đáp cho Hựu Châu. Lữ Huệ Khanh ban đầu chỉ dùng tờ giấy trắng gửi người Tây về, bảo họ cử sứ đến triều đình^[6], vì có chỉ lệnh phải hồi đáp.

(Theo 《Bố Lục》.)

[34] Ngày Kỷ Dậu, sở Tường Định Trùng Tu Đại Lễ Sắc Lệnh tâu, biên soạn lệnh thức Bắc Giao, xin lấy tên là Sở Tường Định Biên Tu Đại Lễ Sắc Lệnh. Triều đình chấp thuận.

[35] Kinh Nguyên tâu, bắt được A Mại Đô Bô cùng những người đi theo, (Theo 《Bố Lục》 ghi là A Mại Đô Bô.) có người được thăng 15 cấp đến 6 cấp, lại ban thưởng vàng lụa khác nhau.

(Theo 《Bố Lục》 ngày Kỷ Dậu.)

[36] Ngày Canh Tuất, ty Quân đầu dẫn vào yết kiến 92 người gồm tướng, ngu hậu thuộc ngự long trực điện tiền chỉ huy sứ đã qua kỳ sát hạch của ty Mã quân điện tiền xin xuất chức. Vua thân hành xem xét nhân tài, chọn 9 người dũng cảm đứng ở phía trước. Vua hỏi có thể tăng thêm lực kéo cung không? Điện tiền chỉ huy sứ Vương Nhuận cùng 7 người khác đều xin bắn cung lực kéo hai thạch ba đấu, hai người bắn đúng phép, đều được đặc cách bổ làm Nội điện sùng ban, lại giảm ba năm khảo khóa. Những người còn lại bắn không trúng, lệnh giảm lực kéo cung rồi bắn lại, theo thứ bậc đổi chức và giảm năm khảo khóa. Kỳ Khuê, Lý Chân bắn cung lực kéo một thạch một đấu, Đỗ Siêu bắn cung lực kéo chín đấu, đều không đạt, ty Quân đầu lệnh cho về hàng sau. Vua hỏi quyền thừa chỉ Lý Hiến nên xử lý thế nào? Hiến tâu nên giáng xuống quân phần. Vua sợ họ chỉ là tạm thời không bắn được, bèn tuyên dụ cho bắn lại. Tất cả đều bắn đúng phép, đều được bổ vào chức quân sứ hợp lệ.

(Cựu lục chép: Vua chú ý tuyển chọn nhân tài như vậy. Tân lục bỏ đi.)

[37] Hữu chánh ngôn Trâu Hạo tấu: "Thần nghe nói lộ Hà Bắc bị lụt, so với các lộ Thiểm Tây, Kinh Tây càng nghiêm trọng, dân chúng bị nước cuốn trôi, không biết bao nhiêu mà kể, người chết đã không cứu được, người sống lại khó tự tồn, già trẻ khóc than, cảnh tượng thương tâm trên đường. Nay bệ hạ sáng suốt ở ngôi, cùng trời đồng lòng nhân ái, mà dân gần kinh đô vẫn còn lâm vào cảnh mất nhà cửa, mong bệ hạ rủ lòng thương xét, đặc cách theo như năm ngoái, sai quan từ triều đình đến đó, khẩn cấp cứu tế, làm sao xứng với ý lo lắng thương xót sinh linh của bệ hạ."

[38] Thiếp hoàng: "Thần trộm thấy những năm gần đây, quan lại kiêng nói đến việc dân bị tai ương, đã thành thói quen. Vì thế dù triều đình phái sứ giả ra ngoài, cũng phần nhiều không tâu lên sự thực, tình hình dân không thông lên trên, ân trạch Vua không thấm xuống dưới, đều do nguyên nhân này, gây hại không nhỏ. Nay nếu được sai quan đi, xin chỉ thị chọn người trung thực không dối trá, để những người bị nước cuốn trôi thực sự được hưởng ân huệ dày."

(Tấu của Hạo không rõ thời gian, phụ vào trước khi sai Vương Tổ Đạo đi.)

[39] Ba tỉnh tâu rằng, nghe nói các châu huyện thuộc lộ Hà Bắc gần đây do mưa lớn, các sông đều dâng cao tràn bờ, nhấn chìm ruộng đất và nhà cửa của dân. Chiếu sai Viên ngoại lang Lại bộ Vương Tổ Đạo đi xem xét các việc cần cứu tế và an ủi, tìm nhiều cách giải quyết, nhanh chóng tâu lên.

[40] Quyền Thị lang Công bộ Trương Thương Anh tâu: "Thần thấy từ khi sông Hoàng Hà vỡ đê ở cửa Thương Hồ, người trị thủy đã mở rộng hai bờ đê, cách nhau mấy chục dặm, không tranh chấp với sông, để thuận theo thế nước mà dẫn dòng. Nước mất tính chất, gặp lúc lũ lên thì dòng sông thay đổi. Xin đặc biệt ban chỉ hạ lệnh cho Ty chuyển vận và đề hình Hà Bắc, chọn hai viên quan đi khảo sát, vẽ bản đồ địa hình lợi hại." Chiếu lệnh Vương Tổ Đạo điều tra rồi tâu lên. (Sau chữ "thuận theo thế", e có chữ bị sót, cả bản mới và bản cũ đều như vậy, nên tìm bản khác.) Tăng Bố tâu với Vua: "Sông Hoàng Hà đã chảy về phía bắc, nghe nói dòng phía đông đã cạn. Con của Trịnh Hữu từ Hà Bắc về nói rằng đã đi qua lòng sông phía đông, cũng không còn bùn nước, nhưng phía bắc vẫn chưa có đê phòng. Việc đắp đê ngăn dòng phía đông đã tiêu tốn của công và của tư, không dưới ức vạn, chỉ một hai năm đã hỏng." Vua nói: "Những người chủ trương dòng phía đông đã được thưởng, hôm nay tự nhiên phải xử lý." Tăng Bố vâng lời.

(Sách 《Tăng Bố lục》 ngày Mậu Thân, nay phụ vào đây.)

[41] Vương Tổ Đạo tấu: (Tháng 8 ngày Đinh Sửu, Tổ Đạo từ chức Lại bộ ngoại được bổ làm Tả Ty Gián. Nếu Tổ Đạo dâng tấu này khi đi sứ Hà Bắc, thì nên bỏ chữ "Tả Ty Gián", nay tạm ghi ở đây, cần xem xét thêm.) "Thần thấy vào năm Nguyên Phong đời Thần Tông hoàng đế, có bàn việc dời Thâm Châu đến Nhiêu Dương, An Bình, lúc đó nhân việc phòng thủ sông Bắc Lưu, đúng thời cơ. Sau đó, những người chủ trương Đông Lưu muốn cố ý trái với ý định phòng thủ biên giới của Thần Tông, nên cho rằng chi phí dời châu 30 vạn có thể dùng để đắp đê ngăn sông, việc này bèn bỏ qua. Thần nghĩ rằng ý chí của Thần Tông trước đây, nay đúng lúc gặp thời. Thâm Châu vốn là nơi bị tàn phá từ trước, Phó Tiềm^[7] lại vì mưu đồ riêng, xin dời châu đến Lục Trạch, không phải là nơi phòng thủ địch. Nay sông lớn lại chảy về Bắc Lưu, Thâm Châu hàng năm tốn nhiều cây cỏ, binh lính không kể xiết^[8], tính ra một năm chi phí không biết mấy vạn, tính mười năm thì không biết mấy chục vạn, dùng số tiền này để dời châu, chẳng phải tốt hơn là hàng năm tốn kém vô ích sao? Thần mong bệ hạ quyết đoán, đặc biệt ban chỉ dụ, vì Thâm Châu nằm ở nơi xung yếu của sông lớn, thế không thể giữ được, nên dời dân châu đi, cũng là việc cơ yếu trong việc trị biên hiện nay. Mong bệ hạ lưu tâm."

(《Nguyên Phù báo trạng》 có ghi việc này, nhưng không rõ ngày tháng, nay nhân Tổ Đạo đi sứ Hà Bắc ghi lại đây, đợi xem xét thêm.)

[42] Chiếu ban cho thần từ Mộ Nại ở trại Noãn Tuyền, Phu Diên^[9] tên là Linh Hựu Miếu.